(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە: http://abai.kz/post/view?id=4938)

2.  «كەرەكسىز»  دەرەكتەر

ءسوزدى ءسوز قوزعاسا، ويدى وي قوزعايدى دەيمىز. الايدا قوزعاعان جانە قوزعالعان ءسوز بەن ويدىڭ ورىندى-ورىنسىزىن باجايلاي بەرمەيمىز.ماسەلەن، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بيىلعى 29-نشى تامىزداعى سانىندا جاريالانعان، «سەمەي: ادامدار دەنساۋلىعىنا جاڭا بەتبۇرىس» (اۆتورى – عالىم مارات ساندىباەۆ مىرزا) دەپ اتالعان ماقالا بۇدان 8 جىل بۇرىنعى     ءبىر ماقالانى ەسىمە ءتۇسىرىپ، ءبىراز ويىمدى قوزعالتىپ جىبەردى. قاي گازەتتە جاريالانعانىن، تاقىرىبىن ۇمىتىپپىن، ال اۆتورى ديپلومات قىرباسوۆ اۋەزحان مىرزا ەكەنى، تاۋەلسىز قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ 15 جىلدىعىنا ارناپ جازىلعانى جادىمدا جاڭعىردى. وندا سول 15 جىلدا رەسپۋبليكا ديپلوماتياسىنا ەڭبەڭ سىڭىرگەن بىرنەشە ادامنىڭ اتى-جوندەرى اتالعان، قىزمەتتەرى باياندالعان. ق.توقاەۆتى ەرەكشە اتاۋ ءجون بولارى مالىمدەلگەن. ء   يا، ق.توقاەۆتىڭ ۇمىتىلا قويماس «ەرەكشە ەڭبەگى» - ونىڭ «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوعامدىق قوزعالىسىن بەسىگىنەن شىعارماي توقپاقتاپ: «يلي – يا، يلي – وني!» دەپ  دولدانعانى.

ءبىزدىڭ بيلىككە تاۋەلدى باسپاسوزدە قالىپتاسقانداي، «ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ...» دەپ باستالعان وسىناۋ ماقالادا اتالعان ديپلوماتتاردىڭ، مەنىڭشە، ءبارىنىڭ  دە جولباسشىسى، ۇستازى - بۇگىندە مارقۇم ميحايل يۆانوۆيچ (حاكىم تىلەگەنۇلى) ەسەناليەۆ. كسرو كەزىندە، 1981-1989 جىلدارى، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، 1992-1998 جىلدارى  تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى  ىستەر مينيسترلىگىنىڭ  ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى ەلشىسى بولعان  سول تاريحي تۇلعانى ماقالا اۆتورى «ۇمىتىپ» كەتىپتى. ءيا، وپپوزيتسيالىق  كوزقاراسپەن  بيلىكتى سىناعان ازاماتتاردى  ەلەمەۋ، ەسكە  الماۋ ءبىزدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتتا «مودا» بولعالى قاشان! وپپوزيتسيادا بولماعان كەيبىر تۇلعالاردى دا ەسكەرمەۋ بار بىزدە. اڭگىمەمنىڭ الىپبيىندە اتالعان ماقالادا سەمەي پوليگونىنان زارداپ شەككەن جۇرتتىڭ دەنساۋلىعىن ويلاۋ، تۇزەتۋ شارالارىن جاساۋ قاشان، قالاي باستالدى، كەشە نە ىستەلدى، بۇگىن  نە  ىستەلىپ جاتىر دەگەن ماسەلەلەر تاپتىشتەپ باياندالعان. ال سول مەملەكەتتىك اسا ماڭىزدى جۇمىستى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ العاش رەسمي تۇردە قولعا العانى، ناتيجەسى جاقسى بولعانى جايىندا م.ساندىباەۆ ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاپتى.

