ءار تاسى شەجىرەگە اينالعان قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋىندا دۇنيەگە كەلگەن جابال قازاقتىڭ سوڭعى ءبيى اتانعان اتاسى شويىنبەت ءبيدىڭ جارى سياكۇل اجەسىنەن ەرتەگى-جىر تىڭداپ وسسە، التى جاسىندا ءارىپ تانىپ، جەتى جاسىندا اجەسىنە جىر-داستانداردى وقىپ بەرە باستاپ، وسىلايشا ۇلتتىق قۇندىلىققا اۋىزدانىپ ءوستى. شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى تولەگەن مومبەكوۆتىڭ ءوز ورىنداۋىنداعى كۇيلەرىن تىڭداپ وسسە، ال  قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ «بي اتامنىڭ ۇرپاعى» دەپ ەركەلەتسە، قازاق اڭگىمە جانرىنىڭ سۋ توگىلمەس جورعاسى تاكەن الىمقۇلوۆ «تالابىڭ زور، ءتىل بايلىعىڭ مول ەكەن» دەپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جازۋشىلىققا باۋلىسا، اتاقتى ادەبيەت سىنشىسى تولەگەن توقبەرگەنوۆ العاشقى اڭگىمەسىن «تۇزەپ-كۇزەپ» «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جاريالاپ، قامقورلىق جاساپتى. ايتۋلى ابايتانۋشى-عالىم، قوعام قايراتكەرى مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى شاكىرتىن «ول ستۋدەنت كەزىندە-اق ايتار ويىن دالەلدى ءارى تۇسىنىكتى ايتۋىمەن ماعان ۇنادى» دەپ باعالايدى.

ءبىر كەزدە اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، شاكىرتى م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ تالانتىن بايقاپ  اكادەميك ق.جۇماليەۆ ابايدى زەرتتەۋگە قالاي كۇشتەپ قوسسا، م.مىرزاحمەتۇلى دا جابال شويىنبەتتى سولاي كۇشتەپ ابايدىڭ قاراسوزىن زەرتتەۋگە سالادى. اباي مۇراسىنىڭ شىعىسقا قاتىسىن زەرتتەۋىمە نەگىز ەتەمىن دەپ م.مىرزاحمەتۇلى كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋىندا قانداي قيىنشىلىققا ، قارسىلىققا تاپ بولسا، شاكىرتى ج.شويىنبەتتە اباي قاراسوزدەرىنەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن جازىپ دايىنداۋ جانە قورعاۋ كەزىندە ابايدىڭ شىعىسى مەن ۇستانعان ءوزىنىڭ ءدىنىن ايتامىن دەپ تاپ سونداي قارسىلىققا تاپ بولادى، كۇرەسكەرلىك جولدا ۇستازىن ۇلگى ەتەدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سوزاق اۋدانىنىڭ اققولتىق اۋىلىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ مەكتەبىندە جابالعا ساباق بەرگەنىمدە ىنتا-ىقىلاسىنا ءسۇيسىنۋشى ەدىم، قازىرگى كۇنى اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دە «اباي» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى رەتىندەگى ءوزىم تىكەلەي جانە جاناما كۋا بولعان كۇرەسكەرلىگىن ءسوز ەتپەكشىمىن.   

ءبىرىنشى قارسىلىق – ءبىرىنشى ەرلىك

قازاق سوۆەت فيلوسوفتارىنىڭ زەرتتەۋلەرىن تۇگەلگە جۋىق وقىپ، زەرتتەپ ابايدىڭ مۇسىلماندىعىن جوققا شىعارۋعا باعىتتالعان وي-پىكىرلەردەن ابدەن مەزى بولىپ، ىشتەي بۋلىعىپ جۇرگەندە 1999 جىلى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ بەكىتۋىمەن ۇرپاق تاربيەسىنە كەساپاتىن تيگىزەر، مۇلدە جات اعىم كريشنالاردىڭ «ومىردەن ءومىر تۋىندايدى» دەگەن كىتابىنا نەگىزدەلىپ جازىلعان «اداسقان قازاق» دوسىم وماروۆتىڭ ابايدى كريشنايت ەتكەن «ابايتانۋ» كىتابى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنسە، م.اۋەزوۆتى كريشنايت ەتكەن  تاعى دا وسى د.وماروۆتىڭ «ۇلىلار ۇندەستىگى» اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى فيلوسوفيا ينستيتۋتىندا قورعاۋعا ۇسىنىلدى. «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەگەن  وسىنداي-اق شىعار نە ىستەۋ كەرەك؟» دەپ تاعى دا ۇستازىنا جۇگىندى. اقىلداسا كەلە ۇستازى م.مىرزاحمەتۇلى اتالعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياعا قارسى «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» (تۇركىستان گازەتى، 27.08.2009ج.), ال ج.شويىنبەت «ابايتانۋ ما، ۆەداتانۋ ما، الدە ۇرپاق ساناسىن ۋلاۋ ما؟» (سولدات، 28.12.1999ج.), «ۇلىلار ۇندەستىگىن كىم قالاي تۇسىنەدى؟» ء(ححى ۆەك، 25.09.2000ج.), «ۇلت رۋحىنا قاۋىپ توندىرەتىن كىتاپ» (انا ءتىلى، 05.12.2002ج.) ت.ب. ماقالالارىن جازىپ جات ءدىننىڭ قاۋىپ-قاتەرىن جان-جاقتى تالدادى.

