Elbasy "Últ kóshbasshysy" turaly zangha qol qondan bas tartqan kýnnen bir kýn búryn "Júmadaghy JÝZDESU" gazetining tilshisi Qazaq Últtyq Kongressining kósemi Ádil Toyghanbaevpen súhbattasqan edi.

- Últ kóshbasshysy degen lauazymdy engizu turaly bastama kóterildi. El basqarudyng eng joghary qúzyretteri berilgeli otyrghan últ kóshbasshysyna qatysty sizding kózqarasynyz qanday? Búl Konstitusiyada kórsetilgen demokratiyalyq joldan auytqy bastaghanymyzdyng kórinisi emes pe?

- Búl mәselege birjaqty bagha beru qiyn. Óitkeni, «ne» jәne «ne ýshin» degen saualdardyng arasynda ýlken aiyrmashylyq bar.

Basqarushy partiya basshylyghynyng Preziydentke úsynyp otyrghan qyzmeti jaqsylyqtyng nyshany emes. Osy kezge deyin bir adamnyng biyligi nyghayyp, jeke-dara biylik etu tendensiyasy etek ala bastaghanyn, preziydentting ókilettiligi kýsheyip, eldi sheksiz basqaru mýmkinshiligi beriletinin auyzeki әngimede ghana aityp jýrsek, endi bәri ashyqtan-ashyq jasalghaly otyr. Sheneunikterding qiyaly búdan basqa nәrse oilap tabugha jetpegen siyaqty. Jalpy, olardyng bastamasy eki-aq baghytta bolady: uaqytty toqtatyp qong jәne kózi tiri adamdardan monument jasau. Tariyhqa qatysty basqaday is-sharagha olardyng shamasy jetpeytin sekildi.

Elbasy "Últ kóshbasshysy" turaly zangha qol qondan bas tartqan kýnnen bir kýn búryn "Júmadaghy JÝZDESU" gazetining tilshisi Qazaq Últtyq Kongressining kósemi Ádil Toyghanbaevpen súhbattasqan edi.

- Últ kóshbasshysy degen lauazymdy engizu turaly bastama kóterildi. El basqarudyng eng joghary qúzyretteri berilgeli otyrghan últ kóshbasshysyna qatysty sizding kózqarasynyz qanday? Búl Konstitusiyada kórsetilgen demokratiyalyq joldan auytqy bastaghanymyzdyng kórinisi emes pe?

- Búl mәselege birjaqty bagha beru qiyn. Óitkeni, «ne» jәne «ne ýshin» degen saualdardyng arasynda ýlken aiyrmashylyq bar.

Basqarushy partiya basshylyghynyng Preziydentke úsynyp otyrghan qyzmeti jaqsylyqtyng nyshany emes. Osy kezge deyin bir adamnyng biyligi nyghayyp, jeke-dara biylik etu tendensiyasy etek ala bastaghanyn, preziydentting ókilettiligi kýsheyip, eldi sheksiz basqaru mýmkinshiligi beriletinin auyzeki әngimede ghana aityp jýrsek, endi bәri ashyqtan-ashyq jasalghaly otyr. Sheneunikterding qiyaly búdan basqa nәrse oilap tabugha jetpegen siyaqty. Jalpy, olardyng bastamasy eki-aq baghytta bolady: uaqytty toqtatyp qong jәne kózi tiri adamdardan monument jasau. Tariyhqa qatysty basqaday is-sharagha olardyng shamasy jetpeytin sekildi.

Sheneunikterding jútan  qiyaly bedelimizden aiyrady. Sonyng saldarynan biylikti saqtap qalu ýshin  jón-josyqsyz әngime aityp qana qoymay, endi ony aqylgha syimaytyn tәsilmen iske  asyru turaly bastama kóterip, rejimder ligasynyng dengeyine týsip otyrmyz. Beyneli týrde aitsaq, Venesuela ligasynan Niyazov kezindegi Týrkimenstan ligasyna auysyp jatqan sekildimiz. Búghan deyin demokratiyany ber jaqtarynan bolsa da jaqtap kelgen el basshylary endi әdep penen úyatty ysyryp tastap, ashyqtan-ashyq avtoritarlyq arsyzdyqqa baryp otyrghanday  elesteydi.