ك.بوزتاەۆتىڭ پوليگوندى باسقا جاققا كوشىرۋدى تالاپ ەتە م.گورباچەۆقا 1989-جىلى 20-اقپاندا جەدەلحات جولداعانى، پوليگونعا قارسى رەسمي     كۇرەستىڭ سودان باستالعانى – تاريحي  شىندىق. راس، ودان بۇرىندا اتوم-يادرولىق سىناۋلار شەگىندەگى ەلدى مەكەندەردەر تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعىن مەديتسينالىق زەرتتەۋ جونىندە ايگىلى عالىمدار ب.اتشاباروۆ، س.بالمۇحانوۆ جۇيەلى جوسپار جاساپ، ىسكە كىرىسكەندە شىندىقتان  قورىققان بيلىك ولاردىڭ جولىن كەسكەن. ال بوزتاەۆ: «جىعىلساڭ جىعىل  ناردان، اجالىڭ  الدە  قايدان» دەپ (ورىستار: «بىكا - زا روگا» دەيتىندەي), جەردەگى قۇداي بولىپ وتىرعان گورباچەۆتىڭ ءوزىن جاعاسىنان العان سوڭ، ارعى-بەرگى بيلىك داۋا تابا الماي، ەرىكسىز جۋاسىعان.

سول ەرەن قيمىلدىڭ:

 ءبىرىنشى  ناتيجەسى –سەمەي قالاسىندا 1989-جىلى  17-19-شىلدەدە  «قازاق سسر-نىڭ  سەمەي  قالاسى  مەن  سەمەي  وبلىسىنداعى  ەكولوگيالىق  جاعداي  جانە  تۇرعىنداردىڭ  دەنساۋلىعى» تاقىرىبىندا  حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلگەنى (وعان بەلگىلى جازۋشىمىز ءانۋار ءالىمجانوۆ قاتىسىپ، پوليگوننىڭ جابىلۋىن قاتتى تالاپ ەتە ءسوز سويلەگەن);

ەكىنشى ناتيجەسى – ك. بوزتاەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن 1966-جىلى  شىلدە ايىندا «پوليگون– 29-تامىز» اتتى حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورى اشىلىپ، وعان: قازاقستان مەديتسينا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى اكادەميك م.اليەۆ، ا.سىزگانوۆ اتىنداعى عىلىمي حيرۋرگيالىق ورتالىقتىڭ ديرەكتورى، اكادەميك س.بالمۇحانوۆ، «دارىگەرلەر يادرولىق سوعىسقا قارسى!» حالىقارالىق قوزعالىستىڭ قازاق اسسوتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى اكادەميك ق.بايكەنوۆ مۇشە بولىپ، ۇكىمەتتىڭ الدىنا نەبىر ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ قويىلعانى;

ءۇشىنشى ناتيجەسى – قوردىڭ جۇمىسى وڭ باعالانىپ، ونىڭ يادرولىق سىناۋلاردان تاۋقىمەت تارتقان جۇرتشىلىقتىڭ دەنساۋلىعىن وڭداۋ باعدارلاماسى نەگىزىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 1997-1998 جىلدارداعى 52,  53,  55,  57-ءنشى قارارلارىنىڭ قابىلدانعانى جانە   ورتاق ىسكە يۋنەسكو دا، ماگاتە دە جۇمىلدىرىلعانى. ە.بوزتاەۆ ول قارارلاردىڭ ورىندالۋىنا اسا مۇددەلى بولىپ، مۇمكىندىگىنشە قاداعالاپ وتىردى.

