امانگەلدى يمانوۆ كىم؟
ار جاعىنان پاتشا اسكەرى قاپتاپ كەلە جاتتى. سولداتتاردىڭ الدىندا ءۇش اتتى وقشاۋ كوزگە ءتۇستى. سونىڭ ءبىرىن امانگەلدى كوزدەپ اتتى دا وققا ۇشىردى
ءبىرىنشى اڭگىمە
«قازاقتىڭ لەنينگرادى» اتانعان تورعاي دالاسىندا حالىق باتىرى امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعى الدىندا تۋعان دالا كونە تاريح سىرىن شەرتكەندەي. كەڭ بايتاق ءوڭىر سىرلى سازعا بولەنگەندەي. باتىردى كوزى كورگەن كونەكوز قاريالار ساربازدار ايتار ەدى: «بۇل جۇمىر جەردە پاريج باريكاداسىندا كوتەرىلگەن قىزىل تۋ، اۆرورا كرەيسەرىندە كوتەرىلگەن قىزىل تۋ، ودان كەيىن تورعاي دالاسىندا امانكەلدى يمانوۆتىڭ ساربازدارى كوتەرگەن قىزىل تۋدى ادامزات تاريحى ەشۋاقىتتا ۇمىتپاس» دەپ.
بۇگىنگى باقىتتى ءومىر مەن نۇرلى بولاشاق جولىندا تولارساقتان ساز كەشىپ قۋ تولاعاي جاستانعان ەرلەر ەسىمى تورعاي اسپانىندا ماڭگىلىك شىراعدانداي مازدايدى. ول ەسىمدەردىڭ مارتەبەسى بيىك. ادام – جاراتقاننىڭ پەرزەنتى ەمەس، جاراتىلىس پەرزەنتى ەكەنىن، زۇلىمدىقتى جەڭبەسە قۋانىش تا كورمەيتىنىن تانىتتى. ادامنىڭ ومىرگە ءجابىر-جاپا كورۋگە ەمەس، تاۋداي قاسىرەتكە دە قارسى تۇرىپ ونى جەڭۋگە كەلگەنىن دانەلدەدى. سول قۇدىرەتتىلەردىڭ ءبىرى – امانگەلدى يمانوۆ. ول – حالىق باتىرى، ول – ەل دەپ تۋعان حالىق پەرزەنتى. امانگەلدى 1916 جىلى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى شىعىپ حالىق كوتەرىلىسىن باستاعانى ءمالىم. ءبىردىڭ مىڭعا تاتيتىنى بار ەمەس پە، امانگەلدى – ادىلەتتى اڭساعان قارا حالىقتى كۇرەسكە جۇمىلدىرعان ەردىڭ ەرى. كوتەرىلىسشىلەر ارمياسى ازاتتىق ءۇشىن اتا جاۋىمەن ارپالىسقا ءتۇستى. ولار قاندايدا بەرىك قامال ىشىنەن قيرايتىنىن ۇقتى. سوسىن قىنىنا قاراي قىلىش سۋىردى.
