Ótken joly hayuanattar baghyna barghanda, tordyng ishindegi qasqyrdy kórdim. Adam qolynan et jep, óleksemen qorektenetindikten qasqyrdyng jýni týsken, týrinde bórige tәn tektilik bayqalmaydy. Tek, bar órligi kózinde qalghan, ot bop janyp túr.

«Shirkin-ay, dalada erkin jýrsem, ónerimdi kórer edinder» deytindey. Maghan ómir boyy arlanday alysyp ótken batyrlar, torgha qamalghan erlerimiz esime týsti. Adamdardy kórgen bóri kókke qarap úlyp aldy. Ar jaghynan Kókbórining ruhy til qatqanday boldy. Kókbórining múny «Uuýúu-uuu-uuýúu-uuu... Men, er Týriktin, Qazaqtyng kiyesi Kókbórimin. Sol er Týrikting qara shanyraghyn basqan Qazaqtyng kiyesi retinde, mening ornymdy Barys alyp qoydy. Áriyne, ókinishti. Degenmen, býgingi tanda Qazaq eline sayasy jaghdaydy eskergende, Barystan basqa totem kerek emes. Sebebi, batystan ayday aqyryp orys, shyghystan ajdahaday ysqyryp qytay tónip túr. Aydaladan toghyz basty dәu Amerika da qoqandap qoyady. Al, olargha qarsy túratyn qimyly әbjil, ne istep ne qoyghanyn da, basqan izin de sezdirmeytin barystan basqa totemdi kórmey túrmyn. Al, osy jaghdaygha jetken Qazaqtyng ózi kinәli. Birin-biri kóre almay, ishtey qyrqysyp, aqyrynda syrtqy jaugha jem boldy. Elin, jerin qorghau ýshin, memleketin órkendetu ýshin, ghylym-bilimge úmtylmady. Auyl-ýiding arasynda et jep, qymyz ishkenge mәz bolyp, ózara baqtalasyp, aghayyn-bauyryn, ózdi-ózin jengenge quandy. Aghayyn, dos-tuysyna qol úshyn sozudyng ornyna, talaugha tastady.

Shirki-i-in, bórili bayraq kóterip joryqqa shyghatyn, Móde qaghan, Edil patsha, Er Týrik, Kýlteginderding kezindegi mening dәuirim tughan zamandy aitsanshy... Joryqqa shyqqanda әrdayym aldynda jortyp, jol kórsetip otyrushy edim. Ontýstik pen soltýstikke de, batys pen shyghysqa da shabuyl jasadyq, Kýndiz otyrmadyq, týnde úiyqtamadyq. Qorqaulardy qyrghanda, qúmarym qanyp alysushy edim. Biz birikkende, býgingi sirk sahnasynda mysyqtay miyaulaytyn arystan men jolbarystyng ózderi de ininen shyqpaytyn. Ayqas ýstinde shiyebórilerdi búiym qúrly kórmeushi edim. Bizding qiyan-keski úrystar әlemge tendik ornatu ýshin jýrgizildi jәne sol tendikti ornatyp edik. Shirki-i-in dýniye-ay desenshi. Sondyqtan bolar, meni-kókbórini, әlem halqy dalanyng tazalyq sanitary ataghan. Álemdegi gomoseksualdyqty, ayarlyq, qulyq-súmdyqty, әdiletsizdikti joi ýshin qanshama joryq jasadyq, biz. Sonyng bәrinde, eli ýshin tughan erlerge serik bolyp edim. Keshegi Shynghys hannyng ózi de moyyndap, mening aitqanymmen jýrdi. Ormandaghy jalanbút halyq eri anasymen, qyzymen birge sayran salyp, oiyna kelgenin isteytin beybastaq júrtty da tәubasyna týsirip edik. Qúrt-qúmyrsqa jeytin eldi de, ornyna qoyyp edik. Altyn orda handary da menimen aqyldasyp otyratyn. Qúlaghu han shekten shyqqan song ghana, oghan qarsy ózimning úrpaghym Bibarysty qoldadym. Arab elindegi úrpaghyma, mamlukterge 300 jyl kómek kórsettim. Qazaqtyng ejelgi Túran dalasynda, sheti-shegi joq saharada qayyrshy bolmaytyn. Adasyp qalghan adam kez-kelgen ýige qúdayy qonaq bolatyn. Kýtip almasa, aghayynnyng nalasyna qalatyn, óz elining bii jazalaytyn edi ghoy.