حالىقارالىق قور كەشىرىم قايتىس بولعاننان كەيىن دە قارقىنىن  ىرىككەن جوق. «ححI – يادرولىق  قارۋسىز عاسىر. سەمەي ايماعىن تۇراقتى دامىتۋ» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار وتكىزىپ كەلەدى. وعان دۇنيە ءجۇزىنىڭ وسى باعىتتاعى اتاقتى عالىمدارى قاتىسۋدا. كونفەرەنتسيا قاراعان ماسەلە، شەشىم جەكە كىتاپ بولىپ شىعارىلىپ تۇرادى. ونىڭ 2006-جىلعى سانىندا، مىسالى، مەن ايتىپ وتىرعان جايتتەردىڭ ءبارى جان-جاقتى قامتىپ باياندالعان. ول ساندا، سونداي-اق،  پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ مىرزانىڭ ك. بوزتاەۆتى جاسىنىڭ 60-قا تولۋىمەن (1993-جىلى) قۇتتىقتاعان جەدەلحاتى بار. ونىڭ تۇپنۇسقاسىنان ءبىر ءۇزىندى: «...پرينتسيپيالنوست، ترەبوۆاتەلنوست ك سەبە ي درۋگيم، زابوتا و ليۋدياح، چۋتكوست ي ۆنيمانيە ك نيم سنيسكالي ۆام زاسلۋجەننىي اۆتوريتەت ي ۋۆاجەنيە ۆ رەسپۋبليكە. نەوتسەنيم ۆاش ليچنىي ۆكلاد ۆ رەشەنيە پروبلەم، سۆيازاننىح س زاكرىتيەم سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا، سوزدانيەم سيستەمى سوتسيالنوي زاششيتى ناسەلەنيا، پوستراداۆشەگو وت يسپىتاني اتومنوگو ورۋجيا».

مۇنداعى «سيستەما» سوزىنە نازار اۋدارساق، ونى جاساۋ ءۇشىن كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ وبلىس، رەسپۋبليكا كولەمىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنا جاساتقان ناقتى ەسەپ-قيساپتى كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.رىجكوۆقا الىپ بارىپ، ارناۋلى قاۋلى قابىلداتقانى ەسكەرىلگەن. ك.بوزتاەۆتىڭ  سول جانە باسقا دا ازاماتتىق كەسەك ءىس-ارەكەتتەرىن  ونىڭ «سەمەي پوليگونى» كىتابىنان (1992-جىلى شىقتى) بىلە  الاسىزدار. ال پوليگوننىڭ تاجالدىق كەساپاتى «قاينار قاسىرەتى» كىتابىندا (1995-جىلى شىققان) عىلىمي تالداۋ تاسىلىمەن اشكەرەلەنگەن.

دەمەك، پوليگوننان 40 جىل زارداپ شەككەن ەرتىسبويى جۇرتشىلىعىنا مەديتسينالىق  تا، ماتەريالدىق  تا جاردەم جاساۋدىڭ وسىلايشا جولباسشىسى بولعان، سەمەي قالاسىندا «دەنساۋلىق  زەرتتەۋ ورتالىعىن» اشقان كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ تاريحي ەڭبەگىن  ەسكەرمەۋ ءجون بىلگەندىك ەمەس.