Osynday bassyzdyqtyng qúrbany eng birinshi elimizding әlemdegi bedeli bolsa, ekinshisi - preziydentting ózi. Kelensiz bastamanyng saldarynan Qazaqstannyng halyqaralyq arenadaghy bedeline núqsan kelgeli otyr. Eng soraqysy, múny  syrttaghy mýddeli toptar emes, preziydentting jeke biyligi jasap otyr. Búl el basshysynyng bedelin týsirip qana qoymay, abyroyyn da әlsiretip, ony sayasy oqighalardyng nysanasyna ainaldyrady. Eger últ kóshbasshysy jónindegi bastama preziydentting óz auzynan shyghatyn bolsa, ol әri ketkende biylik jýiesinde týbegeyli ózgerister bolatynyn anghartyp, jay ghana intriga tughyzuy mýmkin edi. Alayda, preziydentti ainalasyndaghy sheneunikter (sanaly týrde dep oilaymyz) monument bolugha iytermelep otyr. Monument - qozghalystargha jәne sózge tәueldi. Yaghni, Nazarbaev ainalasyndaghy sheneunikterge olardyng jeke legitimdiligining qúraly retinde kerek bolyp otyr. Óitkeni, býgingi preziydent bolmasa, olar qanday saylaugha qatyssa da, zandy biylikke qol jetkize almaydy. Yaghni, maqsat aiqyn - memleket basshysyn kýndelikti sayasattan alystatyp, onyng qyzmetin «jalpy strategiyalyq basshylyqpen» shekteu.

Mәrtebesi jóninen olar memleket basshysyn monument retinde kórgisi keledi. Al shyn mәninde oiynshyqqa ainaldyrghaly otyr. Ózderi sol eskertkishting kólenkesinde biylik jýrgize bermek. Sol eskertkishting artyna jasyrynyp, halyqtan qorghanbaq. Al aqylgha syiymsyz, oigha qonymsyz sayasatyna kóshbasshyny jauapty etip qoymaq.

Tiri adamgha kýmbez ornatu qatysty osy әbigerding barlyghy basqarushy «elitanyn» ózderining eshqanday bәsekege tótep bere almaytynyn jәne bolashaqtarynyng da búlynghyr ekenin moyyndauynyng kórinisi. Biylikti demokratiyalyq jolmen auystyrugha qatysty songhy nýkteni qoyyp, avtoritarizmdi mәngilikke qaldyrugha әrekettenip jatqan da osy «elita». Olar órkeniyetti damugha óreleri jetpeytinin moyyndap otyr. Ádil oiyn erejelerin qalamaytynyn kórsetip otyr. Degenmen de, dәl qazir Nazarbaevtyng qolynda ýlken mýmkindik bar. Basqasha aitsaq, kóshbasshylar komandasy bolugha dәrmeni jetpeytin, tek jayylyp jastyq, iyilik tósek boludy ghana biletin ainalasyndaghylardyng bәrinen birjolata qútyludyng mýmkindigi tuyp túr. Sol arqyly is jýzinde últ kóshbasshysy ekenin kórsetuine bolady. Al últ kóshbasshysyna qatysty aldyndaghy qújatty keri qaytaryp, oghan qol qoydan bas tartuy kerek. Altynnan aptalyp, kýmispen kýptelgen tordyng ishine qamaludan bas tartyp, jasandy jaghympazdyqtan ózge eshteneni kórsetkisi kelmey otyrghandardyng týpki oiyna balta shabuy tiyis. Onyng ornyna: «Tughan halqymnan qorghanatynday ne basyma kýn tudy?! Maghan sonday kepildik kerektigine senimdisinder me? Ózderinning órelerine shaqtap otyrghan joqsyndar ma? Ómirlik preziydent degenge mastanyp, kózi tiri eskertkish boludan ózgege qauqary jetpeydi deysinder me?!» - dese, qisyndysy sol bolar edi.

Búl Qazaqstandy Týrkimenstangha ainaldyrghysy keletinderge beriletin eng әdil әri strategiyalyq jaghynan da eng dúrys jauap bolar edi. Sonday-aq, búl basqarushy komandany kәsiby negizde qayta janghyrtamyn deushilerge de jol ashar edi.

- Óte jaghymsyz bagha berip otyrsyz. Sonda qalay, parlamentariylerding bastamasynda jylt etken jaqsy niyet-nyshan joq pa?

- Jylt etken jaqsylyq joq emes, bar. Mәselen, «últ kóshbasshysy» degen tirkesting arqasynda «últ» degen sayasy úghym qayta qalpyna kelip, zandastyrylady. Búl dәl qazirgi kezde biz ýshin asa manyzdy. Ári onyng der shaghy.

