ەلباسى "ۇلت كوشباسشىسى" تۋرالى زاڭعا قول قويۋدان باس تارتقان كۇننەن ءبىر كۇن بۇرىن "جۇماداعى جۇزدەسۋ" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى قازاق ۇلتتىق كونگرەسسىنىڭ كوسەمى ءادىل تويعانباەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدى.

- ۇلت كوشباسشىسى دەگەن لاۋازىمدى ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلدى. ەل باسقارۋدىڭ ەڭ جوعارى قۇزىرەتتەرى بەرىلگەلى وتىرعان ۇلت كوشباسشىسىنا قاتىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟ بۇل كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن دەموكراتيالىق جولدان اۋىتقي باستاعانىمىزدىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟

- بۇل ماسەلەگە بىرجاقتى باعا بەرۋ قيىن. ويتكەنى، «نە» جانە «نە ءۇشىن» دەگەن ساۋالداردىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار.

باسقارۋشى پارتيا باسشىلىعىنىڭ پرەزيدەنتكە ۇسىنىپ وتىرعان قىزمەتى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. وسى كەزگە دەيىن ءبىر ادامنىڭ بيلىگى نىعايىپ، جەكە-دارا بيلىك ەتۋ تەندەنتسياسى ەتەك الا باستاعانىن، پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگى كۇشەيىپ، ەلدى شەكسىز باسقارۋ مۇمكىنشىلىگى بەرىلەتىنىن اۋىزەكى اڭگىمەدە عانا ايتىپ جۇرسەك، ەندى ءبارى اشىقتان-اشىق جاسالعالى وتىر. شەنەۋنىكتەردىڭ قيالى بۇدان باسقا نارسە ويلاپ تابۋعا جەتپەگەن سياقتى. جالپى، ولاردىڭ باستاماسى ەكى-اق باعىتتا بولادى: ۋاقىتتى توقتاتىپ قويۋ جانە كوزى ءتىرى ادامداردان مونۋمەنت جاساۋ. تاريحقا قاتىستى باسقاداي ءىس-شاراعا ولاردىڭ شاماسى جەتپەيتىن سەكىلدى.

ەلباسى "ۇلت كوشباسشىسى" تۋرالى زاڭعا قول قويۋدان باس تارتقان كۇننەن ءبىر كۇن بۇرىن "جۇماداعى جۇزدەسۋ" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى قازاق ۇلتتىق كونگرەسسىنىڭ كوسەمى ءادىل تويعانباەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدى.

- ۇلت كوشباسشىسى دەگەن لاۋازىمدى ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلدى. ەل باسقارۋدىڭ ەڭ جوعارى قۇزىرەتتەرى بەرىلگەلى وتىرعان ۇلت كوشباسشىسىنا قاتىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟ بۇل كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن دەموكراتيالىق جولدان اۋىتقي باستاعانىمىزدىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟

- بۇل ماسەلەگە بىرجاقتى باعا بەرۋ قيىن. ويتكەنى، «نە» جانە «نە ءۇشىن» دەگەن ساۋالداردىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار.

باسقارۋشى پارتيا باسشىلىعىنىڭ پرەزيدەنتكە ۇسىنىپ وتىرعان قىزمەتى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. وسى كەزگە دەيىن ءبىر ادامنىڭ بيلىگى نىعايىپ، جەكە-دارا بيلىك ەتۋ تەندەنتسياسى ەتەك الا باستاعانىن، پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگى كۇشەيىپ، ەلدى شەكسىز باسقارۋ مۇمكىنشىلىگى بەرىلەتىنىن اۋىزەكى اڭگىمەدە عانا ايتىپ جۇرسەك، ەندى ءبارى اشىقتان-اشىق جاسالعالى وتىر. شەنەۋنىكتەردىڭ قيالى بۇدان باسقا نارسە ويلاپ تابۋعا جەتپەگەن سياقتى. جالپى، ولاردىڭ باستاماسى ەكى-اق باعىتتا بولادى: ۋاقىتتى توقتاتىپ قويۋ جانە كوزى ءتىرى ادامداردان مونۋمەنت جاساۋ. تاريحقا قاتىستى باسقاداي ءىس-شاراعا ولاردىڭ شاماسى جەتپەيتىن سەكىلدى.