ءدال بۇل شاقتا پاتشانىڭ «يۋن جارلىعى» بويىنشا قازاقتان اسكەر قۇراستىرۋ باستالعان كەز ەدى. «حالىقتى پاتشا قىردى نە، تابيعات دۇلەيى قىردى نە، ءولىمنىڭ اتى – ءولىم»، – دەگەن قۇرمانعازى. «دۇنيەگە ەركەلەي كەلىپ بوسقا كەتپەۋ ءۇشىن، كەلەر ۇرپاق وسەر ءتول باقىتتى بولاشاق جولىندا ساليقالى ءومىرىن سارپ ەتپەگەن ادام ادام با؟» دەسكەن ساربازدار 1916 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ يىعىنا قارۋ ءىلىپ اتقا قوندى. حالىق باتىرى امانگەلدىنىڭ تۋى استىنا جينالىپ قاراتوعاي، سارىتوعاي، كورتوعاي، قايداۋىل بولىستارىندا مىڭباستىلار، ءجۇزباستىلار سايلانىپ، پاتشا اسكەرىمەن سوعىسۋعا ازىرلىك وتە-موتە قىزۋ جۇرگىزىلدى. اجالدان دا تايىنباۋعا بەكىندى. ساربازداردىڭ بولاشاققا دەگەن شىنايى سەزىمى شىتىناعان جوق. سوعىسقا لاعنەت ايتىلدى. ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعاردى. جاقسىلىق پەن ار-نامىس – ەردىڭ كوركى، ەرلىك ولمەيدى دەپ ۇران سالدى. «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي، ەگەۋلى نايزا قولعا الماي، ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟» دەپ ەرلىك تۋىن جوعارى كوتەرۋشىلەردىڭ قاتارىن دا سارىتوعاي بولىسىندا مىڭباسى وسپان قۇتىباەۆ، ءجۇزباسى باتىرباس سادىربايۇلى بار ەدى. ال قايداۋىل بولىسىندا مىڭباسى ءالجان قوراباەۆ، كورتوعاي بولىسىندا ءداۋىت ەرجانوۆ دەگەن جىگىتتەر ەڭىرەگەن ەرلەرىن سوڭىنا ەرتىپ ساپقا تۇردى. اۋليە-امبيەلەر مەن قىرىقشىلتەن عايىپ ەرەنگە سىيىنىپ ءتىرى تۇرعاندا ەشبىر ازاعا كونبەيتىنىن ءبىلدىردى. كورگەنى جاقسى كوش باستاپ، ءار بولىستا اتتى اسكەرمەن سوعىسقا ازىرلىك ۇيىمشىلدىقپەن ءوتىپ جاتتى.
امانگەلدى ساربازدارى ەكى بىردەي جاۋمەن الىسۋعا تۋرا كەلدى. ەكى بىردەي جاۋمەن بەتپە-بەت كەزدەستى. ەل ىشىندە پاتشا ۇكىمەتىمەن اۋىز جالاسقان باي شونجارلار قياڭقىسىن، جاسىرىن تۇردە قاتەرىن اياعان جوق. ولاردىڭ اراسىندا جىك تۋدىرۋعا ساربازداردىڭ باعىتىنان بارلىق ارەكەتىن ىستەپ باقتى. بىراق ونىڭ ءبارى ۇلى جىگەردى ۇلى كۇرەستى تۋدىراتىنىن ۇققان ساربازداردىڭ ساعىن تىندىرىپ، جىگەرىن مۇقاتا المادى، قايتا جاۋعا كەك قاينادى. اشۋ-ىزاعا بۋلىققان حالىق تولقىنىن ەشقانداي كۇش بوگەي المايتىنىن كورسەتتى. ويتكەنى ەر ەگەستە شىنىعىپ، سەستى باتىرلار بولاتتاي سۋىرىلىپ جاتتى. تورعاي ءوڭىرىن سىلكىندىرىپ ەل قورعاۋدىڭ داۋىلى باستالدى. جارلى-جاقىبايلار ءوزىنىڭ قولباسشىسى امانگەلدى يمانوۆتىڭ سوڭىنان وسىلاي ەردى.