Burokrattarymyzdyng qanday jolmen bolsa da halyqpen týsinisuge әreket etip jatqany da quantady. Kýni býginge deyin olardyng halyqty óz betinshe sayasy sheshim qabyldaugha qabiletsiz sanap, qamqorlyq jasaghysy kelgenderin eskersek, búl, әriyne, jaqsy nyshan. Halyqtyng bar ekeni esterine týsip jatsa, búl da jaqsy shyghar. Degenmen, shyntuaytqa kelgende, jaghymdy dәnenesi de joq.

Bolashaqtan qatty qorqatyndardyng dәl qazir de qaghanaghy qarq, saghany sarq bolyp otyrghany shamaly. Biz bir airyqsha jaghdaydy bastap keshirip otyrghan joqpyz. Kórshiles elderde týrli joldarmen biylik bir preziydentten ekinshisine auysyp jatty. Elisinning qanday sheshim qabyldaytynyna qatysty әrqily taldaular jasalyp, sayasy әbiger bolghanyn da bilemiz. Resey men Belarusi odaghyn basqara ma? Konstitusiyada kórsetilmegen qanday da bir baqylaushy lauazymdy iyemdene me? Tótenshe jaghday jariyalay ma? Álde biylikti eshkimge de bermeytinin aityp, otyryp ala ma?.. Postkenestik kezende Reseyde birinshi ret biylik auysqan tústa osy saualdar әr adamnyng kókeyin tesken. Aqyry qalay bolghany bәrimizge mәlim. Týptep kelgende, dәl sol kezde reseylik elitanyng býgingi bizdegi basqarushy elitadan aitarlyqtay aiyrmashylyghy joq bolatyn. Alayda, Boris Nikolaevich qiyalgha erik bermedi. Siqyrshylar men aldap-arbaushylardyng qaqpanyna týspedi, taghdyrdy qoldan jasaugha tyrysqan joq. Jay ghana zang shenberinde әreket etti.

Putinning biyligine qatysty da әrtýrli әngime aityldy. Áriyne, Putinning jóni bólek edi. Aytpaqshy, «últ kóshbasshysy» degen bizdikilerding oilap tapqan janalyghy da emes. Densyaopindik búl variant 2007 jyly Reseyde de kóterilgen. «Birynghay Resey» Putindi últ kóshbasshysy etuge әreket jasaghan. Nәtiyjesinde olar qarapayym joldy tandady. Biraq, bizde olay boluy mýmkin emes. Onyng obektivti sebepteri bar.

- Ol qanday sebepter?

- Bizde senim degen qúndylyq joqqa tәn. Biylik qatynastarynyng auqymy óte tar, zany qatal. Bizding Preziydentimizding eshqanday da jaqtasy joq. Tek baghynushylary ghana bar. «Medvedev» variantynyng bizde jýzege asuy mýmkin emes jaghday.

- Sóz basynda birjaqty baghalau qiyn degen ediniz. Biraq, sizding baghanyz tym birjaqty kórinip otyr. Preziydent jaqtastarynyng әreketinde eshqanday da ong niyet joq pa, sonda?

- Bir ghana jaghymdy nәrse - olardyng bolashaq turaly oilana bastauy. Olardyng oi-órisining shekteuliligi, tipti kórshimizding «iydeyasyn» úrlap alghany týsinikti әri keshirimdi de. «Elitadan» intellektualdyq sheshim kýtken de joqpyz. Soghan qaramastan, olardyng tarihta mәngilik eshtene joq ekenin týsine bastauy - jaqsylyqtyng nyshany.

Elde beyberekettikting boluy olargha ghana emes, Qazaqstannyng barsha azamatyna kerek emes. Alayda, sayasy prosester algha jyljymaytyn, azamattyq qoghamy joq, biylikting kәsiby negizde janaryp otyruy jolgha qoyylmaghan, halyqtyng maqsat-mýddesi eskerilmeytin elde beybereketsizdikting bolatyny býgingi kýni aidan anyq bolyp otyr. Eger biylik órkeniyetti standarttarmen damudy qalamasa, onda tek jabayy jolmen ómir sýruge tura keledi. Basqa jol joq.