شەنەۋنىكتەردىڭ جۇتاڭ  قيالى بەدەلىمىزدەن ايىرادى. سونىڭ سالدارىنان بيلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن  ءجون-جوسىقسىز اڭگىمە ايتىپ قانا قويماي، ەندى ونى اقىلعا سىيمايتىن تاسىلمەن ىسكە  اسىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ، رەجىمدەر ليگاسىنىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ وتىرمىز. بەينەلى تۇردە ايتساق، ۆەنەسۋەلا ليگاسىنان نيازوۆ كەزىندەگى تۇركىمەنستان ليگاسىنا اۋىسىپ جاتقان سەكىلدىمىز. بۇعان دەيىن دەموكراتيانى بەر جاقتارىنان بولسا دا جاقتاپ كەلگەن ەل باسشىلارى ەندى ادەپ پەنەن ۇياتتى ىسىرىپ تاستاپ، اشىقتان-اشىق اۆتوريتارلىق ارسىزدىققا بارىپ وتىرعانداي  ەلەستەيدى.

وسىنداي باسسىزدىقتىڭ قۇربانى ەڭ ءبىرىنشى ەلىمىزدىڭ الەمدەگى بەدەلى بولسا، ەكىنشىسى - پرەزيدەنتتىڭ ءوزى. كەلەڭسىز باستامانىڭ سالدارىنان قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىنە نۇقسان كەلگەلى وتىر. ەڭ سوراقىسى، مۇنى  سىرتتاعى مۇددەلى توپتار ەمەس، پرەزيدەنتتىڭ جەكە بيلىگى جاساپ وتىر. بۇل ەل باسشىسىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ قانا قويماي، ابىرويىن دا السىرەتىپ، ونى ساياسي وقيعالاردىڭ نىساناسىنا اينالدىرادى. ەگەر ۇلت كوشباسشىسى جونىندەگى باستاما پرەزيدەنتتىڭ ءوز اۋزىنان شىعاتىن بولسا، ول ءارى كەتكەندە بيلىك جۇيەسىندە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولاتىنىن اڭعارتىپ، جاي عانا ينتريگا تۋعىزۋى مۇمكىن ەدى. الايدا، پرەزيدەنتتى اينالاسىنداعى شەنەۋنىكتەر (سانالى تۇردە دەپ ويلايمىز) مونۋمەنت بولۋعا يتەرمەلەپ وتىر. مونۋمەنت - قوزعالىستارعا جانە سوزگە تاۋەلدى. ياعني، نازارباەۆ اينالاسىنداعى شەنەۋنىكتەرگە ولاردىڭ جەكە لەگيتيمدىلىگىنىڭ قۇرالى رەتىندە كەرەك بولىپ وتىر. ويتكەنى، بۇگىنگى پرەزيدەنت بولماسا، ولار قانداي سايلاۋعا قاتىسسا دا، زاڭدى بيلىككە قول جەتكىزە المايدى. ياعني، ماقسات ايقىن - مەملەكەت باسشىسىن كۇندەلىكتى ساياساتتان الىستاتىپ، ونىڭ قىزمەتىن «جالپى ستراتەگيالىق باسشىلىقپەن» شەكتەۋ.

مارتەبەسى جونىنەن ولار مەملەكەت باسشىسىن مونۋمەنت رەتىندە كورگىسى كەلەدى. ال شىن مانىندە ويىنشىققا اينالدىرعالى وتىر. وزدەرى سول ەسكەرتكىشتىڭ كولەڭكەسىندە بيلىك جۇرگىزە بەرمەك. سول ەسكەرتكىشتىڭ ارتىنا جاسىرىنىپ، حالىقتان قورعانباق. ال اقىلعا سىيىمسىز، ويعا قونىمسىز ساياساتىنا كوشباسشىنى جاۋاپتى ەتىپ قويماق.

