زاڭسىز قۇرىلىس، ءمانسىز مالىمدەمە
قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ نازارىنا!
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2010 جىلعى 23-29 ساۋىردەگى №16(3180) سانىندا شىققان «جاڭا مەشىتتىڭ كولەڭكەسى كەسەنەگە ءتۇسىپ تۇر» اتتى ماقالا وقىرمان تاراپىنان دا، وسى قۇرىلىسقا قاتىسى بار مۇددەلى جاقتار تاراپىنان دا ەرەكشە «قىزىعۋشىلىققا» تاپ بولدى. اسىرەسە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ءوزىنىڭ رەسمي سايتىندا «ماسەلەنىڭ ءمانىسى» ايدارىمەن «تۇركىستانداعى سالىنىپ جاتقان مەشىت كولەڭكەسى كەسەنەگە تۇسپەيدى. ويتكەنى اراسى ات شاپتىرىم» اتتى ماقالا جاريالاپ جىبەردى. ەرتەسىنە تاقىرىپ «...اراسى ەداۋىر قاشىق» بولىپ وزگەرىپتى. ودان كەيىن «...ويتكەنى ول قورعاۋ ايماعىنا جاتپايدى» دەپ تاعى قۇبىلدى. وسىنىڭ ءوزى «ماسەلەنىڭ ءمانىسىن» مالىمدەپ وتىرعان قمدب-نىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى وڭعار قاجى ومىربەكتىڭ ويى ونعا ءبولىنىپ، ايتارعا ارگۋمەنت تاپپاي وتىرعانىن كورسەتكەندەي...
قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ نازارىنا!
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2010 جىلعى 23-29 ساۋىردەگى №16(3180) سانىندا شىققان «جاڭا مەشىتتىڭ كولەڭكەسى كەسەنەگە ءتۇسىپ تۇر» اتتى ماقالا وقىرمان تاراپىنان دا، وسى قۇرىلىسقا قاتىسى بار مۇددەلى جاقتار تاراپىنان دا ەرەكشە «قىزىعۋشىلىققا» تاپ بولدى. اسىرەسە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ءوزىنىڭ رەسمي سايتىندا «ماسەلەنىڭ ءمانىسى» ايدارىمەن «تۇركىستانداعى سالىنىپ جاتقان مەشىت كولەڭكەسى كەسەنەگە تۇسپەيدى. ويتكەنى اراسى ات شاپتىرىم» اتتى ماقالا جاريالاپ جىبەردى. ەرتەسىنە تاقىرىپ «...اراسى ەداۋىر قاشىق» بولىپ وزگەرىپتى. ودان كەيىن «...ويتكەنى ول قورعاۋ ايماعىنا جاتپايدى» دەپ تاعى قۇبىلدى. وسىنىڭ ءوزى «ماسەلەنىڭ ءمانىسىن» مالىمدەپ وتىرعان قمدب-نىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى وڭعار قاجى ومىربەكتىڭ ويى ونعا ءبولىنىپ، ايتارعا ارگۋمەنت تاپپاي وتىرعانىن كورسەتكەندەي...
ماقالادا ءبىر عانا ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن: تۇركىستان قالاسىندا سالىنىپ جاتقان جاڭا مەشىت رۇقسات ەتىلمەگەن ايماقتا، ياعني دۇنيەجۇزىلىك تابيعي جانە مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگەن تەڭدەسسىز ساۋلەت ەسكەرتكىشى - قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ ءدال جانىندا، كونە ياسسى شاھارىنىڭ ورنىندا ءجۇرىپ جاتىر. مەشىت قۇرىلىسىنىڭ ءوزى جانە ودان كەيىنگى پايدا بولاتىن ينفراقۇرىلىمدار تاريحي قۇندىلىعى وتە جوعارى كونە شاھاردىڭ بولمىس-ءبىتىمىن مۇلدەم جويىپ جىبەرەدى، سونىمەن بىرگە يۋنەسكو تالاپتارى بويىنشا، قورعاۋعا الىنعان تاريحي ەسكەرتكىشتىڭ اينالاسىنان (راديۋسى 1 شاقىرىم) ارنايى كەلىسىمسىز ەشبىر قۇرىلىس جۇرگىزۋگە بولمايدى. مۇنداي رۇقسات قۇرىلىستى جۇرگىزىپ جاتقان كومپانياعا بەرىلمەگەن. سوندىقتان، مەشىت زاڭسىز سالىنۋدا.