Basqarushy elita eng birinshi kezekte osyny týsinui tiyis. Túraqtylyqtyng irgesi shayqalsa, onyng zardaby auyr bolmaq. Onyng ýstine, keri ketu halyqqa ghana ziyan emes, ol býgingi biylik jýiesindegiler ýshin de tiyimsiz. Olardyng sanasyndaghy diktatorlyq rejimning bolashaghy joq, ol eng senimsiz rejiym. Irak, Kongo mysaly, kórshiles Qyrghyz elindegi jaghday sonyng jarqyn kórinisi. Órkeniyetti jolmen damyghysy kelmese, onday elita syrtqy kýshterge jem bolady. Oghan әlemdik qauymdastyq arasha týse almaydy. Europagha arqa sýieuding de qajeti shamaly, kezi kelse olar da syrt ainalady.

Áriyne, túraqsyzdyq - óte qauipti nәrse. Basqarushy elitanyng osy túraqsyzdyqtan ólerdey qorqatyny sonshalyq, búl mәselede eshqanday algha jyljushylyq bayqalmaydy.

- Sonda, sizdinshe, ne isteu kerek?

- Órkeniyetti jolmen әreket etu kerek. Bastapqy kezde órkeniyettilikke úmtyludyng ózi ýlken jaqsylyó. Biz osy jolmen jýrip kele jatqan edik. Oiynshyq bolsa da, kóppartiyaly jýie qúrdyq. Qúndylyghyn týsinbesek te, sol erejelermen jýruge tyrystyq. Biraq, olardyng qadirin bilmedik.

Bizding sheneunikter, meyli apparattaghylar bolsyn, kýshtik qúrylymdardyng qyzmetkeri bolsyn, demokratiya oiynyn oinaugha kelgende esengirep qalady. Olar batystyng mәdeny dәstýrlerin saqtaghan keyip tanytyp, olardy aldaghysy keledi. Múnday jasandylyqtyng ne qajeti bar? Bizding óz dәstýrlerimiz bar jәne eshkim de bizge jón kórsete almaydy.

Bizding sheneunikter qúqyqtyq memleket degenning bireulerding dәstýri emes ekenin týsinbeydi. Qúqyqtyq memleket degen týrli toptardyng mýddesin kózdey otyryp, eldi damu jolyna aparatyn eng senimdi jәne uaqyt tezinen ótken tәsil ekenin moyynday almaydy. Áriyne, qanday da bir klan biylikti jekeshelendirip aluy mýmkin. Biraq, onyng ghúmyry úzaqqa barmaydy. Tariyhqa kóz jýgirtetin bolsaq, demokratiyalyq mehanizmdermen júmys jasaytyn qúqyqtyq memleketting ghana ghúmyry úzaq bolatynyn angharamyz.

Múnday sheshim bolashaqtyng qamy ýshin barshany biriktiredi. Onyng ishinde býgingi kýni biylikke tabandap jabysyp alghandar da bar. Áriyne, onday bolashaqtyng qúny da qymbatqa týsedi. Jana memlekette monopolister bolmaydy. Onday memlekette ómir sýru, damu jәne óz biznesindi qalyptastyru әldeqayda qiyngha týsedi. Jaghympazdyqtyng týkke qajeti bolmay qalady. Demokratiyalyq memlekette saylaushynyng aldynda ghana jayylyp jastyq, iyilik tósek bolugha tura keledi. Múnyng barlyghy, әriyne, mýldem basqa kәsiby mashyq pen mýldem basqa sheshimderdi talap etedi. Aqordada múnyng ekeui de joq. Basqasha aitsaq, demokratiyalyq memlekette elitanyng jaghdayy qiyn boluy mýmkin. Al antiydemokratiyalyq qoghamda olardyng ghúmyry qysqa. Óitkeni, kýnderding kýninde klandyq jýie qiraydy. Al ondayda «búrynghy» bolu olardyng ghúmyrynyng kelte ekenin anghartady. Bәri de uaqyttyng enshisindegi sharua. Erte me, kesh me, qúrdymgha ketuge tura keledi. Eger erte әreket etip qalsa, bolashaghyna jol asha alady. Al kesh qalsa, qúrdymgha ketkeni ketken.

- El basshylarynyng memleketti demokratiyalyq jolmen damytuyna jol kórsete alatyn mysaldar bar ma? TMD elderinde biylikting auysuy qúldyraugha alyp keledi, tipti soghys ta boluy mýmkin degen pikir bar. Búghan qalay qaraysyz?

