Qazaqstan Respublikasy Bas Prokuraturasynyng nazaryna!

«Qazaq әdebiyeti» gazetining 2010 jylghy 23-29 sәuirdegi №16(3180) sanynda shyqqan «Jana meshitting kólenkesi kesenege týsip túr» atty maqala oqyrman tarapynan da, osy qúrylysqa qatysy bar mýddeli jaqtar tarapynan da erekshe «qyzyghushylyqqa» tap boldy. Ásirese Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy ózining resmy saytynda «Mәselening mәnisi» aidarymen «Týrkistandaghy salynyp jatqan meshit kólenkesi kesenege týspeydi. Óitkeni arasy at shaptyrym» atty maqala jariyalap jiberdi. Ertesine taqyryp «...arasy edәuir qashyq» bolyp ózgeripti. Odan keyin «...Óitkeni ol qorghau aimaghyna jatpaydy» dep taghy qúbyldy. Osynyng ózi «mәselening mәnisin» mәlimdep otyrghan QMDB-nyng baspasóz hatshysy Onghar qajy Ómirbekting oiy ongha bólinip, aitargha argument tappay otyrghanyn kórsetkendey...

Qazaqstan Respublikasy Bas Prokuraturasynyng nazaryna!

«Qazaq әdebiyeti» gazetining 2010 jylghy 23-29 sәuirdegi №16(3180) sanynda shyqqan «Jana meshitting kólenkesi kesenege týsip túr» atty maqala oqyrman tarapynan da, osy qúrylysqa qatysy bar mýddeli jaqtar tarapynan da erekshe «qyzyghushylyqqa» tap boldy. Ásirese Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy ózining resmy saytynda «Mәselening mәnisi» aidarymen «Týrkistandaghy salynyp jatqan meshit kólenkesi kesenege týspeydi. Óitkeni arasy at shaptyrym» atty maqala jariyalap jiberdi. Ertesine taqyryp «...arasy edәuir qashyq» bolyp ózgeripti. Odan keyin «...Óitkeni ol qorghau aimaghyna jatpaydy» dep taghy qúbyldy. Osynyng ózi «mәselening mәnisin» mәlimdep otyrghan QMDB-nyng baspasóz hatshysy Onghar qajy Ómirbekting oiy ongha bólinip, aitargha argument tappay otyrghanyn kórsetkendey...

Maqalada bir ghana mәsele kóterilgen bolatyn: Týrkistan qalasynda salynyp jatqan jana meshit rúqsat etilmegen aimaqta, yaghny Dýniyejýzilik Tabighy jәne mәdeny múra tizimine engen tendessiz sәulet eskertkishi - Qoja Ahmet Yasauy kesenesining dәl janynda, kóne Yassy shaharynyng ornynda jýrip jatyr. Meshit qúrylysynyng ózi jәne odan keyingi payda bolatyn infraqúrylymdar tarihy qúndylyghy óte joghary kóne shahardyng bolmys-bitimin mýldem joyyp jiberedi, sonymen birge YuNESKO talaptary boyynsha, qorghaugha alynghan tarihy eskertkishting ainalasynan (radiusy 1 shaqyrym) arnayy kelisimsiz eshbir qúrylys jýrgizuge bolmaydy. Múnday rúqsat qúrylysty jýrgizip jatqan kompaniyagha berilmegen. Sondyqtan, meshit zansyz salynuda.

Mine, QMDB baspasóz hatshysy osy bir aidan anyq nәrseni búrmalap, tonyn teris ainaldyryp, «sensasiya» qughan baspasóz ýshin izdegenge súraghan taqyryp» degen bagha beripti. Sonda ruhany túrghydan da, sәulettik kórkemdigi jaghynan da asa qúndy bolyp sanalatyn mәdeny múramyzdy saqtap qalu jolynda maqala jariyalaghan «Qazaq әdebiyeti» gazeti, «Abay.kz» sayty jәne «Ýsh qiyan» basylymdary «sensasiya» qughan baspasóz bolyp shyqqany ma? QMDB hatshysy Qazaqstan Respublikasynyng 1992 jylghy 2 shildedegi Tarihiy-mәdeny múra obektilerin qorghau jәne paydalanu turaly Zanyna nazar da audarmay, últtyq qúndylyqtargha jany auyrmaytyndyghyn bylay qoyghanda, oryndy mәsele kóterip, oqyrmangha oy salghan aqparat qúraldaryna jala jauyp otyr ghoy!