مىنە، قمدب ءباسپاسوز حاتشىسى وسى ءبىر ايدان انىق نارسەنى بۇرمالاپ، تونىن تەرىس اينالدىرىپ، «سەنساتسيا» قۋعان ءباسپاسوز ءۇشىن ىزدەگەنگە سۇراعان تاقىرىپ» دەگەن باعا بەرىپتى. سوندا رۋحاني تۇرعىدان دا، ساۋلەتتىك كوركەمدىگى جاعىنان دا اسا قۇندى بولىپ سانالاتىن مادەني مۇرامىزدى ساقتاپ قالۋ جولىندا ماقالا جاريالاعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، «اباي.كz» سايتى جانە «ءۇش قيان» باسىلىمدارى «سەنساتسيا» قۋعان ءباسپاسوز بولىپ شىققانى ما؟ قمدب حاتشىسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1992 جىلعى 2 شىلدەدەگى تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى زاڭىنا نازار دا اۋدارماي، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا جانى اۋىرمايتىندىعىن بىلاي قويعاندا، ورىندى ماسەلە كوتەرىپ، وقىرمانعا وي سالعان اقپارات قۇرالدارىنا جالا جاۋىپ وتىر عوي!
وڭعار قاجىنىڭ ماقالاسى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاق حالقىنا سىيعا تارتىپ وتىرعان مەشىت قۇرىلىسىنا الدەبىر قارانيەتتىلەر قيانات جاساپ، مەشىت سالىنىپ بىتۋگە قالعاندا ادەيى ورىنسىز جەردەن داۋ كوتەرىپ وتىرعانداي اسەردە قالدىرادى. «سونشاما ۇلكەن قۇرىلىستىڭ زاڭدىق كەم-كەتىگى بولسا، مۇنى كوزدەن تاسا ەتپەي كۇندەلىكتى ءجىتى باقىلاپ، قاداعالايتىن كوزى قىراعى شەنەۋنىكتەرىمىز بۇعان دەيىن اي قاراپ وتىرعانى ما؟ قازاق مۇندايدا «اقساق قوي تۇستەن كەيىن ماڭىرايدى» دەمەۋشى مە ەدى؟» دەپ سىلتەيدى وڭعار قاجى.
رۇقساتتى كىم بەرۋى كەرەك ەدى؟
«مەشىت قۇرىلىسى ازىرەت سۇلتان مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىن قورعاۋ اۋماعىنا ىرگەلەس بولعاندىقتان مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ رۇقسات-كەلىسىمى قاجەت ەكەن. كەزىندە الىنباعان». وڭعار قاجىنىڭ ءوزى مۇنى مويىندايدى. بىراق ونى بولماشى ءبىر قاعازباستىلىق كەدەرگىگە بالاپ، «جالپى، مەشىت سالىناتىن ورىن ءۇشىن كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ كەلىسىمى الىنباعان. ...مينيسترلىك تاراپىنان كەلىسىمنىڭ بەرىلگەنى ءجون دەپ سانايمىز» دەپ تالاپ قويا سويلەيدى.
قايتالاپ ايتايىق، مەشىت قۇرىلىسى قر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىنداعى قورعاۋ ايماعىنا (ياعني ولاردىڭ رۇقسات-كەلىسىمىنسىز سىنىق كىرپىش تۇرعىزۋعا بولمايتىن ايماقتا) جوسپارلانعاندىقتان، بىردەن-اق مينيسترلىككە حابارلانۋى، ءتيىستى كەلىسىمى الىنۋى ءتيىس بولاتىن. ول جونىندە قۇرىلىسشىلار نەمەسە جەر تەلىمىن بەرۋشىلەر بىلمەي قالدى دەۋ دە قاتە. تايعا تاڭبا باسقانداي قىلىپ بىرنەشە رەت ەسكەرتىلگەن.
