AMANGELDI IMANOV KIM?
Ar jaghynan patsha әskeri qaptap kele jatty. Soldattardyng aldynda ýsh atty oqshau kózge týsti. Sonyng birin Amangeldi kózdep atty da oqqa úshyrdy
Birinshi әngime
«Qazaqtyng Leningrady» atanghan Torghay dalasynda halyq batyry Amangeldi Imanov bastaghan últ-azattyq kóterilisting 100 jyldyghy aldynda tughan dala kóne tarih syryn shertkendey. Keng baytaq ónir syrly sazgha bólengendey. Batyrdy kózi kórgen kónekóz qariyalar sarbazdar aitar edi: «Búl júmyr jerde Parij barikadasynda kóterilgen qyzyl tu, Avrora kreyserinde kóterilgen Qyzyl tu, odan keyin Torghay dalasynda Amankeldi Imanovtyng sarbazdary kótergen Qyzyl tudy adamzat tarihy eshuaqytta úmytpas» dep.
Býgingi baqytty ómir men núrly bolashaq jolynda tolarsaqtan saz keship qu tolaghay jastanghan erler esimi Torghay aspanynda mәngilik shyraghdanday mazdaydy. Ol esimderding mәrtebesi biyik. Adam – jaratqannyng perzenti emes, jaratylys perzenti ekenin, zúlymdyqty jenbese quanysh ta kórmeytinin tanytty. Adamnyng ómirge jәbir-japa kóruge emes, tauday qasiretke de qarsy túryp ony jenuge kelgenin dәneldedi. Sol qúdyrettilerding biri – Amangeldi Imanov. Ol – halyq batyry, ol – el dep tughan halyq perzenti. Amangeldi 1916 jyly patsha ýkimetine qarsy shyghyp halyq kóterilisin bastaghany mәlim. Birding myngha tatityny bar emes pe, Amangeldi – әdiletti ansaghan qara halyqty kýreske júmyldyrghan erding eri. Kóterilisshiler armiyasy azattyq ýshin ata jauymen arpalysqa týsti. Olar qandayda berik qamal ishinen qiraytynyn úqty. Sosyn qynyna qaray qylysh suyrdy.
Dәl búl shaqta patshanyng «IIni jarlyghy» boyynsha qazaqtan әsker qúrastyru bastalghan kez edi. «Halyqty patsha qyrdy ne, tabighat dýleyi qyrdy ne, ólimning aty – ólim», – degen Qúrmanghazy. «Dýniyege erkeley kelip bosqa ketpeu ýshin, keler úrpaq óser tól baqytty bolashaq jolynda saliqaly ómirin sarp etpegen adam adam ba?» desken sarbazdar 1916 jyldyng qyrkýieginen bastap iyghyna qaru ilip atqa qondy. Halyq batyry Amangeldining tuy astyna jinalyp Qaratoghay, Sarytoghay, Kórtoghay, Qaydauyl bolystarynda mynbastylar, jýzbastylar saylanyp, patsha әskerimen soghysugha әzirlik óte-móte qyzu jýrgizildi. Ajaldan da tayynbaugha bekindi. Sarbazdardyng bolashaqqa degen shynayy sezimi shytynaghan joq. Soghysqa laghnet aityldy. Bir jennen qol, bir jaghadan bas shyghardy. Jaqsylyq pen ar-namys – erding kórki, erlik ólmeydi dep úran saldy. «Ereuil atqa er salmay, egeuli nayza qolgha almay, erlerding isi biter me?» dep erlik tuyn joghary kóterushilerding qataryn da Sarytoghay bolysynda mynbasy Ospan Qútybaev, jýzbasy Batyrbas Sadyrbayúly bar edi. Al Qaydauyl bolysynda mynbasy Áljan Qorabaev, Kórtoghay bolysynda Dәuit Erjanov degen jigitter eniregen erlerin sonyna ertip sapqa túrdy. Áuliye-әmbiyeler men qyryqshilten ghayyp erenge syiynyp tiri túrghanda eshbir azagha kónbeytinin bildirdi. Kórgeni jaqsy kósh bastap, әr bolysta atty әskermen soghysqa әzirlik úiymshyldyqpen ótip jatty.