Onghar qajynyng maqalasy Týrkiya Respublikasynyng qazaq halqyna syigha tartyp otyrghan meshit qúrylysyna әldebir qaraniyettiler qiyanat jasap, meshit salynyp bituge qalghanda әdeyi orynsyz jerden dau kóterip otyrghanday әserde qaldyrady. «Sonshama ýlken qúrylystyng zandyq kem-ketigi bolsa, múny kózden tasa etpey kýndelikti jiti baqylap, qadaghalaytyn kózi qyraghy sheneunikterimiz búghan deyin ay qarap otyrghany ma? Qazaq múndayda «aqsaq qoy týsten keyin manyraydy» demeushi me edi?» dep silteydi Onghar qajy.

Rúqsatty kim berui kerek edi?

«Meshit qúrylysy Áziret súltan memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq múrajayyn qorghau aumaghyna irgeles bolghandyqtan Mәdeniyet ministrligining rúqsat-kelisimi qajet eken. Kezinde alynbaghan». Onghar qajynyng ózi múny moyyndaydy. Biraq ony bolmashy bir qaghazbastylyq kedergige balap, «Jalpy, meshit salynatyn oryn ýshin kezinde Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet ministrligining kelisimi alynbaghan. ...ministrlik tarapynan kelisimning berilgeni jón dep sanaymyz» dep talap qoya sóileydi.

Qaytalap aitayyq, meshit qúrylysy QR Mәdeniyet ministrligining qúzyryndaghy qorghau aimaghyna (yaghny olardyng rúqsat-kelisiminsiz synyq kirpish túrghyzugha bolmaytyn aimaqta) josparlanghandyqtan, birden-aq ministrlikke habarlanuy, tiyisti kelisimi alynuy tiyis bolatyn. Ol jóninde qúrylysshylar nemese jer telimin berushiler bilmey qaldy deu de qate. Taygha tanba basqanday qylyp birneshe ret eskertilgen.

OQO Mәdeniyet basqarmasynyng bastyghy A.Niyazov 2009 jyldyng 24 mausym kýni №806 Núsqauhatynda (predpisaniye) Týrkistan qalasynyng әkimi B.Syzdyqovqa «Oblystyq mәdeniyet basqarmasy Qazaqstan Respublikasynyng 1992 jylghy 2 shildedegi Tarihiy-mәdeny múra obektilerin qorghau jәne paydalanu turaly Zanynyng 19, 30, 33, 35, 37, 39 baptaryn basshylyqqa ala otyryp, Týrkistan qalasyndaghy «Áziret Súltan» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq múrajayynyng qorghaugha alynghan tabighy landshaft aimaghynda 2000 oryndyq músylman meshitining barlyq qúrylys júmysyn QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining qúrylys jobasymen kelisimi alynghangha deyin toqtatudy talap etedi» delingen. Búl núsqau oryndalmaghan jaghdayda jauapty túlghalar zanda kórsetilgendey әkimshilik qúqyqbúzushylyq tәrtipke tartylatyny da eskertilgen.

Ol az deseniz, 2009 jyldyng 25 tamyzynda «Áziret Súltan» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq muzeyining diyrektory M.Sadyqbekov te Týrkistan qalasynyng әkimi Q.Moldaseyitovke №245 Qyzmet hatyn joldaghan: «Qala әkimdigining jospary boyynsha «Áziret Súltan» qoryq múrajayyna qarasty «Áulie Qúmshyq ata» jer asty meshitining janynan zansyz qúrylys nysandary salynuda. ...Jalpy atalmysh jer aimaghy jyl sayyn arheologiyalyq zertteu jýrgizilip túratyn túnyp túrghan mәdeny qabat bolyp sanalady. ...«Áziret Súltan» qoryq múrajayyna qarasty tarihy mәdeny múra obektilerining ainalasyndaghy qorghau aimaghy arnayy belgilermen belgilengenine qaramastan tómendegishe zansyzdyqtar oryn aluda:

1. Qúrylys nysandaryn salu júmystary «Áziret Súltan» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq múrajayynyng kelisiminsiz jýrgizilude.

2. Osynyng sebebinen tarihiy-mәdeny eskertkishterdi qorghau aimaghyna qatysty shekaralyq araqashyqtyq zang talaby boyynsha saqtalmay otyr.

3. Qoryq-múrajay josparlaghan arheologiyalyq qazbalar jýretin qorghau aimaghynyng manyzdy tústary auyr jýk mashinalarynyng qúrylys materialdaryn tasu saldarynan ziyan shegip otyr.

4. Qalalyq sәulet mekemesining jospary boyynsha túrghyn ýilerge baratyn jol «Áziret Súltan» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq múrajayynyng qorghau aimaghynyng bel ortasynan ótedi dep josparlanghan.