وقو مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى ا.نيازوۆ 2009 جىلدىڭ 24 ماۋسىم كۇنى №806 نۇسقاۋحاتىندا (پرەدپيسانيە) تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمى ب.سىزدىقوۆقا «وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1992 جىلعى 2 شىلدەدەگى تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى زاڭىنىڭ 19, 30, 33, 35, 37, 39 باپتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، تۇركىستان قالاسىنداعى «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنىڭ قورعاۋعا الىنعان تابيعي لاندشافت ايماعىندا 2000 ورىندىق مۇسىلمان مەشىتىنىڭ بارلىق قۇرىلىس جۇمىسىن قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلىس جوباسىمەن كەلىسىمى الىنعانعا دەيىن توقتاتۋدى تالاپ ەتەدى» دەلىنگەن. بۇل نۇسقاۋ ورىندالماعان جاعدايدا جاۋاپتى تۇلعالار زاڭدا كورسەتىلگەندەي اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تارتىپكە تارتىلاتىنى دا ەسكەرتىلگەن.
ول از دەسەڭىز، 2009 جىلدىڭ 25 تامىزىندا «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى م.سادىقبەكوۆ تە تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمى ق.مولداسەيىتوۆكە №245 قىزمەت حاتىن جولداعان: «قالا اكىمدىگىنىڭ جوسپارى بويىنشا «ازىرەت سۇلتان» قورىق مۇراجايىنا قاراستى «اۋليە قۇمشىق اتا» جەر استى مەشىتىنىڭ جانىنان زاڭسىز قۇرىلىس نىساندارى سالىنۋدا. ...جالپى اتالمىش جەر ايماعى جىل سايىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ تۇراتىن تۇنىپ تۇرعان مادەني قابات بولىپ سانالادى. ...«ازىرەت سۇلتان» قورىق مۇراجايىنا قاراستى تاريحي مادەني مۇرا وبەكتىلەرىنىڭ اينالاسىنداعى قورعاۋ ايماعى ارنايى بەلگىلەرمەن بەلگىلەنگەنىنە قاراماستان تومەندەگىشە زاڭسىزدىقتار ورىن الۋدا:
1. قۇرىلىس نىساندارىن سالۋ جۇمىستارى «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنىڭ كەلىسىمىنسىز جۇرگىزىلۋدە.
2. وسىنىڭ سەبەبىنەن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ايماعىنا قاتىستى شەكارالىق اراقاشىقتىق زاڭ تالابى بويىنشا ساقتالماي وتىر.
3. قورىق-مۇراجاي جوسپارلاعان ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرەتىن قورعاۋ ايماعىنىڭ ماڭىزدى تۇستارى اۋىر جۇك ماشينالارىنىڭ قۇرىلىس ماتەريالدارىن تاسۋ سالدارىنان زيان شەگىپ وتىر.
4. قالالىق ساۋلەت مەكەمەسىنىڭ جوسپارى بويىنشا تۇرعىن ۇيلەرگە باراتىن جول «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنىڭ قورعاۋ ايماعىنىڭ بەل ورتاسىنان وتەدى دەپ جوسپارلانعان.
وسى كورسەتىلگەن زاڭسىزدىقتاردىڭ توقتاتىلۋىنا ىقپال ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن».
مىنە، وسىنداي ناقتى تالاپتاردىڭ ءبىر دە ءبىرى قۇلاققا ىلىنبەي، قۇرىلىس جالعاسا بەرگەن! بۇل نەنى كورسەتەدى؟! ياعني، ماسەلەنىڭ ءدال وسىلاي تىعىرىققا تىرەلۋىنە تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمدىگى مەن قۇرىلىس جۇرگىزۋشى فيرمانىڭ وزدەرى كىنالى! ماڭىزدى ماسەلەگە مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحامەدتىڭ ءوزى ارالاسىپ، «مينيسترلىكتىڭ كوزقاراسى بويىنشا ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ رۇقساتىنسىز باستالىپ كەتكەن مەشىتتىڭ قۇرىلىسى توقتاتىلىپ، باسقا جەرگە كوشىرىلگەنى ءجون» («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №20(3180), 21.05.2010 جىل) دەگەن بايلامى جاريالانعاننان كەيىن عانا وسى كەزگە دەيىن زاڭدى تالاپتاردى بەلدەن باسىپ، وزىمبىلەمدىكپەن قيمىلداعانداردىڭ بايبالامى باستالعان...