اقەدىل تويشانۇلىنىڭ «اباي كريشنايت» بولسا، باسقامىز كىم بولامىز؟» (جاس الاش، 25.09.0199ج.), گازەت ماقالاسى «اكادەميكتەرىمىز دە اقشاعا ساتىلعان با؟»، داۋرەن قۋاتتىڭ «ميسسيونەر ۋاعىزدايتىن ءدىن-اپيىن» (جاس الاش، 07.08.1999ج.) ماقالالارى جاريالانسا، بۇلاردى قولداپ ءامىرحان مەڭدەكەنىڭ «جىننىڭ كىتابى» (قازاق ادەبيەتى، 03.09.1999ج.) ماقالاسى جارىق كوردى. فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ءا.نىسانباەۆتى عىلىمي جەتەكشىسى ەتىپ العان د.وماروۆتىڭ قولداۋشىسى اكادەميكتەر مەن پروفەسسورلار بولدى، ولاردىڭ باسىمدىعىمەن، ىقپالىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي ابايدى كريشنايت ەتكەن «ابايتانۋ» ءپانى «مەكتەپ» باسپاسىنان 12 مىڭ تيراجبەن قايتا شىعارىلىپ، مەكتەپتەرگە تاراتىلدى، ايتار ۋاجدەرى: «ەكى باسىلىمدا دا كريشنايزم ەمەس، جالپى ادامزاتتىق دەڭگەيدەگى سان-سالالى ىلىمدەرمەن سالىستىرىلا وتىرىپ، ابايدىڭ الەم، جاراتىلىس، يماندىلىق جونىندەگى دانىشپاندىق كوزقاراسى، رۋحاني دۇنيەتانىمى ناسيحاتتالعان. بۇل كىتاپ ۇلى تۇلعانىڭ فيلوسوفيالىق پايىمداۋىنا قاتىستى دۇنيە، ال جەكەلەگەن ادەبيەتشىلەر ابايدى تەك ادەبيەت شەڭبەرىندە قاراستىرعاندى قالايتىن سياقتى. ج.شويىنبەت مينيسترلىكتىڭ اتىنا وتە اۋىر سىن ايتىپ وتىر...». ال ج.شويىنبەت بۇل كىتاپتى جازۋشىلاردىڭ دا، ونى قولداۋشىلاردىڭ دا پىكىرى دۇرىس ەمەستىگىن تەك گازەت بەتىندە عانا ەمەس، «كتك»، «وڭتۇستىك استانا»، «راحات» تاعى باسقالار تەلەارنالاردا سويلەپ، ابايتانۋشى-پروفەسسورلار ا.ىسىماقوۆا، ي.حاليتوۆا ت.ب. سۇحباتتار ۇيىمداستىردى. ءالى ەشقانداي عىلىمي اتاعى جوق  سول كەزدەگى تالاپكەر ابايتانۋشى العان بەتىنەن قايتپاي، تالماي كۇرەسۋمەن اقىرى 2003 جىلى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ تاراپىنان «د.وماروۆتىڭ «ابايتانۋ» كىتابىن مەكتەپتە وقىتۋعا بولمايدى» دەگەن بۇيرىعىنا قول جەتكىزدى. 31 تەلەارناداعى «دودا» باعدارلاماسىندا الماتى وبلىسىنىڭ قاراساي اۋدانىنىڭ ءبىر اۋىلىندا  جان-جاقتان جينالعان كريشنايتتار ءۇي-جاي، جەر تەلىمىن ساتىپ الىپ ورنالاسىپ، «فەرمەرلىكپەن» ياعني شارۋاشىلىقپەن اينالىسامىز دەپ، ال شىن مانىندە كريشنانى ۋاعىزداۋمەن، ءتىپتى «كريشنا قۇدايىمىزدىڭ تۋعان جەرى وسى» دەپ تاس-بەلگى قويعانىن جانايقايمەن دالەلدەپ ايتىپ، جات دىندىلەردىڭ ول جەردەن كەتۋىنە مۇرىندىق بولدى.

