Ár tasy shejirege ainalghan qart Qarataudyng qoynauynda dýniyege kelgen Jabal qazaqtyng songhy bii atanghan atasy Shoyynbet biyding jary Siyakýl әjesinen ertegi-jyr tyndap ósse, alty jasynda әrip tanyp, jeti jasynda әjesine jyr-dastandardy oqyp bere bastap, osylaysha últtyq qúndylyqqa auyzdanyp ósti. Shertpe kýiding sheberi Tólegen Mombekovtyng óz oryndauyndaghy kýilerin tyndap ósse, al  Qazaqstannyng Halyq jazushysy Sәuirbek Baqbergenov «By atamnyng úrpaghy» dep erkeletse, qazaq әngime janrynyng su tógilmes jorghasy Tәken Álimqúlov «talabyng zor, til baylyghyng mol eken» dep ómirining sonyna deyin jazushylyqqa baulysa, ataqty әdebiyet synshysy Tólegen Toqbergenov alghashqy әngimesin «týzep-kýzep» «Qazaq әdebiyeti» gazetine jariyalap, qamqorlyq jasapty. Aytuly abaytanushy-ghalym, qogham qayratkeri Mekemtas Myrzahmetúly shәkirtin «Ol student kezinde-aq aitar oiyn dәleldi әri týsinikti aituymen maghan únady» dep baghalaydy.

Bir kezde Abay atyndaghy Qazaq pedagogikalyq institutynyng studenti, shәkirti M.Myrzahmetúlynyng talantyn bayqap  akademik Q.Júmaliyev Abaydy zertteuge qalay kýshtep qossa, M.Myrzahmetúly da Jabal Shoyynbetti solay kýshtep Abaydyng qarasózin zertteuge salady. Abay múrasynyng Shyghysqa qatysyn zertteuime negiz etemin dep M.Myrzahmetúly kandidattyq, doktorlyq dissertasiya qorghauynda qanday qiynshylyqqa , qarsylyqqa tap bolsa, shәkirti J.Shoyynbette Abay qarasózderinen kandidattyq dissertasiyasyn jazyp dayyndau jәne qorghau kezinde Abaydyng Shyghysy men ústanghan ózining dinin aitamyn dep tap sonday qarsylyqqa tap bolady, kýreskerlik jolda ústazyn ýlgi etedi. Ontýstik Qazaqstan oblysy Sozaq audanynyng Aqqoltyq auylynyng Sh.Uәlihanov mektebinde Jabalgha sabaq bergenimde ynta-yqylasyna sýisinushi edim, qazirgi kýni Abay atyndaghy QazÚPU-de «Abay» ghylymiy-zertteu institutynyng diyrektory retindegi ózim tikeley jәne janama kuә bolghan kýreskerligin sóz etpekshimin.   

Birinshi qarsylyq – birinshi erlik

Qazaq sovet filosoftarynyng zertteulerin týgelge juyq oqyp, zerttep Abaydyng músylmandyghyn joqqa shygharugha baghyttalghan oi-pikirlerden әbden mezi bolyp, ishtey bulyghyp jýrgende 1999 jyly Bilim ministrligining bekituimen úrpaq tәrbiyesine kesapatyn tiygizer, mýlde jat aghym Krishnalardyng «Ómirden ómir tuyndaydy» degen kitabyna negizdelip jazylghan «adasqan qazaq» Dosym Omarovtyng Abaydy krishnayt etken «Abaytanu» kitaby mektep baghdarlamasyna ense, M.Áuezovti krishnayt etken  taghy da osy D.Omarovtyng «Úlylar ýndestigi» atty doktorlyq dissertasiyasy Filosofiya institutynda qorghaugha úsynyldy. «Quyrdaqtyng kókesin týie soyghanda kóresin» degen  osynday-aq shyghar ne isteu kerek?» dep taghy da ústazyna jýgindi. Aqyldasa kele ústazy M.Myrzahmetúly atalghan doktorlyq dissertasiyagha qarsy «Sen de sýy ol Allany jannan tәtti» (Týrkistan gazeti, 27.08.2009j.), al J.Shoyynbet «Abaytanu ma, vedatanu ma, әlde úrpaq sanasyn ulau ma?» (Soldat, 28.12.1999j.), «Úlylar ýndestigin kim qalay týsinedi?» (HHI vek, 25.09.2000j.), «Últ ruhyna qauip tóndiretin kitap» (Ana tili, 05.12.2002j.) t.b. maqalalaryn jazyp jat dinning qauip-qaterin jan-jaqty taldady.