- Biylik konstitusiyalyq jolmen auyspaghan jaghdayda, solay boluy bek mýmkin. Ol konstitusiyalyq jolmen ózgertu mýmkin bolmaghan jaghdayda bolady. Bizding aldymyzda múnyng ekeuine qatysty da naqty mysal bar: Qyzghyzstan jәne Ukraina.

Qyrghyzstanda diktator basshy men onyng otbasynyng toyymsyz qúlqyny әleumettik jarylystyng tuuyna sebepker boldy. Biraq, barlyghy zansyz jolmen jýrip jatyr. Uaqytsha ýkimet zang biyligi men atqarushy biylikti qosa iyemdengenimen qoymay, sot biyligin de qoldaryna alyp otyr. Búl sottalushygha janalghyshty qorghaushy etip bekitkenmen birdey nәrse. Qyrghyzdar ýshin múnday biylikting bolashaghy joq.

Ukraina parlamentindegi erkindik bizdegi «túraqtylyqtyng joqshylary» ýshin týsiniksiz. Olardyng oiynsha, «parlamentte tóbelesip jatsa, halyqqa ne ýlgi?». Mening oiymsha, búl eng jaqsy ýlgi. Óitkeni, olar kóshede tóbelespeydi. Parlament merziminen búryn taratylghan jaghdayda da týrli partiyalardyng jaqtastary bir-birimen qaqtyghysugha jol bermeydi. Óitkeni, kýni erten-aq saylaugha baryp, ózderining qoldaytyn partiyasyna dauys beruge bolatynyn biledi. Olar sayasatkerlerding taghdyry halyqtyng qolynda dep esepteydi.

Ukrainada osymen ekinshi ret biylik beybit jolmen auysty. Key jerlerde basqarushy partiya jeniske jetse, endi birinde oppozisiya jendi. Osymen ekinshi ret olar biylikti týbegeyli ózgeruge әreket jasady. Jәne ol reformalar jasandy jolmen jýrgizilgen joq. Aqyr ayaghy qúndylyqtargha deyin qayta qaraldy. Alghashqysynda azamattardyng kónil tolmaushylyghy bayqalsa, ekinshi ret eshqanday narazylyq bolghan da joq. Mәni jóninen de, mazmúny jaghynan da.

Bizdegi «túraqtylyqtyng joqshylary» osydan sabaq aluy tiyis. Yushenko saylanghannan keyin Kuchmanyng komandasy dalada qaldy. Alayda, olardyng eshbiri týrmege toghytylghan joq, eshqaysysynyng biznesine ziyan tiygen joq. Al bizdikilerding zәre-qútyn alatyn nәrse osy emes pe?! Bizding «elita» biylikten aiyrylu degendi týksiz qalu dep týsinedi.

Búrynghy komanda bes jyl ishinde sayasy jәne qarjylyq qoryn joghaltqan joq. Kerisinshe, qayta toptasyp, biylikti qaytaryp aldy. Olay bolsa, biylikti halyqqa bergende túrghan eshtene joq shyghar! Ol ýshin qulyq jasap, qúityrqy joldardy tauyp, joq jerden problema jasaudyng qajeti joq. Ol ýshin týrli toptardyng mýddesin kózdeudi týrli sayasy partiyalargha tapsyryp, shyn mәninde demokratiyalyq memleket qalyptastyrsa jetip jatyr. Al demokratiyalyq qoghamda mәrtebesine de, basqasyna da qaramastan, jalpygha ortaq erejeler qalyptasady. Jәne ol erejeler mәngilikke ornyghady.

- Sonda qalay, Ukrainanyng ústanghan joly eng dúrysy bolyp túr ma?

-Biz ýshin eng manyzdysy - óz jolymyzdy, qazaq jolyn tabu. Bizge bireuding etegine jarmasudyng qajeti de, mәni de joq. Eng aldymen bir nәrseni anyqtap alu kerek. Qúqyqtyq memleket qúrugha «shyghyndalghysy» kelmegender týbi bәrinen útylady. Saray manyndaghylar demokratiyalyq respublika bizding ghana arman dep emes, olardyng da óz paydasy bolatynyn neghúrlym erterek týsinse, soghúrlym jaqsy bolmaq. Olar oidan shygharyp alghan avtoritarlyq arba eshqayda aparmaydy.

10/06/2010

"Júmadaghy JÝZDESU"