ءتىرى ادامعا كۇمبەز ورناتۋ قاتىستى وسى ابىگەردىڭ بارلىعى باسقارۋشى «ەليتانىڭ» وزدەرىنىڭ ەشقانداي باسەكەگە توتەپ بەرە المايتىنىن جانە بولاشاقتارىنىڭ دا بۇلىڭعىر ەكەنىن مويىنداۋىنىڭ كورىنىسى. بيلىكتى دەموكراتيالىق جولمەن اۋىستىرۋعا قاتىستى سوڭعى نۇكتەنى قويىپ، ءاۆتوريتاريزمدى ماڭگىلىككە قالدىرۋعا ارەكەتتەنىپ جاتقان دا وسى «ەليتا». ولار وركەنيەتتى دامۋعا ورەلەرى جەتپەيتىنىن مويىنداپ وتىر. ءادىل ويىن ەرەجەلەرىن قالامايتىنىن كورسەتىپ وتىر. دەگەنمەن دە، ءدال قازىر نازارباەۆتىڭ قولىندا ۇلكەن مۇمكىندىك بار. باسقاشا ايتساق، كوشباسشىلار كومانداسى بولۋعا دارمەنى جەتپەيتىن، تەك جايىلىپ جاستىق، يىلىك توسەك بولۋدى عانا بىلەتىن اينالاسىنداعىلاردىڭ بارىنەن ءبىرجولاتا قۇتىلۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋىپ تۇر. سول ارقىلى ءىس جۇزىندە ۇلت كوشباسشىسى ەكەنىن كورسەتۋىنە بولادى. ال ۇلت كوشباسشىسىنا قاتىستى الدىنداعى قۇجاتتى كەرى قايتارىپ، وعان قول قويۋدان باس تارتۋى كەرەك. التىننان اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن توردىڭ ىشىنە قامالۋدان باس تارتىپ، جاساندى جاعىمپازدىقتان وزگە ەشتەڭەنى كورسەتكىسى كەلمەي وتىرعانداردىڭ تۇپكى ويىنا بالتا شابۋى ءتيىس. ونىڭ ورنىنا: «تۋعان حالقىمنان قورعاناتىنداي نە باسىما كۇن تۋدى؟! ماعان سونداي كەپىلدىك كەرەكتىگىنە سەنىمدىسىڭدەر مە؟ وزدەرىڭنىڭ ورەلەرىڭە شاقتاپ وتىرعان جوقسىڭدار ما؟ ومىرلىك پرەزيدەنت دەگەنگە ماستانىپ، كوزى ءتىرى ەسكەرتكىش بولۋدان وزگەگە قاۋقارى جەتپەيدى دەيسىڭدەر مە؟!» - دەسە، قيسىندىسى سول بولار ەدى.

بۇل قازاقستاندى تۇركىمەنستانعا اينالدىرعىسى كەلەتىندەرگە بەرىلەتىن ەڭ ءادىل ءارى ستراتەگيالىق جاعىنان دا ەڭ دۇرىس جاۋاپ بولار ەدى. سونداي-اق، بۇل باسقارۋشى كوماندانى كاسىبي نەگىزدە قايتا جاڭعىرتامىن دەۋشىلەرگە دە جول اشار ەدى.

- وتە جاعىمسىز باعا بەرىپ وتىرسىز. سوندا قالاي، پارلامەنتاريلەردىڭ باستاماسىندا جىلت ەتكەن جاقسى نيەت-نىشان جوق پا؟

- جىلت ەتكەن جاقسىلىق جوق ەمەس، بار. ماسەلەن، «ۇلت كوشباسشىسى» دەگەن تىركەستىڭ ارقاسىندا «ۇلت» دەگەن ساياسي ۇعىم قايتا قالپىنا كەلىپ، زاڭداستىرىلادى. بۇل ءدال قازىرگى كەزدە ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ءارى ونىڭ دەر شاعى.

بيۋروكراتتارىمىزدىڭ قانداي جولمەن بولسا دا حالىقپەن تۇسىنىسۋگە ارەكەت ەتىپ جاتقانى دا قۋانتادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ولاردىڭ حالىقتى ءوز بەتىنشە ساياسي شەشىم قابىلداۋعا قابىلەتسىز ساناپ، قامقورلىق جاساعىسى كەلگەندەرىن ەسكەرسەك، بۇل، ارينە، جاقسى نىشان. حالىقتىڭ بار ەكەنى ەستەرىنە ءتۇسىپ جاتسا، بۇل دا جاقسى شىعار. دەگەنمەن، شىنتۋايتقا كەلگەندە، جاعىمدى دانەڭەسى دە جوق.