Osy kórsetilgen zansyzdyqtardyng toqtatyluyna yqpal etuinizdi súraymyn».

Mine, osynday naqty talaptardyng bir de biri qúlaqqa ilinbey, qúrylys jalghasa bergen! Búl neni kórsetedi?! Yaghni, mәselening dәl osylay tyghyryqqa tireluine Týrkistan qalasynyng әkimdigi men qúrylys jýrgizushi firmanyng ózderi kinәli! Manyzdy mәselege ministr Múhtar Qúl-Múhamedting ózi aralasyp, «Ministrlikting kózqarasy boyynsha uәkiletti organnyng rúqsatynsyz bastalyp ketken Meshitting qúrylysy toqtatylyp, basqa jerge kóshirilgeni jón» («Qazaq әdebiyeti» gazeti, №20(3180), 21.05.2010 jyl) degen baylamy jariyalanghannan keyin ghana osy kezge deyin zandy talaptardy belden basyp, ózimbilemdikpen qimyldaghandardyng baybalamy bastalghan...

Onghar qajynyng orynsyz uәjderi

«Meshit qúrylysy ýshin tiyisti jer telimin qalanyng búrynghy әkimi Á.Bektaev bóldi. Ondaghy qoyylghan bir ghana talap: «...meshitting biyiktigi Q.A.Yasauy kesenesinen biyik bolmauy tiyis» deydi Onghar Ómirbek. Birinshiden, qalanyng búrynghy әkimi Á.Bektaev meshit salynatyn jer telimin uәkiletti organ Mәdeniyet ministrligining rúqsatynsyz bólgen. Ekinshiden, qúrylysqa bir ghana talap emes, zang shenberinde birneshe talap qoyylghan bolatyn.

«Al qúrylystyng aldynda sol oryngha «Týrkistan arheologiyalyq qyzmet» JShS-y jaramdy dep sheshim shyghardy» deydi Onghar Ómirbek. Búl da oqyrmandy adastyru. Óitkeni, arheologiyalyq zertteu jýrgizuge qúqyly mekeme qúrylys salynatyn orynda arheologiyalyq ghylymy zertteu júmystaryn jýrgizgennen keyin, ol jerge qúrylys salugha bolady ne bolmasa bolmaydy degen týbegeyli sheshim shyghara almaydy. Tek qana uәkiletti organgha arheologiyalyq qazba júmystarynyng qorytyndysyn ótkizip, (búl salada uәkiletti organ Mәdeniyet ministrligi bolyp belgilengen) óz úsynysyn engizedi. Alayda, Mәdeniyet ministrining «Qazaq әdebiyeti» gazetinde jariyalanghan hatynda kórsetilgendey, meshit qúrylysymen tanysqan komissiya shygharghan qorytyndy negizinde «Týrkistan arheologiyalyq qyzmet» JShS jýrgizgen arheologiyalyq júmystardyng dúrys jýrgizilmegeni jәne qorytyndysy búrmalanyp berilgeni anyqtaldy. Osynyng saldarynan «Týrkistan arheologiyalyq qyzmet» JShS-ne arheologiya júmystaryn jýrgizu ýshin alugha tiyisti kezekti liysenziyasy Mәdeniyet komiyteti tarapynan berilmey tastalghan.

«Týrkistan arheologiyalyq qyzmet» JShS atynan arheologiya júmystaryn jýrgizgen M.Túyaqbaev myrzagha arnayy jolyqqanymyzda, onyng qúrylysqa týbegeyli qarsy ekenin bildik.

«Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet ministrligining «Kazrestavrasiya» mekemesi tarapynan meshitting ornalasatyn jeri talqylanyp, tiyisti mamandardyng qatysuymen naqtylanghan jәne kelisilgen» deydi Onghar Ómirbek. «Qazrestavrasiya» Mәdeniyet ministrligine baghynysty bolghanmen, ministrlik atynan rúqsat bere almaytynyn eskeru qajet.