وڭعار قاجىنىڭ ورىنسىز ۋاجدەرى
«مەشىت قۇرىلىسى ءۇشىن ءتيىستى جەر تەلىمىن قالانىڭ بۇرىنعى اكىمى ءا.بەكتاەۆ ءبولدى. ونداعى قويىلعان ءبىر عانا تالاپ: «...مەشىتتىڭ بيىكتىگى ق.ا.ياساۋي كەسەنەسىنەن بيىك بولماۋى ءتيىس» دەيدى وڭعار ومىربەك. بىرىنشىدەن، قالانىڭ بۇرىنعى اكىمى ءا.بەكتاەۆ مەشىت سالىناتىن جەر تەلىمىن ۋاكىلەتتى ورگان مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ رۇقساتىنسىز بولگەن. ەكىنشىدەن، قۇرىلىسقا ءبىر عانا تالاپ ەمەس، زاڭ شەڭبەرىندە بىرنەشە تالاپ قويىلعان بولاتىن.
«ال قۇرىلىستىڭ الدىندا سول ورىنعا «تۇركىستان ارحەولوگيالىق قىزمەت» جشس-ى جارامدى دەپ شەشىم شىعاردى» دەيدى وڭعار ومىربەك. بۇل دا وقىرماندى اداستىرۋ. ويتكەنى، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە قۇقىلى مەكەمە قۇرىلىس سالىناتىن ورىندا ارحەولوگيالىق عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەننەن كەيىن، ول جەرگە قۇرىلىس سالۋعا بولادى نە بولماسا بولمايدى دەگەن تۇبەگەيلى شەشىم شىعارا المايدى. تەك قانا ۋاكىلەتتى ورگانعا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسىن وتكىزىپ، (بۇل سالادا ۋاكىلەتتى ورگان مادەنيەت مينيسترلىگى بولىپ بەلگىلەنگەن) ءوز ۇسىنىسىن ەنگىزەدى. الايدا، مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان حاتىندا كورسەتىلگەندەي، مەشىت قۇرىلىسىمەن تانىسقان كوميسسيا شىعارعان قورىتىندى نەگىزىندە «تۇركىستان ارحەولوگيالىق قىزمەت» جشس جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەگەنى جانە قورىتىندىسى بۇرمالانىپ بەرىلگەنى انىقتالدى. وسىنىڭ سالدارىنان «تۇركىستان ارحەولوگيالىق قىزمەت» جشس-نە ارحەولوگيا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن الۋعا ءتيىستى كەزەكتى ليتسەنزياسى مادەنيەت كوميتەتى تاراپىنان بەرىلمەي تاستالعان.
«تۇركىستان ارحەولوگيالىق قىزمەت» جشس اتىنان ارحەولوگيا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن م.تۇياقباەۆ مىرزاعا ارنايى جولىققانىمىزدا، ونىڭ قۇرىلىسقا تۇبەگەيلى قارسى ەكەنىن بىلدىك.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ «كازرەستاۆراتسيا» مەكەمەسى تاراپىنان مەشىتتىڭ ورنالاساتىن جەرى تالقىلانىپ، ءتيىستى مامانداردىڭ قاتىسۋىمەن ناقتىلانعان جانە كەلىسىلگەن» دەيدى وڭعار ومىربەك. «قازرەستاۆراتسيا» مادەنيەت مينيسترلىگىنە باعىنىستى بولعانمەن، مينيسترلىك اتىنان رۇقسات بەرە المايتىنىن ەسكەرۋ قاجەت.