بولاشاقتان قاتتى قورقاتىنداردىڭ ءدال قازىر دە قاعاناعى قارق، ساعانى سارق بولىپ وتىرعانى شامالى. ءبىز ءبىر ايرىقشا جاعدايدى باستاپ كەشىرىپ وتىرعان جوقپىز. كورشىلەس ەلدەردە ءتۇرلى جولدارمەن بيلىك ءبىر پرەزيدەنتتەن ەكىنشىسىنە اۋىسىپ جاتتى. ەلتسيننىڭ قانداي شەشىم قابىلدايتىنىنا قاتىستى ارقيلى تالداۋلار جاسالىپ، ساياسي ابىگەر بولعانىن دا بىلەمىز. رەسەي مەن بەلارۋس وداعىن باسقارا ما؟ كونستيتۋتسيادا كورسەتىلمەگەن قانداي دا ءبىر باقىلاۋشى لاۋازىمدى يەمدەنە مە؟ توتەنشە جاعداي جاريالاي ما؟ الدە بيلىكتى ەشكىمگە دە بەرمەيتىنىن ايتىپ، وتىرىپ الا ما؟.. پوستكەڭەستىك كەزەڭدە رەسەيدە ءبىرىنشى رەت بيلىك اۋىسقان تۇستا وسى ساۋالدار ءار ادامنىڭ كوكەيىن تەسكەن. اقىرى قالاي بولعانى بارىمىزگە ءمالىم. تۇپتەپ كەلگەندە، ءدال سول كەزدە رەسەيلىك ەليتانىڭ بۇگىنگى بىزدەگى باسقارۋشى ەليتادان ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى جوق بولاتىن. الايدا، بوريس نيكولاەۆيچ قيالعا ەرىك بەرمەدى. سيقىرشىلار مەن الداپ-ارباۋشىلاردىڭ قاقپانىنا تۇسپەدى، تاعدىردى قولدان جاساۋعا تىرىسقان جوق. جاي عانا زاڭ شەڭبەرىندە ارەكەت ەتتى.

ءپۋتيننىڭ بيلىگىنە قاتىستى دا ءارتۇرلى اڭگىمە ايتىلدى. ارينە، ءپۋتيننىڭ ءجونى بولەك ەدى. ايتپاقشى، «ۇلت كوشباسشىسى» دەگەن بىزدىكىلەردىڭ ويلاپ تاپقان جاڭالىعى دا ەمەس. دەنسياوپيندىك بۇل ۆاريانت 2007 جىلى رەسەيدە دە كوتەرىلگەن. «بىرىڭعاي رەسەي» ءپۋتيندى ۇلت كوشباسشىسى ەتۋگە ارەكەت جاساعان. ناتيجەسىندە ولار قاراپايىم جولدى تاڭدادى. بىراق، بىزدە ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ونىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار.

- ول قانداي سەبەپتەر؟

- بىزدە سەنىم دەگەن قۇندىلىق جوققا ءتان. بيلىك قاتىناستارىنىڭ اۋقىمى وتە تار، زاڭى قاتال. ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەشقانداي دا جاقتاسى جوق. تەك باعىنۋشىلارى عانا بار. «مەدۆەدەۆ» ۆاريانتىنىڭ بىزدە جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس جاعداي.

- ءسوز باسىندا بىرجاقتى باعالاۋ قيىن دەگەن ەدىڭىز. بىراق، ءسىزدىڭ باعاڭىز تىم بىرجاقتى كورىنىپ وتىر. پرەزيدەنت جاقتاستارىنىڭ ارەكەتىندە ەشقانداي دا وڭ نيەت جوق پا، سوندا؟

- ءبىر عانا جاعىمدى نارسە - ولاردىڭ بولاشاق تۋرالى ويلانا باستاۋى. ولاردىڭ وي-ءورىسىنىڭ شەكتەۋلىلىگى، ءتىپتى كورشىمىزدىڭ «يدەياسىن» ۇرلاپ العانى تۇسىنىكتى ءارى كەشىرىمدى دە. «ەليتادان» ينتەللەكتۋالدىق شەشىم كۇتكەن دە جوقپىز. سوعان قاراماستان، ولاردىڭ تاريحتا ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق ەكەنىن تۇسىنە باستاۋى - جاقسىلىقتىڭ نىشانى.