«Búl turaly Ontýstik Qazaqstan oblystyq ishki sayasat basqarmasynyng bastyghy B.Jalmúrzaevtyng Din komiyteti tóraghasynyng atyna joldaghan qatynas qaghazynda dәiekti týrde bayandalghan» deydi Onghar Ómirbek. Bir qyzyghy, mәselege tikeley qatysy joq Ishki sayasat basqarmasy men Din komiyteti jónsiz aralasyp otyr. Sonymen qatar, Ontýstik Qazaqstan oblysynyng memlekettik sәulet-qúrylys baqylau basqarmasynyng bastyghy S.Sýgirbaevtyng «Grin Tek Kontrakshn» JShS-gha jazghan haty bar, oblystyq Mәdeniyet basqarmasynyng Týrkistan qalasy әkimine jazghan haty bar, osynyng bәri Ontýstik Qazaqstan oblysy әkimdigining ózara qarama qayshy, qos pikir ústanyp otyrghanyn kórsetpey me? Álde OQO әkimdigining kez-kelgen qyzmetkeri ózinshe sheshim qabylday bere me? Áytpese, jer bólu mәselesimen Oblystyng Jer qatynastary basqarmasy, al tarihiy-mәdeny múra obektilerin qorghau mәselesi boyynsha mәdeniyet basqarmasy men Mәdeniyet ministrligi ainalysugha qúzyretti ekenin eskersek, búl jerde Ishki sayasat basqarmasy nege kiyligip otyr? Álde, zayyrly memlekette Ýkimet qúzyrynan tys diny úiymnyng júmysyna memlekettik organdar aralasyp, olarmen birlesip júmys isteu kerek degen ózinshe shygharghan zandary bar ma?

Týrik aghayyndardyng kesenege qamqorlyghy haqynda

Onghar Ómirbek óz maqalasynda «Búl kesenege әsirese anajúrt (anadoly) atalatyn týrik aghayyndardyng yqylasy men qamqorlyghy erekshe. 90-shy jyldardyng basynan keseneni qayta qalpyna keltiru is-sharalaryn jýzege asyrdy» deydi. Ótkendi qazbalap, ónbes dau kótermek oiymyz joq, biraq sóz reti kelgesin aita keteyik: dәl sol týrik aghayyndardyng «qayta qalpyna keltiru is-sharalarynan» keyin Qoja Ahmet Yasauy kesenesin neshe jyldan beri qalpyna keltire almay jatyrmyz ghoy! Últtyq qúndylyqtargha kelgende ýnemi salghyrt qaraytyn QMDB әsirese Yasauy kesenesi tónireginde 20 jyl boyy oryn alghan oqighalardan habarsyz bolghany ma?!. Tipti, Elbasynyng qoldauymen ómirge kelgen «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy ayasynda janghyrtu júmystarynyng ekinshi mәrte jýrgizilip jatqandyghyn da bilmegen-au. Áytpese, Onghar Ómirbek myrza ózi janashyr dep kórsetken týrik bauyrlardyng 1993 jyldan 2000 jylgha deyin Yasauy kesenesine jasaghan restavrasiya júmystarynyng tolyqtay qate jýrgizilui saldarynan ortaghasyrlyq kesene qúlaudyng az-aq aldynda qalghanyn, «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy ayasynda 2007 jyly 43 mln, 2008 jyly 54 mln, 2009 jyly 54 mln, 2010 jyly 66 mln tenge (aldaghy jyldargha da qarastyrylghan) shamasynda respublikalyq budjetten qarjy bólinip, restavrasiya júmystary qayta jasalynyp jatqanyn, sonday-aq kesene manyna jerlengen qazaqtyng handary men bi, batyrlarynyng sýiekterin birjolata sýrip tastaghanyn bilse, búl sózdi aitpas edi ghoy!

Jalpy, osynyng bәrin oy eleginen ótkizgende «týrik aghayyndar Yasauy kesenesine endi bir qamqorlyq kórseter bolsa, ortaghasyrlyq tarihy jәdigerden birjola airylyp tynatyn shygharmyz!» degen suyq oy keletini ras. Áytpese, óz elindegi tarihy qúndylyqtardy saqtap, nasihattauda eshkimnen aqyl súray qoymaytyn týrik bauyrlardyng qazaqtyng mandayyna bitken jalghyz jәdigerin ainalshyqtap shyqpay qoyyn qalay týsinemiz?!

Elbasyn algha tartu

Bizde songhy kezde óz mýddesin, óz kózqarasyn Elbasynyng atynan tyqpalap, qarsylastaryn yqtyryp alu әdisi keng qoldanylatyn boldy. Onghar qajy da óz maqalasynda «Meshitting jobasyn Elbasy kórip, maqúldady» dep shalqayady.

Shyndyghynda, jana meshitting qúrylys qújattarymen tanysqannan keyin anyqtalghan bir mәsele, Diny basqarma tarapynan da, OQO әkimdigi tarapynan da Elbasy maqúldaghan degen pikir bosqa jalaulatylyp jýrgeni belgili boldy. Birinshiden, eki el preziydentteri qoyghan simvolikalyq tas kesenening dәl aldyna ornatylghan. Búl eki el basshylarynyng meshitti osy jerge salyndar degen núsqauy emes. Búl eki elding dostyghyn tanytu sayasatymen qoyylghan simvolika.