م. ەسەناليەۆتى «ۇمىتۋعا» بيلىككە جاقپاي قالۋدان ساقتانۋ سەبەپ بولعان سياقتى. ال وپپوزيتسيادا بولماعان ك.بوزتاەۆتى «ۇمىتۋ» كىمگە، نەگە جاقپاي قالۋدان ساقتانۋ؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى «تۇركىستان» گازەتىنىڭ وتكەن تامىز ايىنىڭ 27-ءىسى كۇنگى سانىنداعى «يادرولىق قارۋدان باس تارتقان قازاقستان» دەگەن ماقالانىڭ ء(ا.انۋاربەك): «...سەمەي پوليگونىنداعى سىناقتاردى توقتاتۋعا قول جەتكىزگەن انتيادرولىق قوزعالىستىڭ قۇرىلۋىنا اقىن، قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ مۇرىندىق بولدى» دەپ باستالعان پىكىرلەر  مەزگەپ تۇر. ولجاستىڭ «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولعانى  راس، الايدا  «سىناقتاردى توقتاتۋعا قول جەتكىزگەن» ءبىر عانا سول قوزعالىس ەمەس. پوليگونعا قارسى كۇرەس تۋىن كوتەرگەن كەشىرىم بوزتاەۆ، ونى قوستاعان قوعامدىق «ازات»  قوزعالىسى، باسقا دا ۇجىمدار بولدى، ول ءجايت ناقتى دالەلمەن ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا  كەلە جاتقالى ون  جىل. مەن جارالى جەر، قاسىرەتتى حالىق  ءۇشىن  باسىن بايگەگە تىگىپ، يادرولىق  زۇلماتقا قارسى     ۇلى جورىقتى باستاعان ازامات كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ ارۋاعىن «ەرىكتى اۋزىنا بورىكتى باس» قانا ەمەس، كيىمشەڭ كىسى سيىپ كەتىپ جۇرگەن كەسىرلەردەن قورعاپ  ماقالا جازسام، باسقا قازاق، ورىس اۆتورلار پوليگون قوجالارىنىڭ، «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى  يەلەرىنىڭ ءسوزى مەن ءىسى قابىسپاعانىن، نەشە ء تۇرلى قيتۇرقى جاساعاندارىن جازۋدا. مىسالى، سول جىلدارى پارتيا قىزمەتكەرى بولعان جۋرنالشى ۆ.پيگاۆاەۆتىڭ «ولجاس – موي درۋگ، نو يستينا دوروجە» دەگەن ماقالاسىن وقىساڭىزدار (ينتەرنەتتە بار), تالاي جۇمباقتىڭ شەشىمىن تابا الاسىزدار.

كەشىرىمنىڭ  شىنشىلدىق  قاسيەتىنە ءبىر مىسال رەتىندە مىنا  دەرەككە  جۇگىنبەۋگە  بولمايدى: ولجاستىڭ سەمەيگە العاش اياق باسۋى، ول  جاقتان   كسرو حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلانۋى بىلايشا: ول الماتى قالاسىنىڭ كالينين اۋدانىنان كسرو حالىق دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولدى. ۋچاستوككە جازۋشىلار وداعىنان «پروستور» جورنالىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرى ەكەۋىمىز باقىلاۋشىلىققا جىبەرىلدىك. داۋىس بەرۋ، بيۋللەتەن ساناۋ تازا اتقارىلدى (قازىرگى سايلاۋلارداعىداي  ۋحيت-سۋحيت  جوق  كەز عوي). اقىن ۇتىلىپ قالدى. ەرتەڭىندە جۇمىسقا بارسام، ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كابينەتى الدىندا قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ تورتەۋ-بەسەۋى  تۇر. «ولجاستىڭ كابينەتىندە كونتسەرت بولىپ  جاتىر» دەيدى. كىرسەم، ءبىر توپ كىسىنىڭ ورتاسىندا ماعان بەيتانىس ءبىر تاپال ايەل  شوق باسىپ العانداي تىپىرلاپ، ەرىنى سۇيرەڭدەپ، كوزى شاتىناپ، شاڭق-شاڭق ەتەدى: «...باقىلاۋشىلارىڭ  ۋچاستوكتە  بولعان جوق! ولاردى جازالاۋ كەرەك!..» دەيدى. مەن اشۋلانىپ، پارتكومىمىزدىڭ حاتشىسى ا. اشيروۆكە سول جەردە مالىمدەمە جازىپ، ۋچاستوكتە ءبىزدىڭ بولعان-بولماعانىمىزدى تەكسەرتۋدى، كورگەنسىز وسەكشىنىڭ جالاسىنان قورعاۋدى     تالاپ ەتتىم. بىراق ەشقانداي  تەكسەرۋ  بولمادى.

سول وقيعانىڭ جالعاسىنداي ەتىپ، كەشىرىم بىلاي دەپتى: «الماتىدا     داۋىسقا تۇسكەن ولجاس قيىندىققا ۇشىراپتى. مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. ءا. نازارباەۆ ماعان تەلەفون شالىپ، جاعدايدى ايتىپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتى سەمەي وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا وتكىزۋىمىزدى ءوتىندى. «سۇلەيمەنوۆ سىزگە كومەكتەسەدى. پوليگونعا قارسى كۇرەستە جاقسى جاردەمشى بولادى»، دەدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. ەرتەڭىندە گ. ۆ. كولبين تەلەفون سوعىپ، ول  دا  سونداي تىلەك ايتتى».