ەكىنشى قارسىلىق – ەكىنشى ەرلىك

«ابايدى مۇسىلمان ەتەم» دەپ ايقاسىپ جۇرگەندە، اسپاننان جاي تۇسكەندەي  سۇتتەي ۇيىعان قازاق حالقىن، جەرى مەن بايلىعىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان سان مىڭجىلدىق تاريحى مەن ءداستۇرى بار يسلام دىنىندەگى قازاق ۇلتىن «دىندەرى ۇشەۋ – تاڭىرشىلدىك، حريستياندىق جانە مۇسىلماندىق» دەپ، «300 جىل بويى ۇلتتىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنان ايىرىلىپ قالعان» دەپ پروتەستانت ءدىنىنىڭ ليدەرى مەن ميسسيونەرلەرىن دايىندايتىن جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن امەريكاندىق چارلز ۋەللەر فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا ەسىموۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارناپ وقۋلىق جازىپ جۇرگەن عابيت تۇرسىنوۆ باستاعان اتتارىنان ات ۇركەتىن پروفەسسور-عالىمدار جالعان عالىم، ميسسيونەردى قىزعىشتاي قورعاپ ج.شويىنبەتتى «كەرتارتپا فاناتيك»، «اسىرەۇلتشىل»، «اپەرباقان كوشباشىسى» دەپ قارالاسا، عالىمسىماق – ميسسيونەر ج.شويىنبەتتى ء«تىپتى قايىن جۇرتىم جاپون حالقىنا جانە كورەيا حالقىنا تيەتىن ءسوز قوسقان...بۇل جاي ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى جەكە ماسەلە بولىپ قالماي، حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەتتى... ماعان دا، وتباسىما دا قاۋىپ ءتوندىرۋ مۇمكىن...» دەپ بايبالام سالىپ «جاس قازاق» (02.06.2006ج.) گازەتىنە ماقالا جازدى. پروتەستانت- ميسسيونەردىڭ ءىس-ارەكەتىن اشكەرلەپ ابايتانۋشى عالىم «بۇل كىتاپ كىمگە قاجەت، نە ءۇشىن قاجەت؟» (تۇركىستان، 28.10.2005ج.), «شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاسيەتتى ەسىمىن الدەبىر ميسسيونەردىڭ قولجاۋلىعى قىلمايىق» (انا ءتىلى، 16.03.2006), «قازاققا تورەلىك ايتاتىن سەن كىمسىڭ؟» (زاڭ گازەتى، 11.07.2006ج.), «كىمدى كىم ۇيالتتى» (قازاق ءۇنى، 12.10.2006ج.) ماقالالارىن جازدى، تەلەارنالاردا سويلەدى. مۇرات قالماتاەۆ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، قادىر مىرزا-ءالي باستاعان ۇلت زيالىلارىنىڭ اشىق حاتى رەسپۋبليكالىق ون سەگىز گازەتكە باسىلىپ، قوعامعا ۇلكەن قوزعاۋ سالدى. كوپ ۇزاماي-اق ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ ديسسەرتاتسيانى كەرى قايتارىلعاندىعى تۋرالى جاۋابى ءمالىم بولدى.