Ekinshiden, Elbasynyng qaghaz jýzinde qazirgi meshit salynyp jatqan jerge rúqsat berilsin degen eshqanday núsqauy joq bolyp shyqty. Al, meshitting óz eskiyzine qoyghan qoly bar. Alayda, ol salynatyn jerine emes, Meshitting sәulettik sheshimine, núsqasyna ghana berilgen qoldau.

Tipti QMDB tóraghasy Ábsattar Derbisaly da Týrkistan qalasynyng әkimi Ály Bektaevqa jazghan 2008 jylghy 12 nauryzdaghy № 20/101 hatynda, «Qazaqstan, Týrkiya preziydentteri arasynda bolghan kelisimge oray Týrkiya tarapynan ruhany astanamyzda zaman talabyna say meshit salu qolgha alyndy. Osyghan oray búryn belgilengen jerge jaqyn mannan meshit kesheni ýshin jer bóluin» súraghan. Yaghni, Bas Mýfty de dәl osy jerdi súramaghan. Alayda, Á.Bektaevtyng Kesenening manynan, ortaghasyrlyq Týrkistan qalasynyng rabatynan jer bóluge osynshama qúmar bolghany týsiniksiz.

Ýstimizdegi jyly Elbasy Ýkimetke sóilegen sózderining birinde «Ózin endi bitpegen qúrylys keshenderining ashylu saltanatyna aralastyrmaudy» ótingen bolatyn. Osyghan qaramastan Ontýstik Qazaqstan oblysyndaghy jergilikti baspasóz ókilderi osy zansyz salynyp jatqan meshitke Abdulla Gýl men N.Nazarbaev keletinin jarysa aityp jatty. Búl aqparatty taratqan kim degen zandy saual tuady.

Baybalamnyng jóni joq

Onghar qajynyng QMDB atynan halyqqa taratyp otyrghan mәlimdemesine qaraghanda, qazirgi meshit qúrylysyn jýrgizip jatqan taraptyng zang talaptaryn oryndaugha yqylasy da, qúlqy da joq. «Negizgi qúrylystyng 70 payyzy ayaqtalghan. Rasynda da búl bizding eldigimizge de, últymyzgha da ýlken syn. Sonshama ýlken qúrylystyng zandyq kem-ketigi boldy delik, múny baqylaushy, qadaghalaushy býgingi kýni kóreqalghysh, bileqalghysh, sezeqalghysh sheneunikterimizding búghan deyin ay qarap otyrghany ma? Álde әdeyi, qasaqan istep otyr ma?» dep ritorikalyq saual tastaydy Onghar qajy. QMDB-nyng bildey baspasóz hatshysy Onghar Ómirbek myrza resmy mәlimdemesining alghashqy núsqasynda «meshit qúrylysynyng 85 payyzy ayaqtalyp edi» dep te soqqan. Shyndyghynda nebәri fundamenti men birdi-ekili baghany ghana salynghan meshit qúrylysyn zoraytyp kórsetip, ayanyshty ahual tughyzbaq-au shamasy. Sonda, tarihiy-mәdeny múralar men qúrylys salasyna qatysty QR birqatar zannamalaryna qarsy júmys jýrgizip otyrghanyna qaramastan, qoghamdyq pikir qalyptastyra otyryp, búlar meshit qúrylysyn qayta jalghastyrghysy kele me? Onyng ýstine kóne múragha janashyrlyq tanytyp otyrghan Mәdeniyet ministrligin qaralau da QMDB-nyng mәlimdemesinde qatar jýrip jatyr!

Asyly, búl jerde baybalamnyng jóni joq. Eki elding dostyghynday, imandylyq úyasynday bolar meshit salynsyn, oghan eshkimning qarsylyghy joq. Biraq, qazaq halqynyng ghana emes, tútas týrki júrtynyng qasiyetti topyraq - Yassy shaharynyng tabany da vandalizmnen aman qaluy kerek! Qazaqstan Respublikasynyng Bas Prokuraturasy meshit qúrylysyna jer telimin zansyz bergen, zansyz qúrylys júmystaryn jýrgizip, tarihy qúndylyqtardyng býlinip, joyyluyna jetkizgen әreketterding aiypkerlerin tezirek tabady degen ýmittemiz.

Qazbek QÚTTYMÚRATÚLY