(Jalghasy. Basy myna siltemede: http://abai.kz/post/view?id=4938)

2.  «Kereksiz»  derekter

Sózdi sóz qozghasa, oidy oy qozghaydy deymiz. Alayda qozghaghan jәne qozghalghan sóz ben oidyng oryndy-orynsyzyn bajaylay bermeymiz.Mәselen, «Egemen Qazaqstan» gәzetining biylghy 29-nshy tamyzdaghy sanynda jariyalanghan, «Semey: adamdar densaulyghyna jana betbúrys» (avtory – ghalym Marat Sandybaev myrza) dep atalghan maqala búdan 8 jyl búrynghy     bir maqalany esime týsirip, biraz oiymdy qozghaltyp jiberdi. Qay gәzette jariyalanghanyn, taqyrybyn úmytyppyn, al avtory diplomat Qyrbasov Áuezhan myrza ekeni, tәuelsiz Qazaqstan diplomatiyasynyng 15 jyldyghyna arnap jazylghany jadymda janghyrdy. Onda sol 15 jylda respublika diplomatiyasyna enbeng sinirgen birneshe adamnyng aty-jónderi atalghan, qyzmetteri bayandalghan. Q.Toqaevty erekshe atau jón bolary mәlimdelgen.    IYә, Q.Toqaevtyng úmytyla qoymas «erekshe enbegi» - onyng «Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy» qoghamdyq qozghalysyn besiginen shygharmay toqpaqtap: «Ily – Ya, ily – oniy!» dep  doldanghany.

Bizding biylikke tәueldi baspasózde qalyptasqanday, «Elbasy Núrsúltan Nazarbaev...» dep bastalghan osynau maqalada atalghan diplomattardyn, meninshe, bәrining  de jolbasshysy, ústazy - býginde marqúm Mihail Ivanovich (Hakim Tilegenúly) Esenәliyev. KSRO kezinde, 1981-1989 jyldary, Qazaq Kenestik Sosialistik Republikasynyng Syrtqy ister ministri, 1992-1998 jyldary  tәuelsiz Qazaqstan Respublikasy Syrtqy  ister ministrliginin  Erekshe tapsyrmalar jónindegi elshisi bolghan  sol Tarihy túlghany maqala avtory «úmytyp» ketipti. IYә, oppozisiyalyq  kózqaraspen  biylikti synaghan Azamattardy  elemeu, eske  almau bizding ishki-syrtqy sayasatta «moda» bolghaly qashan! Oppozisiyada bolmaghan keybir túlghalardy da eskermeu bar bizde. Ángimemning әlipbiyinde atalghan maqalada Semey poligonynan zardap shekken júrttyng densaulyghyn oilau, týzetu sharalaryn jasau qashan, qalay bastaldy, keshe ne isteldi, býgin  ne  istelip jatyr degen mәseleler tәptishtep bayandalghan. Al sol memlekettik asa manyzdy júmysty Semey oblystyq partiya komiytetining 1-hatshysy Keshirim Boztaevtyng alghash resmy týrde qolgha alghany, nәtiyjesi jaqsy bolghany jayynda M.Sandybaev bir auyz sóz aitpapty.

K.Boztaevtyng poligondy basqa jaqqa kóshirudi talap ete M.Gorbachevqa 1989-jyly 20-aqpanda jedelhat joldaghany, poligongha qarsy resmy     kýresting sodan bastalghany – tarihy  shyndyq. Ras, odan búrynda atom-yadrolyq synaular shegindegi eldi mekenderder túrghyndarynyng densaulyghyn medisinalyq zertteu jóninde әigili ghalymdar B.Atshabarov, S.Balmúhanov jýieli jospar jasap, iske kiriskende shyndyqtan  qoryqqan biylik olardyng jolyn kesken. Al Boztaev: «Jyghylsang jyghyl  nardan, ajalyng  әlde  qaydan» dep (orystar: «Byka - za roga» deytindey), jerdegi qúday bolyp otyrghan Gorbachevting ózin jaghasynan alghan son, arghy-bergi biylik daua taba almay, eriksiz juasyghan.