«بۇل تۋرالى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى ب.جالمۇرزاەۆتىڭ ءدىن كوميتەتى توراعاسىنىڭ اتىنا جولداعان قاتىناس قاعازىندا دايەكتى تۇردە باياندالعان» دەيدى وڭعار ومىربەك. ءبىر قىزىعى، ماسەلەگە تىكەلەي قاتىسى جوق ىشكى ساياسات باسقارماسى مەن ءدىن كوميتەتى ءجونسىز ارالاسىپ وتىر. سونىمەن قاتار، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك ساۋلەت-قۇرىلىس باقىلاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى س.سۇگىرباەۆتىڭ «گرين تەك كونتراكشن» جشس-عا جازعان حاتى بار، وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ تۇركىستان قالاسى اكىمىنە جازعان حاتى بار، وسىنىڭ ءبارى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ ءوزارا قاراما قايشى، قوس پىكىر ۇستانىپ وتىرعانىن كورسەتپەي مە؟ الدە وقو اكىمدىگىنىڭ كەز-كەلگەن قىزمەتكەرى وزىنشە شەشىم قابىلداي بەرە مە؟ ايتپەسە، جەر ءبولۋ ماسەلەسىمەن وبلىستىڭ جەر قاتىناستارى باسقارماسى، ال تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ ماسەلەسى بويىنشا مادەنيەت باسقارماسى مەن مادەنيەت مينيسترلىگى اينالىسۋعا قۇزىرەتتى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل جەردە ىشكى ساياسات باسقارماسى نەگە كيلىگىپ وتىر؟ الدە، زايىرلى مەملەكەتتە ۇكىمەت قۇزىرىنان تىس ءدىني ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا مەملەكەتتىك ورگاندار ارالاسىپ، ولارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك دەگەن وزىنشە شىعارعان زاڭدارى بار ما؟
تۇرىك اعايىنداردىڭ كەسەنەگە قامقورلىعى حاقىندا
وڭعار ومىربەك ءوز ماقالاسىندا «بۇل كەسەنەگە اسىرەسە اناجۇرت (انادولى) اتالاتىن تۇرىك اعايىنداردىڭ ىقىلاسى مەن قامقورلىعى ەرەكشە. 90-شى جىلداردىڭ باسىنان كەسەنەنى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءىس-شارالارىن جۇزەگە اسىردى» دەيدى. وتكەندى قازبالاپ، ونبەس داۋ كوتەرمەك ويىمىز جوق، بىراق ءسوز رەتى كەلگەسىن ايتا كەتەيىك: ءدال سول تۇرىك اعايىنداردىڭ «قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءىس-شارالارىنان» كەيىن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن نەشە جىلدان بەرى قالپىنا كەلتىرە الماي جاتىرمىز عوي! ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا كەلگەندە ۇنەمى سالعىرت قارايتىن قمدب اسىرەسە ياساۋي كەسەنەسى توڭىرەگىندە 20 جىل بويى ورىن العان وقيعالاردان حابارسىز بولعانى ما؟!. ءتىپتى، ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن ومىرگە كەلگەن «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىنىڭ ەكىنشى مارتە جۇرگىزىلىپ جاتقاندىعىن دا بىلمەگەن-اۋ. ايتپەسە، وڭعار ومىربەك مىرزا ءوزى جاناشىر دەپ كورسەتكەن تۇرىك باۋىرلاردىڭ 1993 جىلدان 2000 جىلعا دەيىن ياساۋي كەسەنەسىنە جاساعان رەستاۆراتسيا جۇمىستارىنىڭ تولىقتاي قاتە جۇرگىزىلۋى سالدارىنان ورتاعاسىرلىق كەسەنە قۇلاۋدىڭ از-اق الدىندا قالعانىن، «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا 2007 جىلى 43 ملن، 2008 جىلى 54 ملن، 2009 جىلى 54 ملن، 2010 جىلى 66 ملن تەڭگە (الداعى جىلدارعا دا قاراستىرىلعان) شاماسىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجى ءبولىنىپ، رەستاۆراتسيا جۇمىستارى قايتا جاسالىنىپ جاتقانىن، سونداي-اق كەسەنە ماڭىنا جەرلەنگەن قازاقتىڭ حاندارى مەن بي، باتىرلارىنىڭ سۇيەكتەرىن ءبىرجولاتا ءسۇرىپ تاستاعانىن بىلسە، بۇل ءسوزدى ايتپاس ەدى عوي!