Aqedil Toyshanúlynyng «Abay krishnayt» bolsa, basqamyz kim bolamyz?» (Jas Alash, 25.09.0199j.), gazet maqalasy «Akademikterimiz de aqshagha satylghan ba?», Dәuren Quattyng «Missioner uaghyzdaytyn din-apiyn» (Jas Alash, 07.08.1999j.) maqalalary jariyalansa, búlardy qoldap Ámirhan Mendekening «Jynnyng kitaby» (Qazaq әdebiyeti, 03.09.1999j.) maqalasy jaryq kórdi. Filosofiya institutynyng diyrektory, akademik Á.Nysanbaevty ghylymy jetekshisi etip alghan D.Omarovtyng qoldaushysy akademikter men professorlar boldy, olardyng basymdyghymen, yqpalynyng kýshtiligi sonday Abaydy krishnayt etken «Abaytanu» pәni «Mektep» baspasynan 12 myng tirajben qayta shygharylyp, mektepterge taratyldy, aitar uәjderi: «Eki basylymda da krishnaizm emes, jalpy adamzattyq dengeydegi san-salaly ilimdermen salystyryla otyryp, Abaydyng әlem, jaratylys, imandylyq jónindegi danyshpandyq kózqarasy, ruhany dýniyetanymy nasihattalghan. Búl kitap úly túlghanyng filosofiyalyq payymdauyna qatysty dýniye, al jekelegen әdebiyetshiler Abaydy tek әdebiyet shenberinde qarastyrghandy qalaytyn siyaqty. J.Shoyynbet ministrlikting atyna óte auyr syn aityp otyr...». Al J.Shoyynbet búl kitapty jazushylardyng da, ony qoldaushylardyng da pikiri dúrys emestigin tek gazet betinde ghana emes, «KTK», «Ontýstik Astana», «Rahat» taghy basqalar telearnalarda sóilep, abaytanushy-professorlar A.Isimaqova, IY.Halitova t.b. súhbattar úiymdastyrdy. Áli eshqanday ghylymy ataghy joq  sol kezdegi talapker abaytanushy alghan betinen qaytpay, talmay kýresumen aqyry 2003 jyly Bilim Ministrligining tarapynan «D.Omarovtyng «Abaytanu» kitabyn mektepte oqytugha bolmaydy» degen búiryghyna qol jetkizdi. 31 telearnadaghy «Doda» baghdarlamasynda Almaty oblysynyng Qarasay audanynyng bir auylynda  jan-jaqtan jinalghan krishnayttar ýi-jay, jer telimin satyp alyp ornalasyp, «fermerlikpen» yaghny sharuashylyqpen ainalysamyz dep, al shyn mәninde Krishnany uaghyzdaumen, tipti «Krishna qúdayymyzdyng tughan jeri osy» dep tas-belgi qoyghanyn janayqaymen dәleldep aityp, jat dindilerding ol jerden ketuine múryndyq boldy.

Ekinshi qarsylyq – ekinshi erlik

«Abaydy músylman etem» dep aiqasyp jýrgende, aspannan jay týskendey  sýttey úiyghan qazaq halqyn, jeri men baylyghyn kózining qarashyghynday saqtaghan san mynjyldyq tarihy men dәstýri bar Islam dinindegi qazaq últyn «Dinderi ýsheu – tәnirshildik, hristiandyq jәne músylmandyq» dep, «300 jyl boyy últtyng mәdeniyeti men tarihynan aiyrylyp qalghan» dep protestant dinining liyderi men missionerlerin dayyndaytyn joghary oqu ornyn bitirgen amerikandyq Charlz Ueller filosofiya ghylymdarynyng doktory Gharifolla Esimovting ghylymy jetekshiligimen kandidattyq dissertasiya qorghady. Joghary oqu oryndarynyng studentterine arnap oqulyq jazyp jýrgen Ghabit Túrsynov bastaghan attarynan at ýrketin professor-ghalymdar jalghan ghalym, missionerdi qyzghyshtay qorghap J.Shoyynbetti «kertartpa fanatiyk», «әsireúltshyl», «әperbaqan kóshbashysy» dep qaralasa, ghalymsymaq – missioner J.Shoyynbetti «tipti qayyn júrtym Japon halqyna jәne Koreya halqyna tiyetin sóz qosqan...búl jay eki adamnyng arasyndaghy jeke mәsele bolyp qalmay, halyqaralyq dengeyge kóterilip ketti... maghan da, otbasyma da qauip tóndiru mýmkin...» dep baybalam salyp «Jas qazaq» (02.06.2006j.) gazetine maqala jazdy. Protestant- missionerding is-әreketin әshkerlep abaytanushy ghalym «Búl kitap kimge qajet, ne ýshin qajet?» (Týrkistan, 28.10.2005j.), «Shoqan Uәlihanovtyng qasiyetti esimin әldebir missionerding qoljaulyghy qylmayyq» (Ana tili, 16.03.2006), «Qazaqqa tórelik aitatyn sen kimsin?» (Zang gazeti, 11.07.2006j.), «Kimdi kim úyaltty» (Qazaq ýni, 12.10.2006j.) maqalalaryn jazdy, telearnalarda sóiledi. Múrat Qalmataev, Túrsynbek Kәkishev, Qadir Myrza-Ály bastaghan últ ziyalylarynyng Ashyq haty respublikalyq on segiz gazetke basylyp, qoghamgha ýlken qozghau saldy. Kóp úzamay-aq Bilim jәne ghylym ministrining dissertasiyany keri qaytarylghandyghy turaly jauaby mәlim boldy.