1916 جىلدىڭ قاراشاسى تورعاي دالاسى وسى كۇندى ءالى ۇمىتا قويعان جوق. قازاق دالاسىندا ءبىرىنشى رەت ەركىندىكتى اڭساعان ادىلەتتى وق اتىلدى. ءبىرىنشى رەت اتىلعان وق. ساربازدار پاتشا اسكەرىمەن ءبىرىنشى رەت سوعىستا ايقاستى. قارا حالىقتىڭ سونداعى تاۋ جىققانداي ەكپىنى-اي شىركىن. وسىناۋ تاسقىن كۇشتى دۇنيەدە ەشنارسە توقتاتا المايتىنىن دانەلدەدى. ازاتتىق سوعىسى كۇيىك قوپاسىندا قۇمكەشۋدە، سارىقوپا، كەيىن امانگەلدى باستاعان قالىڭ قول دوعال جەرىندە پاتشا اسكەرلەرىمەن كەسكىلەسە كۇرەستى. ەرلەر بەلدەسكەن جاۋدى بەلدەن باستى. وسىناۋ ۇرىستىڭ قاي-قايسىندا دا ەكى جاقتان دا شىعىن از بولعان جوق. اسىرەسە، كۇيىك سوعىسىندا ساربازدار جاۋدىڭ باسىم كۇشىن تاس-تالقان ەتىپ وزدەرىنىڭ ەرلىگىن تانىتا ءبىلدى. سول العاشقى ۋاقىتتاردا-اق امانگەلدى جاۋدى جەڭۋگە ايلاسى التاۋ، اقىلى جەتەۋدەي العىر قولباسشىلىعىن تانىتتى. قانداي دا سوعىس قيىندىعىن ايلالى عانا جەڭەتىنىن سول قيىندىقتى وتتى جۇرەكتى قايراتتى عانا جەڭەتىنىنە سەندىردى. ايتپەسە ساربازدار سانى كوپ بولعانى مەن ولاردىڭ العاشقى ايقاستارىندا قولىنداعى قارۋ-جاراعى ءالسىز ەدى. اسىرەسە الىستان كوزدەپ اتاتىن زەڭبىرەك سياقتى قارۋلارى بولعان جوق. ءدال سول دوعال سوعىسىندا ەكى جاقتان دا ادام شىعىنى كوپ ەدى. بىراق بۇل ساربازدار ومىردەگى ەڭ كۇشتى ەڭ ەلەۋلى وقيعا.
وسىناۋ شايقاستا حالىق باتىرى امانگەلدى تورعاي وزەنىنىڭ بويىن ورلەي، ءار جەردەن كۇشتى توسقاۋىل قويىپ، جاۋدى العا باستىرمادى، قىلت ەتكەنىن قيىپ ءتۇسىردى. مەرگەن ساربازدار وتە-موتە شەبەرلىك كورسەتىپ، جاۋ قاتارىن سيرەتە بەردى. ايتسە دە وق-ءدارىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى مىلتىقتىڭ ساناۋلىلىعى قول كۇرمەۋ جاسادى. ال ساربازداردىڭ باسىم كوپشىلىگى قىلىش، نايزا، ايبالتا سياقتى قارۋلارمەن عانا جاساقتانعان ەدى. ولار جاۋمەن قولما-قول ارالاسقاندا بولماسا پاتشا اسكەرلەرىنىڭ زەڭبىرەك پۋلەمەتى قولدانىپ الىستان قيمىل كورسەتۋىنە توتەپ بەرۋى قيىنعا ءتۇستى. سوندىقتان دا ولار جاۋدى ايلامەن جەڭىپ، قارۋلانۋدى كوزدەدى. ەرلىكتىڭ كوزىن تاۋىپ، جەڭىستىڭ جولىن تابۋدا وسى ەدى.