راس،  جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ 1-سەكرەتارى  ولجاس سۇلەيمەنوۆ  1989-جىلعى 28-اقپاندا الماتىدا  پوليگونعا  قارسى  ۇلكەن جيىن جاساپ، قوعامدىق «نەۆادا-سەمەي» قورىن قۇردى، جوعارعى كەڭەسىمىزگە دەپۋتات ءتورت جازۋشىمەن باس قوسىپ، اقش ۇكىمەتىنە، باسقا ەلدەر پارلامەنتتەرىنە حات جازۋعا شەشىم شىعاردى، ول حات باسپاسوزدە جاريالاندى، بىراق داقپىرتتى ناۋقانداعى كوپ تە قىزۋ سوزدەردىڭ ەلەۋلى اسەرى بولمادى. يادرولىق قارۋ- جاراعى بار ەلدەر ايىلىن جيمادى، پوليگوندارىن جاپپادى. اقش: ء«وز ءجونىڭدى ءبىل، بىزدە شارۋاڭ بولماسىن» دەگەن سىڭاي تانىتتى.

اتاپ ايتۋىم شارت ءبىر گاپ: و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «نەۆادا-سەمەي» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ پوليگونمەن بايلانىستى ىستەرىنىڭ ءبارى ك.بوزتاەۆتىڭ قيمىلىنان كەيىن، ماسكەۋدىڭ ارناۋلى كوميسسياسى سەمەيگە كەلەتىن كۇنى باستالدى، ءيا، نە ءبىر كۇن ەرتە، نە ءبىر كۇن كەش ەمەس، ءدال سول كۇنى.   مەنىڭشە، كەشىرىمنىڭ جەدەلحاتىنا شامدانعان م.گورباچەۆ ن.نازارباەۆقا تەلەفون سوعىپ، كوپ ءسوزىنىڭ اقىرىندا سەمەيگە كوميسسيا جىبەرۋگە ءتيىس بولعانىن ايتقان جانە پوليگون ماسەلەسىن ونداعان وبكوم حاتشىلارىنىڭ ء     بىرى ەمەس، رەسپۋبليكاعا تانىمال يدەولوگيا قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى باستاعانى ءجون بولار  دەگەندە  ن. نازارباەۆ دوسى ولجاستى  اتاپ، ودان ارعى   شارۋا  شيدەي توقىلعان بولار.

اقىننىڭ  ويلانۋىنا  كەشىرىمنىڭ حاتى تۇرتكى بولعانى ءسوزسىز. بىردەن ءبىر  دالەل مىناۋ: «...گورباچەۆقا جەدەلحات جىبەرگەن ك.بوزتاەۆ:  كسرو-نىڭ باس ءمينيسترى ن. رىجكوۆقا، جوعارعى كەڭەس توراعاسى ا. لۋكيانوۆقا، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ سوۆەتتىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى  گ. بوروۆيككە، كسرو جوعارعى  كەڭەسىنىڭ حالىق دەپۋتاتتارى ز. پۋحوۆاعا (جوعارعى كەڭەستىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندەگى كوميتەتىنە) جانە و. سۇلەيمەنوۆكە  حات جولدادى. سول حات بويىنشا و.سۇلەيمەنوۆ اقپاننىڭ  24-ءى كۇنى جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتاتتىق ساۋال  جاسادى («بەزيادەرنىي ۆەك». ماتەريالى مەجدۋنارودنوي ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي، گ. سەميپالاتينسك، 11 يۋليا 2003 گ.).