ەلدە بەيبەرەكەتتىكتىڭ بولۋى ولارعا عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ بارشا ازاماتىنا كەرەك ەمەس. الايدا، ساياسي پروتسەستەر العا جىلجىمايتىن، ازاماتتىق قوعامى جوق، بيلىكتىڭ كاسىبي نەگىزدە جاڭارىپ وتىرۋى جولعا قويىلماعان، حالىقتىڭ ماقسات-مۇددەسى ەسكەرىلمەيتىن ەلدە بەيبەرەكەتسىزدىكتىڭ بولاتىنى بۇگىنگى كۇنى ايدان انىق بولىپ وتىر. ەگەر بيلىك وركەنيەتتى ستاندارتتارمەن دامۋدى قالاماسا، وندا تەك جابايى جولمەن ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلەدى. باسقا جول جوق.

باسقارۋشى ەليتا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە وسىنى ءتۇسىنۋى ءتيىس. تۇراقتىلىقتىڭ ىرگەسى شايقالسا، ونىڭ زاردابى اۋىر بولماق. ونىڭ ۇستىنە، كەرى كەتۋ حالىققا عانا زيان ەمەس، ول بۇگىنگى بيلىك جۇيەسىندەگىلەر ءۇشىن دە ءتيىمسىز. ولاردىڭ ساناسىنداعى ديكتاتورلىق رەجيمنىڭ بولاشاعى جوق، ول ەڭ سەنىمسىز رەجيم. يراك، كونگو مىسالى، كورشىلەس قىرعىز ەلىندەگى جاعداي سونىڭ جارقىن كورىنىسى. وركەنيەتتى جولمەن دامىعىسى كەلمەسە، ونداي ەليتا سىرتقى كۇشتەرگە جەم بولادى. وعان الەمدىك قاۋىمداستىق اراشا تۇسە المايدى. ەۋروپاعا ارقا سۇيەۋدىڭ دە قاجەتى شامالى، كەزى كەلسە ولار دا سىرت اينالادى.

ارينە، تۇراقسىزدىق - وتە قاۋىپتى نارسە. باسقارۋشى ەليتانىڭ وسى تۇراقسىزدىقتان ولەردەي قورقاتىنى سونشالىق، بۇل ماسەلەدە ەشقانداي العا جىلجۋشىلىق بايقالمايدى.

- سوندا، سىزدىڭشە، نە ىستەۋ كەرەك؟

- وركەنيەتتى جولمەن ارەكەت ەتۋ كەرەك. باستاپقى كەزدە وركەنيەتتىلىككە ۇمتىلۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جاقسىلىو. ءبىز وسى جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ەدىك. ويىنشىق بولسا دا، كوپپارتيالى جۇيە قۇردىق. قۇندىلىعىن تۇسىنبەسەك تە، سول ەرەجەلەرمەن جۇرۋگە تىرىستىق. بىراق، ولاردىڭ قادىرىن بىلمەدىك.

ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر، مەيلى اپپاراتتاعىلار بولسىن، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ قىزمەتكەرى بولسىن، دەموكراتيا ويىنىن ويناۋعا كەلگەندە ەسەڭگىرەپ قالادى. ولار باتىستىڭ مادەني داستۇرلەرىن ساقتاعان كەيىپ تانىتىپ، ولاردى الداعىسى كەلەدى. مۇنداي جاساندىلىقتىڭ نە قاجەتى بار؟ ءبىزدىڭ ءوز داستۇرلەرىمىز بار جانە ەشكىم دە بىزگە ءجون كورسەتە المايدى.

ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر قۇقىقتىق مەملەكەت دەگەننىڭ بىرەۋلەردىڭ ءداستۇرى ەمەس ەكەنىن تۇسىنبەيدى. قۇقىقتىق مەملەكەت دەگەن ءتۇرلى توپتاردىڭ مۇددەسىن كوزدەي وتىرىپ، ەلدى دامۋ جولىنا اپاراتىن ەڭ سەنىمدى جانە ۋاقىت تەزىنەن وتكەن ءتاسىل ەكەنىن مويىنداي المايدى. ارينە، قانداي دا ءبىر كلان بيلىكتى جەكەشەلەندىرىپ الۋى مۇمكىن. بىراق، ونىڭ عۇمىرى ۇزاققا بارمايدى. تاريحقا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، دەموكراتيالىق مەحانيزمدەرمەن جۇمىس جاسايتىن قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ عانا عۇمىرى ۇزاق بولاتىنىن اڭعارامىز.