ءۇشىنشى قارسىلىق – ءۇشىنشى ەرلىك

«فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قاناعات جۇكەشەۆتىڭ «دەلوۆايا نەدەليا» گازەتىنە 2007 جىلدىڭ 27 ساۋىرىندە شىققان «دالباسا گوسۋدارستۆەننەگو نازناچەنيا يلي وب اگرارنوم يازىكا پوستيندۋستريالنوگو وبششەستۆا» دەگەن ماقالاسىن وقىعاندا، جاعامىزدى ۇستادىق. بۇدان باياعى «جابايىنى جابايىعا» ايداپ سالۋ ءادىسىنىڭ جۇزەگە اسقانىن، قازاقتى قازاقتىڭ اياۋسىز قورلاعانىن كورىپ، قورلاندىق، نامىستاندىق» - دەيدى ج.شويىنبەت «جۇكەشەۆتىڭ بۇل قاي «دالباساسى»؟ ماقالاسىندا ( قازاق ءۇنى 27.09.2007ج.), شىندىعىندا قورلانباي قايتسىن قازاق اۋىلىن، قازاق ءتىلىن سونشالىقتى جەك كورەتىن ق.جۇكەشەۆكە تاعى دا اكادەميك-فيلوسوف ءا.نىسانباەۆ جەتەكشىلىك جاساپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ كەڭەسى شەشىم قابىلداپ جاتسا؟؟؟ دوكتورلىق قورعاۋشى: «ەسلي رەچ يدەت وب اباە، ريسكۋيا سنوۆا پوكازاتسيا بەزبوجنيكوم سكاجۋ: اباي – پوەت، ۆىدايۋششيسيا، تولكو پو ناشيم مەركام (ا ەسلي سموترەت س ۆەرشين ميروۆوي ليتەراتۋرە، نە وكاجەتسيا سرەدي تاكوۆىح). ون نە موجەت سچيتاتسيا فيلوسوفوم... فيلوسوفوم ەگو سدەلالي مى، كازاحي، يسكۋستۆەننو، يز-زا دەفيتسيتا فيلوسوفي، ي نا وسنوۆە ەگو جيتەيسكوگو نازيدانيا، يزلوجەننەگو ۆ ستيلە نارودنوي مۋدروستي» دەپ تەپسىنەدى. قولىنا قارۋى قالامىن العان ابايتانۋشى-عالىم تۋرا سول ق.جۇكەشەۆ دوكتورلىق قورعاماقشى كۇنى 2007 جىلدىڭ 12 قازانى كۇنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «قازاقتى، ابايدى قورلاپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاماق» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. سول كۇنى ۇلت پەن ءتىل جاناشىرلارىن ەرتىپ فيلوسوفيا ينستيتۋتىنا باردى، ناتيجەسىندە ديسسەرتاتسيا قورعالماي قالدى. قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرگەن بۇل ىسكە سول كەزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ج.ق.تۇيمەباەۆ تەز شارا قولدانىپ، ىسكەرلىك تانىتتى.

يا، قارسىلىق جاساۋدى ميسسيونەرلەر اشىق تا، جاسىرىن دا، نەبىر ايلا-تاسىلمەن جالعاستىرا بەرەتىن ءتارىزدى، تەك كۇرەسۋ كەرەك. كۇرەسۋ ءۇشىن شىدامدىلىق، بىلىمدىلىك، ۇلكەن قاجىر-قايرات كەرەك، بۇل ماسەلەدە ج.شويىنبەت ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، اتالار امانات-وسيەتىنە، دانالاردىڭ دانالىعىنا ارقا سۇيەپ، ونىمەن ابايدىڭ شىعارمالارىن قايتا-قايتا سالىستىرا وتىرىپ قورىتىندى جاساي ءبىلدى. تاعى ءبىر مىسال، كوركەم دۇنيەسىن جاستايىنان وقىپ، جاقسى جازۋشى ەكەن دەپ ماقتاپ جۇرگەن ءارى اباي مۇرالارىن ناسيحاتتاۋدا وزىنە سەرىكتەس تۇتىپ جۇرگەن حالىقارالىق «اباي» كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى روللان سەيسەنباەۆ تابان استىندا ءوزىن «قازاقستاندىق احماديشىلەردىڭ ليدەرىمىن» دەپ جاريالاۋى، كريشنايت د.وماروۆتى ماقتاپ ونىڭ كىتابىنا العىسوز جازۋى، شىمكەنت قالاسىنان «اباي» كلۋبىنىڭ فيلالىن اشىپ، 11 000 تيراجبەن تارايتىن 20-بەتتىك «اباي» اپتالىق گازەتىن شىعارۋى ءدىن بۇزار، ەلگە ىلاڭ سالاتىن پيعىلى تەرىس ميسسيونەرلەردىڭ «اداسقان قازاقتاردى» ءوز ىستەرىنە تارتۋىنان تۋىنداپ وتىرعان تەرەڭدەپ بارا جاتقان تەرىس ارەكەت ەكەنىن اڭداپ، بۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءدىن تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىپ قاتاڭداتۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى. سوندىقتان پرەمەر-ءمينيستردىڭ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جەتەكشىسىنىڭ، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ اتىنا اشىق حات جولدادى (« ءبىز كىمگە سەنەمىز نەمەسە اباي مەن شاكارىم قاعيدالارى نەگە بۇرمالانادى؟»،  قازاق ءۇنى، 26.04.2008ج.), ول حاتتى ماجىلىستە دەپۋتات م.بەكجانوۆ وقىپ، دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى. ءوزىنىڭ ءاربىر ءىس-ارەكەتىن ۇندەمەي ءجۇرىپ جۇزەگە اسىراتىن، ەلىنە تيتتەي دە بولسا پايدامدى تيگىزسسەم ەكەننەن باسقا ويى جوق، ۇلتىن جانىنداي سۇيەتىن اباي ارمانىن جۇزەگە اسىرسام دەپ تالاپتانعان قاراپايىم سوزاق بالاسى تۋرالى ايتارىمىز ازىرگە وسىنداي.

امانجول نايمانباي

ەتنوديزاينەر – پروفەسسور