جالپى، وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەندە «تۇرىك اعايىندار ياساۋي كەسەنەسىنە ەندى ءبىر قامقورلىق كورسەتەر بولسا، ورتاعاسىرلىق تاريحي جادىگەردەن ءبىرجولا ايرىلىپ تىناتىن شىعارمىز!» دەگەن سۋىق وي كەلەتىنى راس. ايتپەسە، ءوز ەلىندەگى تاريحي قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، ناسيحاتتاۋدا ەشكىمنەن اقىل سۇراي قويمايتىن تۇرىك باۋىرلاردىڭ قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز جادىگەرىن اينالشىقتاپ شىقپاي قويۋىن قالاي تۇسىنەمىز؟!
ەلباسىن العا تارتۋ
بىزدە سوڭعى كەزدە ءوز مۇددەسىن، ءوز كوزقاراسىن ەلباسىنىڭ اتىنان تىقپالاپ، قارسىلاستارىن ىقتىرىپ الۋ ءادىسى كەڭ قولدانىلاتىن بولدى. وڭعار قاجى دا ءوز ماقالاسىندا «مەشىتتىڭ جوباسىن ەلباسى كورىپ، ماقۇلدادى» دەپ شالقايادى.
شىندىعىندا، جاڭا مەشىتتىڭ قۇرىلىس قۇجاتتارىمەن تانىسقاننان كەيىن انىقتالعان ءبىر ماسەلە، ءدىني باسقارما تاراپىنان دا، وقو اكىمدىگى تاراپىنان دا ەلباسى ماقۇلداعان دەگەن پىكىر بوسقا جالاۋلاتىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى بولدى. بىرىنشىدەن، ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى قويعان سيمۆوليكالىق تاس كەسەنەنىڭ ءدال الدىنا ورناتىلعان. بۇل ەكى ەل باسشىلارىنىڭ مەشىتتى وسى جەرگە سالىڭدار دەگەن نۇسقاۋى ەمەس. بۇل ەكى ەلدىڭ دوستىعىن تانىتۋ ساياساتىمەن قويىلعان سيمۆوليكا.
ەكىنشىدەن، ەلباسىنىڭ قاعاز جۇزىندە قازىرگى مەشىت سالىنىپ جاتقان جەرگە رۇقسات بەرىلسىن دەگەن ەشقانداي نۇسقاۋى جوق بولىپ شىقتى. ال، مەشىتتىڭ ءوز ەسكيزىنە قويعان قولى بار. الايدا، ول سالىناتىن جەرىنە ەمەس، مەشىتتىڭ ساۋلەتتىك شەشىمىنە، نۇسقاسىنا عانا بەرىلگەن قولداۋ.
ءتىپتى قمدب توراعاسى ءابساتتار دەربىسالى دا تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمى ءالي بەكتاەۆقا جازعان 2008 جىلعى 12 ناۋرىزداعى № 20/101 حاتىندا، «قازاقستان، تۇركيا پرەزيدەنتتەرى اراسىندا بولعان كەلىسىمگە وراي تۇركيا تاراپىنان رۋحاني استانامىزدا زامان تالابىنا ساي مەشىت سالۋ قولعا الىندى. وسىعان وراي بۇرىن بەلگىلەنگەن جەرگە جاقىن ماڭنان مەشىت كەشەنى ءۇشىن جەر ءبولۋىن» سۇراعان. ياعني، باس ءمۇفتي دە ءدال وسى جەردى سۇراماعان. الايدا، ءا.بەكتاەۆتىڭ كەسەنەنىڭ ماڭىنان، ورتاعاسىرلىق تۇركىستان قالاسىنىڭ راباتىنان جەر بولۋگە وسىنشاما قۇمار بولعانى تۇسىنىكسىز.