Sol eren qimyldyn:

 birinshi  nәtiyjesi –Semey qalasynda 1989-jyly  17-19-shildede  «Qazaq SSR-nyn  Semey  qalasy  men  Semey  oblysyndaghy  ekologiyalyq  jaghday  jәne  túrghyndardyn  densaulyghy» taqyrybynda  halyqaralyq konferensiya ótkizilgeni (oghan belgili jazushymyz Ánuar Álimjanov qatysyp, poligonnyng jabyluyn qatty talap ete sóz sóilegen);

ekinshi nәtiyjesi – K. Boztaevtyng úsynysymen 1966-jyly  shilde aiynda «Poligon– 29-tamyz» atty Halyqaralyq qayyrymdylyq qory ashylyp, oghan: Qazaqstan Medisina ghylymdary akademiyasynyng preziydenti akademik M.Áliyev, A.Syzganov atyndaghy Ghylymy hirurgiyalyq ortalyqtyng diyrektory, akademik S.Balmúhanov, «Dәrigerler yadrolyq soghysqa qarsy!» halyqaralyq qozghalystyng Qazaq assosiyasynyng preziydenti akademik Q.Baykenov mýshe bolyp, ýkimetting aldyna nebir manyzdy mәselelerding qoyylghany;

ýshinshi nәtiyjesi – Qordyng júmysy ong baghalanyp, onyng yadrolyq synaulardan tauqymet tartqan júrtshylyqtyng densaulyghyn ondau baghdarlamasy negizinde Birikken Últtar Úiymy Bas assambleyasynyng 1997-1998 jyldardaghy 52,  53,  55,  57-nshi qararlarynyng qabyldanghany jәne   ortaq iske YuNESKO da, MAGATE de júmyldyrylghany. E.Boztaev ol qararlardyng oryndaluyna asa mýddeli bolyp, mýmkindiginshe qadaghalap otyrdy.

Halyqaralyq qor Keshirim qaytys bolghannan keyin de qarqynyn  irikken joq. «HHI – yadrolyq  qarusyz ghasyr. Semey aimaghyn túraqty damytu» atty halyqaralyq konferensiyalar ótkizip keledi. Oghan dýnie jýzining osy baghyttaghy ataqty ghalymdary qatysuda. Konferensiya qaraghan mәsele, sheshim jeke kitap bolyp shygharylyp túrady. Onyng 2006-jylghy sanynda, mysaly, men aityp otyrghan jәitterding bәri jan-jaqty qamtyp bayandalghan. Ol sanda, sonday-aq,  preziydent N.Nazarbaev myrzanyng K. Boztaevty jasynyng 60-qa toluymen (1993-jyly) qúttyqtaghan jedelhaty bar. Onyng týpnúsqasynan bir ýzindi: «...Prinsipialinosti, trebovatelinosti k sebe y drugiym, zabota o ludyah, chutkosti y vnimanie k nim sniskaly Vam zaslujennyy avtoriytet y uvajenie v respubliyke. Neosenim Vash lichnyy vklad v reshenie problem, svyazannyh s zakrytiyem Semipalatinskogo yadernogo poligona, sozdaniyem sistemy sosialinoy zashity naseleniya, postradavshego ot ispytaniy atomnogo orujiya».

Múndaghy «sistema» sózine nazar audarsaq, ony jasau ýshin Keshirim Boztaevtyng oblys, respublika kólemindegi ghylymiy-zertteu ortalyqtaryna jasatqan naqty esep-qisapty KSRO Ministrler Kenesining tóraghasy N.Ryjkovqa alyp baryp, arnauly qauly qabyldatqany eskerilgen. K.Boztaevtyng  sol jәne basqa da azamattyq kesek is-әreketterin  onyng «Semey poligony» kitabynan (1992-jyly shyqty) bile  alasyzdar. Al poligonnyng tajaldyq kesapaty «Qaynar qasireti» kitabynda (1995-jyly shyqqan) ghylymy taldau tәsilimen әshkerelengen.