مىنە، دوعالداعى قاتتى سوعىستى قازىرگى ءتىرى ساربازدار ەسىنەن شىعارعان جوق. ول ۇمىتىلمايدى. قاندى قىرعىن ەدى عوي ول. ساربازداردىڭ ءبىرازى وققا ۇشتى. ەر بوپ تۋىپ ەل قورعانى بولىپ ءولدى ولار. سوندىقتان دا ماڭگى ءتىرى بابالار. كوپتەگەن ادامداردىڭ اتى وققا ۇشىپ، ءار تۇستا جاياۋشىلىقپەن قيىندىق كەشتى. ەر بەلگىسى قىنىندا بولعان، قاپيادا جاۋ قولىندا قالعان ساربازدار تىنىباي كولىن پانالايدى. پاتشا سولداتتارى بار جاۋلىعىن اياماي وزەننىڭ ەكى بەتىنە ءورت قويادى. پۋلەمەت، زەڭبىرەكپەن اتقىلاپ، بوراعان وقتىڭ استىنا الادى. وسىنداي ءورتتىڭ ىشىندە ساربازدار جاۋمەن قولما-قول شايقاسقا كىرىسەدى. ەلىنىڭ جاقىننان قورعان، الىستان ايبارى بولاتىن ەرلەرى تايسالمادى قاسكەي جاۋدان. ايبالتا، نايزا قىلىشپەن ساربازدار جاۋدىڭ ءبىرازىن شىعىنعا ۇشىراتتى. ەزگىگە كونبەيتىن ەجەلدەن قالىپتاسقان وشپەندىلىك ماڭىزى تەرەڭدە ەدى. تۋعان جەرىن قورعاۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك كۇشى ناعىز ەرلىك ەدى. ولار ولىسپەي بەرىسكەن جوق. بىراق كۇشى باسىم جاۋ قولىنان ءبىراز سارباز جارىق دۇنيەمەن قوشتاستى. ەل دەگەندە ەزىلىپ، جۇرت دەگەندە جۇمىلعان ەلدەر رۋحى ءبارىبىر تومەن تۇسكەن جوق. قايتا ماڭگىلىككە جارقىراپ اسپانداي بەردى. ماڭگىلىك سونبەس جۇلدىزداي جىمىڭداپ ەركىندىك جارىعىنا قۇلشىندى.
وسىناۋ تۇستا امانگەلدىنىڭ مىڭباسىلارى باتىرباس ساندىربايۇلى، امىربەك ورىنبەكۇلى، مىرزابەك ارىسۇلى تاعى باسقا ساربازدار ەرلىكپەن كوز جۇمدى. كەلەسى كۇنى ساربازدار جاۋىن قايتا شەگىندىرەدى. جەڭىسكە يە بولادى. سوعىسقۇمار جاۋدىڭ ءبىرازى قۇرىپ تىنادى. وسى ازاتتىق تىنىسى كەزىندە قازا تاپقان ساربازداردى ەل بوپ ۇرپەك باسىنداعى زيراتقا ارۋلاپ جەرلەدى.
– ولار ناعىز ەر ەدى عوي. ولار ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا مىنا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كوز الدىندا ءتىرى رۋح. ويتكەنى ەر ەسىمىن ەر ۇمىتپايدى ەشقاشان، – دەيدى مىڭباسى بولعان شويباس تايكين قاريا.
ساربازدار ۇمبەت دوسىمبەتوۆ، مۇحامەتجان كۇنەدىلوۆ، ىزماعامبەت بايماعامبەتوۆتەر وسىناۋ العاشقى ايقاستى ساربازداردىڭ ناعىز ەرلىگىن بۇگىنگى ۇرپاققا جىر ەتىپ ايتادى، سىر ەتىپ شەرتەدى. ءتىرى تاريح دەگەن وسىلار. ەرلەردىڭ ولمەس داڭقىن ەل كوكىرەگىندە ساقتاتقان دا وسىلار. ساربازداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، باتىرباستىڭ 42 جەردەن جارالانعانىن جاۋمەن ارپالىستا ءبىر ءوزى ۇلكەن ەرلىك كورسەتكەنىن دالەلدەدى. قار ءۇستى قىپ-قىزىل جوساداي قانعا بوككەن دەسەدى. ءبىر جەردە سىنعان نايزا، قۇنداعىنان ۇزىلگەن ونداعان مىلتىق جويقىن سوعىستىڭ كۋاسى بوپ جاتقان دەسەدى. وسى شايقاستا پاتشا سولداتتارىنىڭ وننان استامى ەرلەر قولىنان ولگەن. قورشاۋدا قالعان باتىرباس توبى العاشقى شايقاستا جاۋدى ۇلكەن جەڭىلىسكە ۇشىراتقان. بىراق سوڭىنان سولداتتارعا ۇستەمە كۇش قوسىلىپ، جاۋ كۇشى باسىمداپ كەتكەن دەسەدى.