Ýshinshi qarsylyq – ýshinshi erlik

«Filosofiya ghylymdarynyng kandidaty Qanaghat Jýkeshevting «Delovaya nedelya» gazetine 2007 jyldyng 27 sәuirinde shyqqan «Dalbasa gosudarstvennego naznacheniya ily ob agrarnom yazyka postindustrialinogo obshestva» degen maqalasyn oqyghanda, jaghamyzdy ústadyq. Búdan bayaghy «jabayyny jabayygha» aidap salu әdisining jýzege asqanyn, qazaqty qazaqtyng ayausyz qorlaghanyn kórip, qorlandyq, namystandyq» - deydi J.Shoyynbet «Jýkeshevting búl qay «dalbasasy»? maqalasynda ( Qazaq ýni 27.09.2007j.), shyndyghynda qorlanbay qaytsin qazaq auylyn, qazaq tilin sonshalyqty jek kóretin Q.Jýkeshevke taghy da akademiyk-filosof Á.Nysanbaev jetekshilik jasap doktorlyq dissertasiya qorghaugha Filosofiya institutynyng kenesi sheshim qabyldap jatsa??? Doktorlyq qorghaushy: «Esly rechi iydet ob Abae, riskuya snova pokazatisya bezbojnikom skaju: Abay – poet, vydayshiysya, toliko po nashim merkam (a esly smotreti s vershin mirovoy liyterature, ne okajetsya sredy takovyh). On ne mojeti schitatisya filosofom... Filosofom ego sdelaly my, kazahi, iskustvenno, iyz-za defisita filosofii, y na osnove ego jiyteyskogo nazidaniya, izlojennego v stiyle narodnoy mudrostiy» dep tepsinedi. Qolyna qaruy qalamyn alghan abaytanushy-ghalym tura sol Q.Jýkeshev doktorlyq qorghamaqshy kýni 2007 jyldyng 12 qazany kýni «Qazaq әdebiyeti» gazetine «Qazaqty, Abaydy qorlap doktorlyq dissertasiya qorghamaq» degen maqalasyn jariyalady. Sol kýni últ pen til janashyrlaryn ertip Filosofiya institutyna bardy, nәtiyjesinde dissertasiya qorghalmay qaldy. Qoghamdy dýr silkindirgen búl iske sol kezdegi Bilim jәne ghylym ministri J.Q.Týimebaev tez shara qoldanyp, iskerlik tanytty.

Ya, qarsylyq jasaudy missionerler ashyq ta, jasyryn da, nebir aila-tәsilmen jalghastyra beretin tәrizdi, tek kýresu kerek. Kýresu ýshin shydamdylyq, bilimdilik, ýlken qajyr-qayrat kerek, búl mәselede J.Shoyynbet últtyq qúndylyqtargha, atalar amanat-ósiyetine, danalardyng danalyghyna arqa sýiep, onymen Abaydyng shygharmalaryn qayta-qayta salystyra otyryp qorytyndy jasay bildi. Taghy bir mysal, kórkem dýniyesin jastayynan oqyp, jaqsy jazushy eken dep maqtap jýrgen әri Abay múralaryn nasihattauda ózine seriktes tútyp jýrgen Halyqaralyq «Abay» klubynyng preziydenti Rollan Seysenbaev taban astynda ózin «Qazaqstandyq ahmadiyshilerding liyderimin» dep jariyalauy, krishnayt D.Omarovty maqtap onyng kitabyna alghysóz jazuy, Shymkent qalasynan «Abay» klubynyng filalyn ashyp, 11 000 tirajben taraytyn 20-bettik «Abay» aptalyq gazetin shygharuy din búzar, elge ylang salatyn pighyly teris missionerlerding «adasqan qazaqtardy» óz isterine tartuynan tuyndap otyrghan terendep bara jatqan teris әreket ekenin andap, búnyng aldyn alu ýshin din turaly zangha ózgeris engizip qatandatu qajettigin týsindi. Sondyqtan Premier-Ministrdin, Preziydent әkimshiligi jetekshisinin, Memlekettik hatshynyng atyna Ashyq hat joldady (« Biz kimge senemiz nemese Abay men Shәkәrim qaghidalary nege búrmalanady?»,  Qazaq ýni, 26.04.2008j.), ol hatty mәjiliste deputat M.Bekjanov oqyp, deputattardyng basym kópshiligining qoldauyna ie boldy. Ózining әrbir is-әreketin ýndemey jýrip jýzege asyratyn, eline tittey de bolsa paydamdy tiygizssem ekennen basqa oiy joq, últyn janynday sýietin Abay armanyn jýzege asyrsam dep talaptanghan qarapayym Sozaq balasy turaly aitarymyz әzirge osynday.

Amanjol Naymanbay

Etnodizayner – professor