Demek, poligonnan 40 jyl zardap shekken Ertisboyy júrtshylyghyna medisinalyq  ta, materialdyq  ta jәrdem jasaudyng osylaysha jolbasshysy bolghan, Semey qalasynda «Densaulyq  zertteu ortalyghyn» ashqan Keshirim Boztaevtyng tarihy enbegin  eskermeu jón bilgendik emes.

M. Esenәliyevti «úmytugha» biylikke jaqpay qaludan saqtanu sebep bolghan siyaqty. Al oppozisiyada bolmaghan K.Boztaevty «úmytu» kimge, nege jaqpay qaludan saqtanu? Búl súraqqa jauapty «Týrkistan» gәzetining ótken tamyz aiynyng 27-isi kýngi sanyndaghy «Yadrolyq qarudan bas tartqan Qazaqstan» degen maqalanyng (Á.Ánuarbek): «...Semey poligonyndaghy synaqtardy toqtatugha qol jetkizgen antiyadrolyq qozghalystyng qúryluyna aqyn, qogham qayratkeri Oljas Sýleymenov múryndyq boldy» dep bastalghan pikirler  mezgep túr. Oljastyng «Nevada-Semey» qozghalysynyng qúryluyna múryndyq bolghany  ras, alayda  «synaqtardy toqtatugha qol jetkizgen» bir ghana sol qozghalys emes. Poligongha qarsy kýres tuyn kótergen Keshirim Boztaev, ony qostaghan qoghamdyq «Azat»  qozghalysy, basqa da újymdar boldy, ol jәit naqty dәlelmen aitylyp ta, jazylyp ta  kele jatqaly on  jyl. Men jaraly Jer, qasiretti Halyq  ýshin  basyn bәigege tigip, yadrolyq  zúlmatqa qarsy     úly joryqty bastaghan Azamat Keshirim Boztaevtyng aruaghyn «erikti auzyna bórikti bas» qana emes, kiyimsheng kisi siyp ketip jýrgen kesirlerden qorghap  maqala jazsam, basqa qazaq, orys avtorlar poligon qojalarynyn, «Nevada-Semey» qozghalysy  iyelerining sózi men isi qabyspaghanyn, neshe  týrli qiytúrqy jasaghandaryn jazuda. Mysaly, sol jyldary partiya qyzmetkeri bolghan jurnalshy V.Pigavaevtyng «Oljas – moy drug, no istina doroje» degen maqalasyn oqysanyzdar (internette bar), talay júmbaqtyng sheshimin taba alasyzdar.

Keshirimnin  shynshyldyq  qasiyetine bir mysal retinde myna  derekke  jýginbeuge  bolmaydy: Oljastyng Semeyge alghash ayaq basuy, ol  jaqtan   KSRO halyq deputaty bolyp saylanuy bylaysha: ol Almaty qalasynyng Kalinin audanynan KSRO halyq deputattyghyna kandidat boldy. Uchastokke Jazushylar odaghynan «Prostor» jornalynyng bir qyzmetkeri ekeuimiz baqylaushylyqqa jiberildik. Dauys beru, bulleteni sanau taza atqaryldy (qazirgi saylaulardaghyday  uhiyt-suhiyt  joq  kez ghoy). Aqyn útylyp qaldy. Erteninde júmysqa barsam, birinshi hatshynyng kabiyneti aldynda qyzmetkerlerimizding tórteu-beseui  túr. «Oljastyng kabiynetinde konsert bolyp  jatyr» deydi. Kirsem, bir top kisining ortasynda maghan beytanys bir tapal әiel  shoq basyp alghanday typyrlap, erini sýirendep, kózi shatynap, shanq-shanq etedi: «...Baqylaushylaryn  uchastokte  bolghan joq! Olardy jazalau kerek!..» deydi. Men ashulanyp, partkomymyzdyng hatshysy A. Ashirovke sol jerde mәlimdeme jazyp, uchastokte bizding bolghan-bolmaghanymyzdy teksertudi, kórgensiz ósekshining jalasynan qorghaudy     talap ettim. Biraq eshqanday  tekseru  bolmady.