Amangeldi sarbazdary eki birdey jaumen alysugha tura keldi. Eki birdey jaumen betpe-bet kezdesti. El ishinde patsha ýkimetimen auyz jalasqan bay shonjarlar qiyanqysyn, jasyryn týrde qaterin ayaghan joq. Olardyng arasynda jik tudyrugha sarbazdardyng baghytynan barlyq әreketin istep baqty. Biraq onyng bәri úly jigerdi úly kýresti tudyratynyn úqqan sarbazdardyng saghyn tyndyryp, jigerin múqata almady, qayta jaugha kek qaynady. Ashu-yzagha bulyqqan halyq tolqynyn eshqanday kýsh bógey almaytynyn kórsetti. Óitkeni er egeste shynyghyp, sesti batyrlar bolattay suyrylyp jatty. Torghay ónirin silkindirip el qorghaudyng dauyly bastaldy. Jarly-jaqybaylar ózining qolbasshysy Amangeldi Imanovtyng sonynan osylay erdi.
1916 jyldyng qarashasy Torghay dalasy osy kýndi әli úmyta qoyghan joq. Qazaq dalasynda birinshi ret erkindikti ansaghan әdiletti oq atyldy. Birinshi ret atylghan oq. Sarbazdar patsha әskerimen birinshi ret soghysta aiqasty. Qara halyqtyng sondaghy tau jyqqanday ekpini-ay shirkin. Osynau tasqyn kýshti dýniyede eshnәrse toqtata almaytynyn dәneldedi. Azattyq soghysy Kýiik qopasynda Qúmkeshude, Saryqopa, keyin Amangeldi bastaghan qalyng qol Doghal jerinde patsha әskerlerimen keskilese kýresti. Erler beldesken jaudy belden basty. Osynau úrystyng qay-qaysynda da eki jaqtan da shyghyn az bolghan joq. Ásirese, Kýiik soghysynda sarbazdar jaudyng basym kýshin tas-talqan etip ózderining erligin tanyta bildi. Sol alghashqy uaqyttarda-aq Amangeldi jaudy jenuge ailasy altau, aqyly jeteudey alghyr qolbasshylyghyn tanytty. Qanday da soghys qiyndyghyn ailaly ghana jenetinin sol qiyndyqty otty jýrekti qayratty ghana jenetinine sendirdi. Áytpese sarbazdar sany kóp bolghany men olardyng alghashqy aiqastarynda qolyndaghy qaru-jaraghy әlsiz edi. Ásirese alystan kózdep atatyn zenbirek siyaqty qarulary bolghan joq. Dәl sol Doghal soghysynda eki jaqtan da adam shyghyny kóp edi. Biraq búl sarbazdar ómirdegi eng kýshti eng eleuli oqigha.
Osynau shayqasta halyq batyry Amangeldi Torghay ózenining boyyn órley, әr jerden kýshti tosqauyl qoyyp, jaudy algha bastyrmady, qylt etkenin qiyp týsirdi. Mergen sarbazdar óte-móte sheberlik kórsetip, jau qataryn siyrete berdi. Áytse de oq-dәrining jetkiliksizdigi myltyqtyng sanaulylyghy qol kýrmeu jasady. Al sarbazdardyng basym kópshiligi qylysh, nayza, aibalta siyaqty qarularmen ghana jasaqtanghan edi. Olar jaumen qolma-qol aralasqanda bolmasa patsha әskerlerining zenbirek pulemeti qoldanyp alystan qimyl kórsetuine tótep berui qiyngha týsti. Sondyqtan da olar jaudy ailamen jenip, qarulanudy kózdedi. Erlikting kózin tauyp, jenisting jolyn tabuda osy edi.