ءيا، امانگەلدىنىڭ باتىرباس سەكىلدى سەنىمدى سەرىكتەرى، سۇيەنىش تىرەگى ون سان بولعان. ولاردىڭ بىرقاتارى ازاتتىق جولىندا وتقا ءتۇستى، شىبىن جانىن ارنادى. بىراق ەل ەسىندە ساربازدار اۋىلىندا جىر بولىپ ەرلىك داڭقىمەن ەل جادىندا جاتتالىپ قالا ءبىلدى. سولاردىڭ ءبىرى باتىرباس سادىربايۇلىنىڭ ەرلىگى بەلگىلى دەرەكتەر بولماعاندىقتان، ءالى كۇنگە تاريحتا ءوز ورنىن الا الماي كەنجەلەپ كەلەدى ەكەن. ال ءسات سياقتى سارباز اقىن:
اسكەرباسى باتىرباس،
جاعالاستى جاۋمەن شويىنباي.
جاۋىز پاتشا دۇشپانعا
كىم كۇش قىلادى وسىنداي، – دەگەن ولەڭى ەل اۋىزىندا ءالى كۇنگە ساقتالىپ قالعان. ەندەشە ەردىڭ اتىن ولتىرمەيتىن اقىننىڭ وسىناۋ حاتى بولسا كەرەك.
– بىزدە امانگەلدى ساربازدارى اتانعان ءتىرى قارتتار كوپ، – دەيدى كوشەكباي وسپانوۆ. – راسىندا دوعال سوعىسىندا ەرلىك كورسەتكەن ساربازدار سەيدالى توقسانوۆ، احمەت دۇيسەنوۆ، مۇحامەدجان كۇنەدىلوۆ، ايتباي ءجۇسىپوۆ، ۇمبەت دوسىمبەتوۆتەي ابزال ەرلەر بۇگىنگى ۇرپاققا تاريحتىڭ ءتىرى كۋالارى ىسپەتتەس.
پاتشا جەندەتتەرىمەن جانقيارلىقپەن كۇرەسكەن سارباز باتىردىڭ كوبىنىڭ قارا شاڭىراعى قۇلاعان جوق. قانداي قاتىگەز جاۋ دا قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىن قۇلاتا المادى. حالىق كۇشى كاھارلى ەكەنىن تانىتتى. مۇنداي ەرلىك بابالاردان جالعاسىپ ەشقاشاندا جوعالىپ كەتپەيتىنىن دالەلدەدى. ەرلەردىڭ وشاق وتى ءالى مازداۋلى. ول وت ماڭگى سونبەيدى. وعان دالەل باتىرباستىڭ ايەلى بوشاي التى بالا ءوسىردى. ءبارىن دە ەل قاتارىنا تەڭەستىردى. التى ءۇي التى ءومىر جالعاسىپ جاتىر شات زاماندا. امىربەكتىڭ ايەلى اجارگۇل ءۇش بالا ءوسىرىپ، تەرەزەسى تەڭەلىپ كەتتى. تۇلپارلار تۇياقسىز ەمەس. ورنى بار وڭالىپ ءوستى. بۇگىنگى باقىتتى ومىرگە اكەلەرى اپەرگەن ەركىندىك تەڭدىككە يە بولدى. ەرلىك ەرلىك ەستافەتاسىن جالعاستىرىپ عارىشتارعا قول سوزىپ بارادى.