Sol oqighanyng jalghasynday etip, Keshirim bylay depti: «Almatyda     dauysqa týsken Oljas qiyndyqqa úshyrapty. Ministrler Kenesining tóraghasy N. Á. Nazarbaev maghan telefon shalyp, jaghdaydy aityp, Oljas Sýleymenovti Semey oblysynan deputattyqqa ótkizuimizdi ótindi. «Sýleymenov sizge kómektesedi. Poligongha qarsy kýreste jaqsy jәrdemshi bolady», dedi Núrsúltan Ábishúly. Erteninde G. V. Kolbin telefon soghyp, ol  da  sonday tilek aitty».

Ras,  Jazushylar odaghy basqarmasynyng 1-sekretary  Oljas Sýleymenov  1989-jylghy 28-aqpanda Almatyda  poligongha  qarsy  ýlken jiyn jasap, qoghamdyq «Nevada-Semey» qoryn qúrdy, Jogharghy Kenesimizge deputat tórt jazushymen bas qosyp, AQSh ýkimetine, basqa elder parlamentterine hat jazugha sheshim shyghardy, ol hat baspasózde jariyalandy, biraq daqpyrtty nauqandaghy kóp te qyzu sózderding eleuli әseri bolmady. Yadrolyq qaru- jaraghy bar elder aiylyn jimady, poligondaryn jappady. AQSh: «óz jónindi bil, bizde sharuang bolmasyn» degen synay tanytty.

Atap aituym shart bir gәp: O.Sýleymenovting «Nevada-Semey» qoghamdyq qozghalysynyng qúryluy, onyng poligonmen baylanysty isterining bәri K.Boztaevtyng qimylynan keyin, Mәskeuding arnauly komissiyasy Semeyge keletin kýni bastaldy, iyә, ne bir kýn erte, ne bir kýn kesh emes, dәl sol kýni.   Meninshe, Keshirimning jedelhatyna shamdanghan M.Gorbachev N.Nazarbaevqa telefon soghyp, kóp sózining aqyrynda Semeyge komissiya jiberuge tiyis bolghanyn aitqan jәne poligon mәselesin ondaghan obkom hatshylarynyng      biri emes, respublikagha tanymal iydeologiya qayratkerlerining biri bastaghany jón bolar  degende  N. Nazarbaev dosy Oljasty  atap, odan arghy   sharua  shiydey toqylghan bolar.

Aqynnyng  oylanuyna  Keshirimning haty týrtki bolghany sózsiz. Birden bir  dәlel mynau: «...Gorbachevqa jedelhat jibergen K.Boztaev:  KSRO-nyng Bas ministri N. Ryjkovqa, Jogharghy Kenes tóraghasy A. Lukiyanovqa, Beybitshilikti qorghau sovettik komiytetining tóraghasy  G. Borovikke, KSRO Jogharghy  Kenesining halyq deputattary Z. Puhovagha (Jogharghy Kenesting Densaulyq saqtau jónindegi komiytetine) jәne O. Sýleymenovke  hat joldady. Sol hat boyynsha O.Sýleymenov aqpannyng  24-i kýni Jogharghy Keneske deputattyq saual  jasady («Beziyadernyy vek». Materialy mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensii, g. Semipalatinsk, 11 iilya 2003 g.).

Úzyn sózding qysqasy: «Semey poligonyndaghy synaqtardy toqtatugha qol jetkizgen antiyadrolyq qozghalystyn» ne tyndyrghany K. Boztaevtyn  «Semey poligony»» kitabynda  anyq  aitylghan, oqylyq:

«...Poligondy jabu mәselesi sheshiluge jaqyndaghanda, ókinishke qaray, basqa bir mәselening sheti – búl kimning enbegi degen súraq qyltidy. «Nevada–Semey» qozghalysynyng ghana arqasynda osylay boldy degen synarjaq  jarnama baspasóz betin qayyzghaqsha basyp ketti. Qozghalystyng әreketteri aspandata madaqtaldy. Onyng belsendileri (arasynda  kezdeysoq jýrgender  de  bar)  qozghalysqa ózderinshe  baghyt beruge kiristi, ózderining mindeti sebepti-sebepsiz jiyn-jinalys ótkize beru dep bildi. Jalghan derek taratyp  jiberetin de boldy. Jinalysqúmarlyq keudemsoq jelpiniske, júlqynysqa  ainalyp, ómir shyndyghynan auytqyp ketuge aparyp soqty... «Búl kimning enbegi?» degen súraq sampylday bastady. Baspasóz betin jauyp  ketken jariyalanymdarda enbek «Nevada-Semey» qozghalysyniki, tek qana  sonyki  delindi. Qozghalystyng әrbir әreketi meylinshe keng nasihattaldy. Ózderin ózderi dәripteu siyaqty birjaqtylyq órshidi... Jiyi-jii jiyn jasau, jalan  úrandau  әdetke  ainaldyryldy...».

Búl aqiqat sóz O.Sýleymenovting shymbayyna, әriyne, qatty batty. Keshirim tiride  amalsyz  shydaghan  ol keyinde marqúmnyng (K.Boztaev 1999-jyly qaytys boldy) tarihy erligin mansúqtay bastady. Preziydent N.Nazarbaevtyng Keshirimdi baghalaudaghy «qateligin» týzetip, K.Boztaev turaly: «Da, on byl pervym sekretarem obkoma, no ne bolee togo. Y uj  vo vsyakom sluchae, sredy pervyh borsov za zakrytie poligona ego ne viydeliy», dep aiqúlaqtandy.

Aytpaqshy, ol N.Nazarbaevtyng «qateligin» ghana emes, ózining de «qateligin» týzetti. K.Boztaevty 60 jyldyghymen qúttyqtauynda bylay degen bolatyn (týpnúsqasynan ýzindi):

Uvajaemyy Keshrim Boztaevich!

...Vsya Vasha jizni – eto dobryi  iy  nazidatelinyi  priymer dlya molodogo   pokoleniya.

...V te nelegkie gody boriby za prekrasheniya yadernyh ispytaniy na Semipalatinskom poligone Vy proyavily stoykosti boysa za interesy   naroda y mudrosti istinnogo narodnogo liydera.

...V deni Vashego shestiydesyatiyletiya, dorogoy Keshrim Boztaevich, my vyrajaem Vam svoe glubokoe pochtenie y govorim blagodarnoe spasibo! Oljas  Suleymenov».

Keshe osylaysha týzu sóilegen aqyn býgin: «Ol  jedelhatty  ózi bilip jazghan joq, Mәskeuding núsqauymen jazdy» dep jәne bir lepirse, «Eger ol onday hat jazsa, erteninde-aq ornynan júlyp tastalar edi» dep  órkeshtendi de. K. Boztaev  Gorbachevqa hat jazu sebebin  anyq aitsa da, 1966-jyly zeynetke shyqqanyna deyin 1-hatshy, oblys әkimi bolyp qyzmetin jalghay  berse de, aqyn qúlaghyn bitep alyp әlәulәilәp,  poligondy  japtyru kýresi tarihynan Keshirim Boztaevty syzyp tastau pighylynan tanar emes.