Mine, Doghaldaghy qatty soghysty qazirgi tiri sarbazdar esinen shygharghan joq. Ol úmytylmaydy. Qandy qyrghyn edi ghoy ol. Sarbazdardyng birazy oqqa úshty. Er bop tuyp el qorghany bolyp óldi olar. Sondyqtan da mәngi tiri babalar. Kóptegen adamdardyng aty oqqa úshyp, әr tústa jayaushylyqpen qiyndyq keshti. Er belgisi qynynda bolghan, qapiyada jau qolynda qalghan sarbazdar Tynybay kólin panalaydy. Patsha soldattary bar jaulyghyn ayamay ózenning eki betine órt qoyady. Pulemet, zenbirekpen atqylap, boraghan oqtyng astyna alady. Osynday órtting ishinde sarbazdar jaumen qolma-qol shayqasqa kirisedi. Elining jaqynnan qorghan, alystan aibary bolatyn erleri taysalmady qaskey jaudan. Aybalta, nayza qylyshpen sarbazdar jaudyng birazyn shyghyngha úshyratty. Ezgige kónbeytin ejelden qalyptasqan óshpendilik manyzy terende edi. Tughan jerin qorghaugha degen sýiispenshilik kýshi naghyz erlik edi. Olar ólispey berisken joq. Biraq kýshi basym jau qolynan biraz sarbaz jaryq dýniyemen qoshtasty. El degende ezilip, júrt degende júmylghan elder ruhy bәribir tómen týsken joq. Qayta mәngilikke jarqyrap aspanday berdi. Mәngilik sónbes júldyzday jymyndap erkindik jaryghyna qúlshyndy.
Osynau tústa Amangeldining mynbasylary Batyrbas Sandyrbayúly, Ámirbek Orynbekúly, Myrzabek Arysúly taghy basqa sarbazdar erlikpen kóz júmdy. Kelesi kýni sarbazdar jauyn qayta shegindiredi. Jeniske ie bolady. Soghysqúmar jaudyng birazy qúryp tynady. Osy azattyq tynysy kezinde qaza tapqan sarbazdardy el bop Ýrpek basyndaghy ziratqa arulap jerledi.
– Olar naghyz er edi ghoy. Olar bizding kóz aldymyzda myna býgingi úrpaqtyng kóz aldynda tiri ruh. Óitkeni er esimin er úmytpaydy eshqashan, – deydi mynbasy bolghan Shoybas Tәikin qariya.
Sarbazdar Ýmbet Dosymbetov, Múhametjan Kýnedilov, Izmaghambet Baymaghambetovter osynau alghashqy aiqasty sarbazdardyng naghyz erligin býgingi úrpaqqa jyr etip aitady, syr etip shertedi. Tiri tarih degen osylar. Erlerding ólmes danqyn el kókireginde saqtatqan da osylar. Sarbazdardyng aituyna qaraghanda, Batyrbastyng 42 jerden jaralanghanyn jaumen arpalysta bir ózi ýlken erlik kórsetkenin dәleldedi. Qar ýsti qyp-qyzyl josaday qangha bókken desedi. Bir jerde synghan nayza, qúndaghynan ýzilgen ondaghan myltyq joyqyn soghystyng kuәsi bop jatqan desedi. Osy shayqasta patsha soldattarynyng onnan astamy erler qolynan ólgen. Qorshauda qalghan Batyrbas toby alghashqy shayqasta jaudy ýlken jeniliske úshyratqan. Biraq sonynan soldattargha ýsteme kýsh qosylyp, jau kýshi basymdap ketken desedi.
IYә, Amangeldining Batyrbas sekildi senimdi serikteri, sýienish tiregi on san bolghan. Olardyng birqatary azattyq jolynda otqa týsti, shybyn janyn arnady. Biraq el esinde Sarbazdar auylynda jyr bolyp erlik danqymen el jadynda jattalyp qala bildi. Solardyng biri Batyrbas Sadyrbayúlynyng erligi belgili derekter bolmaghandyqtan, әli kýnge tarihta óz ornyn ala almay kenjelep keledi eken. Al Sәt siyaqty sarbaz aqyn:
Áskerbasy Batyrbas,
Jaghalasty jaumen shoyynbay.
Jauyz patsha dúshpangha
Kim kýsh qylady osynday, – degen óleni el auyzynda әli kýnge saqtalyp qalghan. Endeshe erding atyn óltirmeytin aqynnyng osynau haty bolsa kerek.
– Bizde Amangeldi sarbazdary atanghan tiri qarttar kóp, – deydi Kóshekbay Ospanov. – Rasynda Doghal soghysynda erlik kórsetken sarbazdar Seydaly Toqsanov, Ahmet Dýisenov, Múhamedjan Kýnedilov, Aytbay Jýsipov, Ýmbet Dosymbetovtey abzal erler býgingi úrpaqqa tarihtyng tiri kuәlary ispettes.