جاس تا بولسا ات جالىن تارتىپ مىنگەن، امانكەلدى ساربازى اتانىپ ەڭ سوڭعى سارىقوپا توڭىرەگىندەگى سوعىسقا قاتىسقان سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى قوشان ەسبولوۆ بىلاي دەپ سىر شەرتەدى:
«امانگەلدى يمانوۆ حالقىمىزدىڭ قادىرلى باتىرى ەدى. تورعاي سوعىسىنا مەن قاتىسقان جوقپىن. بىراق سارىقوپا سوعىسىنا قاتىستىم. العاشقى كورگەنىم قاراساي دەگەن جەردەن سولداتتارى كەلدى پاتشانىڭ. سارىقوپا، قالىڭقوپا ءبىزدىڭ قالىڭ ساربازداردىڭ ەتەك-جەڭىن جيناقتاپ توسىننان شابۋىلعا شىعۋعا دايىنداعان امانگەلدى سول قالىڭ قوپاعا قامادى، تىعىلىپ تۇردىق. ار جاعىنان پاتشا اسكەرى قاپتاپ كەلە جاتتى. سولداتتاردىڭ الدىندا ءۇش اتتى وقشاۋ كوزگە ءتۇستى. سونىڭ ءبىرىن امانگەلدى كوزدەپ اتتى دا وققا ۇشىردى. وسى كەزدە سولداتتاردىڭ ءبىرازى ءيىرىلىپ، تۇيىققا تىرەلگەندەي بولىپ كەيىن شەگىنە باستادى. سودان بارىپ وزدەرى سوعىسۋعا باتا الماي ءبىراز تۇردى. مىلتىق اتىپ ەدى، قوپانىڭ اراسىنداعى ساربازدارعا تيگىزە المادى. ساربازداردىڭ ءبارى دە امان بولدى. سودان تۇستەن كەيىن ولار قاراسايعا كەتىپ وتىردى. ساربازدار جاۋدىڭ بەتىن قايىردى. سول مەنىڭ امانگەلدى ساربازداردىڭ پاتشا اسكەرلەرىمەن قاقتىعىسىن ءوز كوزىممەن كورگەنىم».
اۋىلدىڭ ابزال قارتى قوشان قازىر دە ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىردى. ەڭبەكپەن باقىت تاپتى. باتىرلار سالتىن ەرلىك ەڭبەكپەن جالعاستىرۋدا. ۇزاق جىل «كوممۋنيزم جولى» سوۆحوزىندا جىلقىشى بولىپ، ەلەۋلى قىزمەت ەتتى. ول ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىنان قىسقاشا اڭگىمە قوزعادى:
– اۋەلى سەرىكتىك بولدىق، مەن ەكى جىل سيىر فەرماسىن باسقاردىم. ودان بەرگى جەردە جىلقىشى، ءارى فەرمانى باسقاردىم. العاشىندا 66 جىلقى الىپ ەدىم، سونى 1949 جىلعا دەيىن 800-900-گە جەتكىزدىم. 1948 جىلى ەڭبەگىم باعالانىپ سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن بەردى.
ءيا، حالىق باتىرى امانگەلدى يمانوۆتىڭ وسىنداي ون سان ساربازدارى ەل ەسىندە وزدەرىنىڭ ەرلىك تۇلعاسىمەن ساقتالعان. ەر جىگىت ولەر جەرىنە دەيىن كۇلىپ باردى، ەرلىك تۋىن قولدان تۇسىرگەن جوق. سوندا ولار بۇگىنگى باقىتتى تىرلىككە سەنگەن ەكەن-اۋ. جالپاق ەلىمىزدىڭ داڭقىن شىعارعان سول باتىرلار رۋحىنا باس يەدى بۇگىنگى ۇرپاق. ويتكەنى ولار ەلىن ورگە سۇيرەپ، داڭقىن اسىرىپ كەتتى. ەرلەر قايراتىن ەل قالاي عانا ۇمىتادى. سوندىقتان دا ماڭگى ءتىرى ەسىمدەر ولار. كوزدەگەن ماقساتتارى ەركىندىك، تۋعان جەرىن جاۋعا تاپتاتپاۋ قاسيەتتى پارىز ەدى.
تابىل قۇلىياس، جازۋشى، زەرتتەۋشى، قر مادەنيەت قايراتكەرى
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "ەرلەر ەسىمى - ەل ەسىندە"