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى: «سەمەي پوليگونىنداعى سىناقتاردى توقتاتۋعا قول جەتكىزگەن انتيادرولىق قوزعالىستىڭ» نە تىندىرعانى ك. بوزتاەۆتىڭ  «سەمەي پوليگونى»» كىتابىندا  انىق  ايتىلعان، وقىلىق:

«...پوليگوندى جابۋ ماسەلەسى شەشىلۋگە جاقىنداعاندا، وكىنىشكە قاراي، باسقا ءبىر ماسەلەنىڭ شەتى – بۇل كىمنىڭ ەڭبەگى دەگەن سۇراق قىلتيدى. «نەۆادا–سەمەي» قوزعالىسىنىڭ عانا ارقاسىندا وسىلاي بولدى دەگەن سىڭارجاق  جارناما ءباسپاسوز بەتىن قايىزعاقشا باسىپ كەتتى. قوزعالىستىڭ ارەكەتتەرى اسپانداتا ماداقتالدى. ونىڭ بەلسەندىلەرى (اراسىندا  كەزدەيسوق جۇرگەندەر  دە  بار)  قوزعالىسقا وزدەرىنشە  باعىت بەرۋگە كىرىستى، وزدەرىنىڭ مىندەتى سەبەپتى-سەبەپسىز جيىن-جينالىس وتكىزە بەرۋ دەپ ءبىلدى. جالعان دەرەك تاراتىپ  جىبەرەتىن دە بولدى. جينالىسقۇمارلىق كەۋدەمسوق جەلپىنىسكە، جۇلقىنىسقا  اينالىپ، ءومىر شىندىعىنان اۋىتقىپ كەتۋگە اپارىپ سوقتى... «بۇل كىمنىڭ ەڭبەگى؟» دەگەن سۇراق سامپىلداي باستادى. ءباسپاسوز بەتىن جاۋىپ  كەتكەن جاريالانىمداردا ەڭبەك «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىكى، تەك قانا  سونىكى  دەلىندى. قوزعالىستىڭ ءاربىر ارەكەتى مەيلىنشە كەڭ ناسيحاتتالدى. وزدەرىن وزدەرى دارىپتەۋ سياقتى بىرجاقتىلىق ءورشىدى... ءجيى-ءجيى جيىن جاساۋ، جالاڭ  ۇرانداۋ  ادەتكە  اينالدىرىلدى...».

بۇل اقيقات ءسوز و.سۇلەيمەنوۆتىڭ شىمبايىنا، ارينە، قاتتى باتتى. كەشىرىم تىرىدە  امالسىز  شىداعان  ول كەيىندە مارقۇمنىڭ (ك.بوزتاەۆ 1999-جىلى قايتىس بولدى) تاريحي ەرلىگىن مانسۇقتاي باستادى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ كەشىرىمدى باعالاۋداعى «قاتەلىگىن» تۇزەتىپ، ك.بوزتاەۆ تۋرالى: «دا، ون بىل پەرۆىم سەكرەتارەم وبكوما، نو نە بولەە توگو. ي ۋج  ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە پوليگونا ەگو نە ۆيدەلي», دەپ ايقۇلاقتاندى.

ايتپاقشى، ول ن.نازارباەۆتىڭ «قاتەلىگىن» عانا ەمەس، ءوزىنىڭ دە «قاتەلىگىن» تۇزەتتى. ك.بوزتاەۆتى 60 جىلدىعىمەن قۇتتىقتاۋىندا بىلاي دەگەن بولاتىن (تۇپنۇسقاسىنان ءۇزىندى):

ۋۆاجاەمىي كەشريم بوزتاەۆيچ!

...ۆسيا ۆاشا جيزن – ەتو دوبرىي  ي  نازيداتەلنىي  پريمەر دليا مولودوگو   پوكولەنيا.

...ۆ تە نەلەگكيە گودى بوربى زا پرەكراششەنيا يادەرنىح يسپىتاني نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە ۆى پروياۆيلي ستويكوست بويتسا زا ينتەرەسى   نارودا ي مۋدروست يستيننوگو نارودنوگو ليدەرا.