مۇنداي شەشىم بولاشاقتىڭ قامى ءۇشىن بارشانى بىرىكتىرەدى. ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى كۇنى بيلىككە تابانداپ جابىسىپ العاندار دا بار. ارينە، ونداي بولاشاقتىڭ قۇنى دا قىمباتقا تۇسەدى. جاڭا مەملەكەتتە مونوپوليستەر بولمايدى. ونداي مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋ، دامۋ جانە ءوز بيزنەسىڭدى قالىپتاستىرۋ الدەقايدا قيىنعا تۇسەدى. جاعىمپازدىقتىڭ تۇككە قاجەتى بولماي قالادى. دەموكراتيالىق مەملەكەتتە سايلاۋشىنىڭ الدىندا عانا جايىلىپ جاستىق، يىلىك توسەك بولۋعا تۋرا كەلەدى. مۇنىڭ بارلىعى، ارينە، مۇلدەم باسقا كاسىبي ماشىق پەن مۇلدەم باسقا شەشىمدەردى تالاپ ەتەدى. اقوردادا مۇنىڭ ەكەۋى دە جوق. باسقاشا ايتساق، دەموكراتيالىق مەملەكەتتە ەليتانىڭ جاعدايى قيىن بولۋى مۇمكىن. ال انتيدەموكراتيالىق قوعامدا ولاردىڭ عۇمىرى قىسقا. ويتكەنى، كۇندەردىڭ كۇنىندە كلاندىق جۇيە قيرايدى. ال وندايدا «بۇرىنعى» بولۋ ولاردىڭ عۇمىرىنىڭ كەلتە ەكەنىن اڭعارتادى. ءبارى دە ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا. ەرتە مە، كەش مە، قۇردىمعا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. ەگەر ەرتە ارەكەت ەتىپ قالسا، بولاشاعىنا جول اشا الادى. ال كەش قالسا، قۇردىمعا كەتكەنى كەتكەن.

- ەل باسشىلارىنىڭ مەملەكەتتى دەموكراتيالىق جولمەن دامىتۋىنا جول كورسەتە الاتىن مىسالدار بار ما؟ تمد ەلدەرىندە بيلىكتىڭ اۋىسۋى قۇلدىراۋعا الىپ كەلەدى، ءتىپتى سوعىس تا بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر بار. بۇعان قالاي قارايسىز؟

- بيلىك كونستيتۋتسيالىق جولمەن اۋىسپاعان جاعدايدا، سولاي بولۋى بەك مۇمكىن. ول كونستيتۋتسيالىق جولمەن وزگەرتۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا بولادى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا مۇنىڭ ەكەۋىنە قاتىستى دا ناقتى مىسال بار: قىزعىزستان جانە ۋكراينا.

قىرعىزستاندا ديكتاتور باسشى مەن ونىڭ وتباسىنىڭ تويىمسىز قۇلقىنى الەۋمەتتىك جارىلىستىڭ تۋىنا سەبەپكەر بولدى. بىراق، بارلىعى زاڭسىز جولمەن ءجۇرىپ جاتىر. ۋاقىتشا ۇكىمەت زاڭ بيلىگى مەن اتقارۋشى بيلىكتى قوسا يەمدەنگەنىمەن قويماي، سوت بيلىگىن دە قولدارىنا الىپ وتىر. بۇل سوتتالۋشىعا جانالعىشتى قورعاۋشى ەتىپ بەكىتكەنمەن بىردەي نارسە. قىرعىزدار ءۇشىن مۇنداي بيلىكتىڭ بولاشاعى جوق.