Patsha jendetterimen janqiyarlyqpen kýresken sarbaz batyrdyng kóbining qara shanyraghy qúlaghan joq. Qanday qatygez jau da qazaqtyng qara shanyraghyn qúlata almady. Halyq kýshi kaharly ekenin tanytty. Múnday erlik babalardan jalghasyp eshqashanda joghalyp ketpeytinin dәleldedi. Erlerding oshaq oty әli mazdauly. Ol ot mәngi sónbeydi. Oghan dәlel Batyrbastyng әieli Boshay alty bala ósirdi. Bәrin de el qataryna tenestirdi. Alty ýy alty ómir jalghasyp jatyr shat zamanda. Ámirbekting әieli Ajargýl ýsh bala ósirip, terezesi tenelip ketti. Túlparlar túyaqsyz emes. Orny bar onalyp ósti. Býgingi baqytty ómirge әkeleri әpergen erkindik tendikke ie boldy. Erlik erlik estafetasyn jalghastyryp gharyshtargha qol sozyp barady.
Jas ta bolsa at jalyn tartyp mingen, Amankeldi sarbazy atanyp eng songhy Saryqopa tóniregindegi soghysqa qatysqan Sosialistik Enbek Eri Qoshan Esbolov bylay dep syr shertedi:
«Amangeldi Imanov halqymyzdyng qadyrly batyry edi. Torghay soghysyna men qatysqan joqpyn. Biraq Saryqopa soghysyna qatystym. Alghashqy kórgenim Qarasay degen jerden soldattary keldi patshanyn. Saryqopa, Qalynqopa bizding qalyng sarbazdardyng etek-jenin jinaqtap tosynnan shabuylgha shyghugha dayyndaghan Amangeldi sol qalyng qopagha qamady, tyghylyp túrdyq. Ar jaghynan patsha әskeri qaptap kele jatty. Soldattardyng aldynda ýsh atty oqshau kózge týsti. Sonyng birin Amangeldi kózdep atty da oqqa úshyrdy. Osy kezde soldattardyng birazy iyirilip, túiyqqa tirelgendey bolyp keyin shegine bastady. Sodan baryp ózderi soghysugha bata almay biraz túrdy. Myltyq atyp edi, qopanyng arasyndaghy sarbazdargha tiygize almady. Sarbazdardyng bәri de aman boldy. Sodan týsten keyin olar Qarasaygha ketip otyrdy. Sarbazdar jaudyng betin qayyrdy. Sol mening Amangeldi sarbazdardyng patsha әskerlerimen qaqtyghysyn óz kózimmen kórgenim».
Auyldyng abzal qarty Qoshan qazir de úlyn úyagha, qyzyn qiyagha qondyrdy. Enbekpen baqyt tapty. Batyrlar saltyn erlik enbekpen jalghastyruda. Úzaq jyl «Kommunizm joly» sovhozynda jylqyshy bolyp, eleuli qyzmet etti. Ol ózining enbek jolynan qysqasha әngime qozghady:
– Áueli seriktik boldyq, men eki jyl siyr fermasyn basqardym. Odan bergi jerde jylqyshy, әri fermany basqardym. Alghashynda 66 jylqy alyp edim, sony 1949 jylgha deyin 800-900-ge jetkizdim. 1948 jyly enbegim baghalanyp Sosialistik Enbek Eri ataghyn berdi.
IYә, halyq batyry Amangeldi Imanovtyng osynday on san sarbazdary el esinde ózderining erlik túlghasymen saqtalghan. Er jigit óler jerine deyin kýlip bardy, erlik tuyn qoldan týsirgen joq. Sonda olar býgingi baqytty tirlikke sengen eken-au. Jalpaq elimizding danqyn shygharghan sol batyrlar ruhyna bas iyedi býgingi úrpaq. Óitkeni olar elin órge sýirep, danqyn asyryp ketti. Erler qayratyn el qalay ghana úmytady. Sondyqtan da mәngi tiri esimder olar. Kózdegen maqsattary erkindik, tughan jerin jaugha taptatpau qasiyetti paryz edi.
Tabyl Qúlyyas, jazushy, zertteushi, QR mәdeniyet qayratkeri
Týpnúsqadaghy taqyryp: "Erler esimi - el esinde"