...ۆ دەن ۆاشەگو شەستيدەسياتيلەتيا، دوروگوي كەشريم بوزتاەۆيچ، مى ۆىراجاەم ۆام سۆوە گلۋبوكوە پوچتەنيە ي گوۆوريم بلاگودارنوە سپاسيبو! ولجاس  سۋلەيمەنوۆ».

كەشە وسىلايشا ءتۇزۋ سويلەگەن اقىن بۇگىن: «ول  جەدەلحاتتى  ءوزى ءبىلىپ جازعان جوق، ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن جازدى» دەپ جانە ءبىر لەپىرسە، «ەگەر ول ونداي حات جازسا، ەرتەڭىندە-اق ورنىنان جۇلىپ تاستالار ەدى» دەپ  وركەشتەندى دە. ك. بوزتاەۆ  گورباچەۆقا حات جازۋ سەبەبىن  انىق ايتسا دا، 1966-جىلى زەينەتكە شىققانىنا دەيىن 1-حاتشى، وبلىس اكىمى بولىپ قىزمەتىن جالعاي  بەرسە دە، اقىن قۇلاعىن بىتەپ الىپ ءالاۋلايلاپ،  پوليگوندى  جاپتىرۋ كۇرەسى تاريحىنان كەشىرىم بوزتاەۆتى سىزىپ تاستاۋ پيعىلىنان تانار ەمەس.

كەشىرىم بولسا، پوليگونعا قارسى كۇرەس باستاۋ سەبەبىن: «...قۇپيا جەدەلحاتىممەن ءبىر نەعايبىل جولعا تۇسەتىنىمدى، ول جولدىڭ بۇرالاڭ عانا  ەمەس، قاۋىپتى بولاتىنىن،  جارعا جىعارىن  دا، جارتاسقا سوعارىن دا ءبىلدىم.    اسا زور مەملەكەتتىك قۇرىلىممەن جەكپە-جەك كەزدەسەتىنىمدى ۇقتىم. مەيلى، مەن ءىسىمنىڭ اقتىعىنا سەندىم، كۇرەسىمنىڭ ماقساتىن ارداق تۇتتىم، ونىڭ قۇرباندىقسىز  بولمايتىنىن  ءبىلدىم.  مىناۋ جەرىمىز ءۇشىن، بۇل جەردىڭ ادامدارى  ءۇشىن  كۇرەسكە  شىقتىم...»، - دەپ  ادال جازعان بولاتىن. كىتابى  اۋەلى ورىس تىلىندە شىعىپ، سودان كەيىنىرەكتە قازاق تىلىنە اۋدارىلعان-دى. ەگەر كەشىرىمنىڭ مۇنداعى ويى بەكەر بولسا، ولجاس «تۇسىندىرگەندەي»، ول ماسكەۋ ارقىلى  قيمىلداسا، وندا الدىمەن ن.نازارباەۆ: «جولداس بوزتاەۆ، ونىڭىز نە؟» دەر ەدى عوي، سەبەبى: كەشىرىم كرەملگە حات جازۋعا بەل بۋعانىن، سەنبەگەندىكتەن كولبينگە ايتپاي، نازارباەۆقا  ءمالىم ەتكەن ساتتە ۇكىمەت باسشىسى ءسال ويلانىپ الىپ: «جازساڭىز جازىڭىز، مۇندا ءبىز قولدايتىن بولامىز» دەگەن.

قايسىبىر جازۋشىلار، جۋرنالشىلار سەمەي پوليگونىنا قاتىستى  سويلەي قالسا، جازا قالسا، وسى دەرەكتەردى جىلى جاۋىپ قويىپ، ولجاستى جەكەباتىر ەتىپ الىپ، «العا!» دەپ كەتە بارادى. اقىننىڭ 70 جىلدىعىنا پرەزيدەنت «مەنىڭ دوسىم ولجاس» دەپ ماقالا جازىپ ەدى، سول بار... ء يا، اللاتاعالا: «ساقتانساڭ، ساقتايمىن» دەگەن  عوي.  ال اقىن سەمەي پوليگونى جايىندا بولعان كوپ جيىنداردىڭ بىردە-بىرىندە ك.بوزتاەۆ تۋرالى ء لام       دەگەن جوق.