ۇستىمىزدەگى جىلى ەلباسى ۇكىمەتكە سويلەگەن سوزدەرىنىڭ بىرىندە «ءوزىن ەندى بىتپەگەن قۇرىلىس كەشەندەرىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ارالاستىرماۋدى» وتىنگەن بولاتىن. وسىعان قاراماستان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى جەرگىلىكتى ءباسپاسوز وكىلدەرى وسى زاڭسىز سالىنىپ جاتقان مەشىتكە ابدۋللا گۇل مەن ن.نازارباەۆ كەلەتىنىن جارىسا ايتىپ جاتتى. بۇل اقپاراتتى تاراتقان كىم دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى.
بايبالامنىڭ ءجونى جوق
وڭعار قاجىنىڭ قمدب اتىنان حالىققا تاراتىپ وتىرعان مالىمدەمەسىنە قاراعاندا، قازىرگى مەشىت قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ جاتقان تاراپتىڭ زاڭ تالاپتارىن ورىنداۋعا ىقىلاسى دا، قۇلقى دا جوق. «نەگىزگى قۇرىلىستىڭ 70 پايىزى اياقتالعان. راسىندا دا بۇل ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزگە دە، ۇلتىمىزعا دا ۇلكەن سىن. سونشاما ۇلكەن قۇرىلىستىڭ زاڭدىق كەم-كەتىگى بولدى دەلىك، مۇنى باقىلاۋشى، قاداعالاۋشى بۇگىنگى كۇنى كورەقالعىش، بىلەقالعىش، سەزەقالعىش شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ بۇعان دەيىن اي قاراپ وتىرعانى ما؟ الدە ادەيى، قاساقان ىستەپ وتىر ما؟» دەپ ريتوريكالىق ساۋال تاستايدى وڭعار قاجى. قمدب-نىڭ بىلدەي ءباسپاسوز حاتشىسى وڭعار ومىربەك مىرزا رەسمي مالىمدەمەسىنىڭ العاشقى نۇسقاسىندا «مەشىت قۇرىلىسىنىڭ 85 پايىزى اياقتالىپ ەدى» دەپ تە سوققان. شىندىعىندا نەبارى فۋندامەنتى مەن ءبىردى-ەكىلى باعانى عانا سالىنعان مەشىت قۇرىلىسىن زورايتىپ كورسەتىپ، ايانىشتى احۋال تۋعىزباق-اۋ شاماسى. سوندا، تاريحي-مادەني مۇرالار مەن قۇرىلىس سالاسىنا قاتىستى قر بىرقاتار زاڭنامالارىنا قارسى جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرعانىنا قاراماستان، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرا وتىرىپ، بۇلار مەشىت قۇرىلىسىن قايتا جالعاستىرعىسى كەلە مە؟ ونىڭ ۇستىنە كونە مۇراعا جاناشىرلىق تانىتىپ وتىرعان مادەنيەت مينيسترلىگىن قارالاۋ دا قمدب-نىڭ مالىمدەمەسىندە قاتار ءجۇرىپ جاتىر!
اسىلى، بۇل جەردە بايبالامنىڭ ءجونى جوق. ەكى ەلدىڭ دوستىعىنداي، يماندىلىق ۇياسىنداي بولار مەشىت سالىنسىن، وعان ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق. بىراق، قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس تۇركى جۇرتىنىڭ قاسيەتتى توپىراق - ياسسى شاھارىنىڭ تابانى دا ۆانداليزمنەن امان قالۋى كەرەك! قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس پروكۋراتۋراسى مەشىت قۇرىلىسىنا جەر تەلىمىن زاڭسىز بەرگەن، زاڭسىز قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، تاريحي قۇندىلىقتاردىڭ ءبۇلىنىپ، جويىلۋىنا جەتكىزگەن ارەكەتتەردىڭ ايىپكەرلەرىن تەزىرەك تابادى دەگەن ۇمىتتەمىز.
قازبەك قۇتتىمۇراتۇلى