ۋكراينا پارلامەنتىندەگى ەركىندىك بىزدەگى «تۇراقتىلىقتىڭ جوقشىلارى» ءۇشىن تۇسىنىكسىز. ولاردىڭ ويىنشا، «پارلامەنتتە توبەلەسىپ جاتسا، حالىققا نە ۇلگى؟». مەنىڭ ويىمشا، بۇل ەڭ جاقسى ۇلگى. ويتكەنى، ولار كوشەدە توبەلەسپەيدى. پارلامەنت مەرزىمىنەن بۇرىن تاراتىلعان جاعدايدا دا ءتۇرلى پارتيالاردىڭ جاقتاستارى ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسۋعا جول بەرمەيدى. ويتكەنى، كۇنى ەرتەڭ-اق سايلاۋعا بارىپ، وزدەرىنىڭ قولدايتىن پارتياسىنا داۋىس بەرۋگە بولاتىنىن بىلەدى. ولار ساياساتكەرلەردىڭ تاعدىرى حالىقتىڭ قولىندا دەپ ەسەپتەيدى.

ۋكراينادا وسىمەن ەكىنشى رەت بيلىك بەيبىت جولمەن اۋىستى. كەي جەرلەردە باسقارۋشى پارتيا جەڭىسكە جەتسە، ەندى بىرىندە وپپوزيتسيا جەڭدى. وسىمەن ەكىنشى رەت ولار بيلىكتى تۇبەگەيلى وزگەرۋگە ارەكەت جاسادى. جانە ول رەفورمالار جاساندى جولمەن جۇرگىزىلگەن جوق. اقىر اياعى قۇندىلىقتارعا دەيىن قايتا قارالدى. العاشقىسىندا ازاماتتاردىڭ كوڭىل تولماۋشىلىعى بايقالسا، ەكىنشى رەت ەشقانداي نارازىلىق بولعان دا جوق. ءمانى جونىنەن دە، مازمۇنى جاعىنان دا.

بىزدەگى «تۇراقتىلىقتىڭ جوقشىلارى» وسىدان ساباق الۋى ءتيىس. يۋششەنكو سايلانعاننان كەيىن كۋچمانىڭ كومانداسى دالادا قالدى. الايدا، ولاردىڭ ەشبىرى تۇرمەگە توعىتىلعان جوق، ەشقايسىسىنىڭ بيزنەسىنە زيان تيگەن جوق. ال بىزدىكىلەردىڭ زارە-قۇتىن الاتىن نارسە وسى ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ «ەليتا» بيلىكتەن ايىرىلۋ دەگەندى تۇكسىز قالۋ دەپ تۇسىنەدى.

بۇرىنعى كوماندا بەس جىل ىشىندە ساياسي جانە قارجىلىق قورىن جوعالتقان جوق. كەرىسىنشە، قايتا توپتاسىپ، بيلىكتى قايتارىپ الدى. ولاي بولسا، بيلىكتى حالىققا بەرگەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق شىعار! ول ءۇشىن قۋلىق جاساپ، قۇيتىرقى جولداردى تاۋىپ، جوق جەردەن پروبلەما جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. ول ءۇشىن ءتۇرلى توپتاردىڭ مۇددەسىن كوزدەۋدى ءتۇرلى ساياسي پارتيالارعا تاپسىرىپ، شىن مانىندە دەموكراتيالىق مەملەكەت قالىپتاستىرسا جەتىپ جاتىر. ال دەموكراتيالىق قوعامدا مارتەبەسىنە دە، باسقاسىنا دا قاراماستان، جالپىعا ورتاق ەرەجەلەر قالىپتاسادى. جانە ول ەرەجەلەر ماڭگىلىككە ورنىعادى.

- سوندا قالاي، ۋكراينانىڭ ۇستانعان جولى ەڭ دۇرىسى بولىپ تۇر ما؟

-ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى - ءوز جولىمىزدى، قازاق جولىن تابۋ. بىزگە بىرەۋدىڭ ەتەگىنە جارماسۋدىڭ قاجەتى دە، ءمانى دە جوق. ەڭ الدىمەن ءبىر نارسەنى انىقتاپ الۋ كەرەك. قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋعا «شىعىندالعىسى» كەلمەگەندەر ءتۇبى بارىنەن ۇتىلادى. ساراي ماڭىنداعىلار دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا ءبىزدىڭ عانا ارمان دەپ ەمەس، ولاردىڭ دا ءوز پايداسى بولاتىنىن نەعۇرلىم ەرتەرەك تۇسىنسە، سوعۇرلىم جاقسى بولماق. ولار ويدان شىعارىپ العان اۆتوريتارلىق اربا ەشقايدا اپارمايدى.

10/06/2010

"جۇماداعى جۇزدەسۋ"