Keshirim bolsa, poligongha qarsy kýres bastau sebebin: «...Qúpiya jedelhatymmen bir neghaybyl jolgha týsetinimdi, ol joldyng búralang ghana  emes, qauipti bolatynyn,  jargha jygharyn  da, jartasqa sogharyn da bildim.    Asa zor memlekettik qúrylymmen jekpe-jek kezdesetinimdi úqtym. Meyli, men isimning aqtyghyna sendim, kýresimning maqsatyn ardaq túttym, onyng qúrbandyqsyz  bolmaytynyn  bildim.  Mynau jerimiz ýshin, búl jerding adamdary  ýshin  kýreske  shyqtym...», - dep  adal jazghan bolatyn. Kitaby  әueli orys tilinde shyghyp, sodan keyinirekte qazaq tiline audarylghan-dy. Eger Keshirimning múndaghy oiy beker bolsa, Oljas «týsindirgendey», ol Mәskeu arqyly  qimyldasa, onda aldymen N.Nazarbaev: «Joldas Boztaev, onynyz ne?» der edi ghoy, sebebi: Keshirim Kremlige hat jazugha bel bughanyn, senbegendikten Kolbinge aitpay, Nazarbaevqa  mәlim etken sәtte ýkimet basshysy sәl oilanyp alyp: «Jazsanyz jazynyz, múnda biz qoldaytyn bolamyz» degen.

Qaysybir jazushylar, jurnalshylar Semey poligonyna qatysty  sóiley qalsa, jaza qalsa, osy derekterdi jyly jauyp qoyyp, Oljasty Jekebatyr etip alyp, «Algha!» dep kete barady. Aqynnyng 70 jyldyghyna preziydent «Mening dosym Oljas» dep maqala jazyp edi, sol bar...  iyә, allataghala: «Saqtansan, saqtaymyn» degen  ghoy.  Al aqyn Semey poligony jayynda bolghan kóp jiyndardyng birde-birinde K.Boztaev turaly  lәm       degen joq.

K.Boztaev M.Gorbachevqa ýsh hat jazghan. Júrtshylyqtyng biletini – poligondy kóshirudi talap etken birinshisi, yaghny baspasóz betin kórgeni ghana. Qalghan ekeuining 1989-jyly  28-qyrkýiekte  jazylghanynda (ýzindi): «...Odnako vedomstva ne prislushivaitsya  k golosu ludey. U nih po-prejnemu podhod       k poligonu kak obektu voennomu. Mejdu tem on davno stal ostroy nasionalinoy problemoy... Samoe glavnoe – eto zakrytie poligona y chem bystree, tem luchshe, iymeya vvidu y perenos ego v drugoe, priyemlemoe  mesto... Ludy prosyat kompensasiy usherba, nanesennogo za 40 let aktivnoy raboty poligona. Eto bylo by gluboko obektivno y chelovechno, pomoglo       by sniyjenii sosialinoy napryajennostiy». Búl – Gorbachevqa jibergen  jedelhatynyng izimen Semeyge 28-aqpanda kelgen mәskeulik komissiyamen aitys-tartysynyng  әli tiyanaq tappaghanyna narazylyghy.

«...Mne stalo izvestno o tom, chto voenno-promyshlennyy kompleks nameren, teperi uje Ukazom Preziydenta SSSR, dobitisya prodoljeniya yadernyh vzryvov na Semipalatinskom poligone. Esly deystviytelino proizoydet tak, to eto budet tyajeleyshim udarom dlya naroda nashego regiona... Schitaem, chto davno prishlo vremya ostanoviti prestupnyy akt, priyshedshiy k nam iz surovyh  let istoriy nashego mnogostradalinogo gosudarstva» (8-mamyr, 1990-jyl). Búl – Batyrdyng jýregin jaryp shyqqan sóz emes pe?!

Qarapayym qaharman bolghan Azamatymyzdy  biylik te, biylikshilder de qadirley  bilmedi. Meyilderi, «Óli arystannan tiri tyshqan artyq» zaman.

Keshirimning qabiri basyndaghy qúlpytasyna: «Semey jeri Saghan riza!» dep jazylghan. Jer-Ananyng rizashylyghynan artyq marapat bolghan emes, bolmaydy da!      

Kim bolsa da, ózining kózi jetkendi jazghysy kelmese, ne kózi jetpegendi estui boyynsha jazsa salsa, onda ekeui de shyndyqtyng shyrayyn ketiredi, oqyrmanynyng senimine selkeu týsiredi. Qanday derek bolsyn, ony «kerek», «kerek emes» dep oilanbastan sorttay salugha da bolmaydy.

Sony.

Ghabbas QABYShÚLY.

Abai.kz