ك.بوزتاەۆ م.گورباچەۆقا ءۇش حات جازعان. جۇرتشىلىقتىڭ بىلەتىنى – پوليگوندى كوشىرۋدى تالاپ ەتكەن ءبىرىنشىسى، ياعني ءباسپاسوز بەتىن كورگەنى عانا. قالعان ەكەۋىنىڭ 1989-جىلى  28-قىركۇيەكتە  جازىلعانىندا ء(ۇزىندى): «...ودناكو ۆەدومستۆا نە پريسلۋشيۆايۋتسيا  ك گولوسۋ ليۋدەي. ۋ نيح پو-پرەجنەمۋ پودحود       ك پوليگونۋ كاك وبەكتۋ ۆوەننومۋ. مەجدۋ تەم ون داۆنو ستال وستروي ناتسيونالنوي پروبلەموي... ساموە گلاۆنوە – ەتو زاكرىتيە پوليگونا ي چەم بىسترەە، تەم لۋچشە، يمەيا ۆۆيدۋ ي پەرەنوس ەگو ۆ درۋگوە، پريەملەموە  مەستو... ليۋدي پروسيات كومپەنساتسي ۋششەربا، نانەسەننوگو زا 40 لەت اكتيۆنوي رابوتى پوليگونا. ەتو بىلو بى گلۋبوكو وبەكتيۆنو ي چەلوۆەچنو، پوموگلو       بى سنيجەنيۋ سوتسيالنوي ناپرياجەننوستي». بۇل – گورباچەۆقا جىبەرگەن  جەدەلحاتىنىڭ ىزىمەن سەمەيگە 28-اقپاندا كەلگەن ماسكەۋلىك كوميسسيامەن ايتىس-تارتىسىنىڭ ء الى تياناق تاپپاعانىنا نارازىلىعى.

«...منە ستالو يزۆەستنو و توم، چتو ۆوەننو-پرومىشلەننىي كومپلەكس نامەرەن، تەپەر ۋجە ۋكازوم پرەزيدەنتا سسسر، دوبيتسيا پرودولجەنيا يادەرنىح ۆزرىۆوۆ نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە. ەسلي دەيستۆيتەلنو پرويزويدەت تاك، تو ەتو بۋدەت تياجەلەيشيم ۋداروم دليا نارودا ناشەگو رەگيونا... سچيتاەم، چتو داۆنو پريشلو ۆرەميا وستانوۆيت پرەستۋپنىي اكت، پريشەدشي ك نام يز سۋروۆىح  لەت يستوري ناشەگو منوگوسترادالنوگو گوسۋدارستۆا» (8-مامىر، 1990-جىل). بۇل – باتىردىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان ءسوز ەمەس پە؟!

قاراپايىم قاھارمان بولعان ازاماتىمىزدى  بيلىك تە، بيلىكشىلدەر دە قادىرلەي  بىلمەدى. مەيىلدەرى، ء«ولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق» زامان.

كەشىرىمنىڭ قابىرى باسىنداعى قۇلپىتاسىنا: «سەمەي جەرى ساعان ريزا!» دەپ جازىلعان. جەر-انانىڭ ريزاشىلىعىنان ارتىق ماراپات بولعان ەمەس، بولمايدى دا!      

كىم بولسا دا، ءوزىنىڭ كوزى جەتكەندى جازعىسى كەلمەسە، نە كوزى جەتپەگەندى ەستۋى بويىنشا جازسا سالسا، وندا ەكەۋى دە شىندىقتىڭ شىرايىن كەتىرەدى، وقىرمانىنىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرەدى. قانداي دەرەك بولسىن، ونى «كەرەك»، «كەرەك ەمەس» دەپ ويلانباستان سورتتاي سالۋعا دا بولمايدى.

سوڭى.

عابباس قابىشۇلى.

Abai.kz