Týrik halyqtary músylman dinine deyin de bir Allagha, Kók Tәnirine syiynghan edi. Dalanyng zanynda eki sóileu bolmaytyn. Áyeli nәzik, eri minezdi bolatyn. Býgingidey dýniyening boqtyghy ýshin aryn satpaytyn. Qúday bergen adal rizyqqa riza bolatyn. Keyde әdiletsizdikti estigende, kórgende shyday almay ketemin. El ishindegi namysty erlerge dem berip qoyamyn. Býkil handargha, batyr-biylerge joldas boldym. Qasym, Esim, Tәuekel, әz Tәuke Abylay han, basqa da el basqarghan handar bәri de kókjaldar edi. Elding basyn qosty. Ózderi qyzu maydannyng ortasynda jýrdi. Men, qazaqtar 300 jylday bodan bolghanda, 400-dey kóterilisti úiymdastyrugha úiytqy boldym. Kenesary men Isatay-Mahambettin, Segiz seri, Ospan batyrlardyng qasynda boldym. Ýrkinshilik kezinde, Gimalaydyng shyn-qúzyn basyp shýrshit asqan, Europanyng qalalaryna shashyray qashqan qazaqtargha da jol kórsetip otyrdym. Úly Otan soghysynda demeu kórsettim. Jeltoqsan men Janaózendegi jaghdaygha da men yqpal jasadym. Tek, bizding isimizge qorqaular aralasyp, jazyqsyz halyqtyng qany tógiluine әkep soqtyrdy.

Tәuelsizdik kýnderinde de, preziydentke de qoldau kórsettim. Toqtar men Talghat, Aydyn batyrlar jýregining týgi bolmasa, Úmay tekti ananyng qasiyeti bolmasa, qazaqtyng atynan kókke jaydan-jay úsha salmas edi. Tek, Talghat, qúlqynyn toqtata almaytyn, baqayyn soratyn aydyng tәrbiyesinde bolyp, arlandyq qasiyetinen aiyrylyp qaldy. Ony daladaghy Kókbórining apanyna aparyp, bir aunatyp alu kerek. Keshegi Alash arystaryna, Mústafa Shoqay, Qajyghúmar Shabdanúly, Iliyas Esenberliyn, Júmabek Tәshenev, Shahanov pen Maghauinge de, el ýshin, til, din ýshin shyryldap jýrgen azamattargha, Astanadaghy protondy toqtatugha qarsy úiym qúrghan azamattargha da men ruh berdim. Men eldi, jerdi úmytqan joqpyn. Atqaminerler eptilikke úmtylyp, tektilikti úmytyp ketse, olardyng da esine salyp qoyamyn. El azamattaryna әrdayym qoldau kórsetip kelemin. Keyingi elding basynda jýrgen sheneunikterden bayqaytynym, ne Barysqa tәn, ne Kókbórige tәn tektilik joq. Keyde, el basqaratyn azamat deuge de úyalasyn. Tipti, ang ekesh, annyng ózi olardan syrt ainalady. Qorqaulyghy jariya bolghandary shetelge qashyp jatyr. El azamattary shamaly kókjaldyq kórsetse, qorqaulargha únamay qalady.

Átte-e-en... Aron Atabek, Sayat Ybyray, Serik Ahmetov, Bauyrjan Ábdishev qanshama arystar arlandyghynan abaqtyda otyr. IY.Tasmaghambetov, Q.Kósherbaev, B.Saparbaev, E.Kariyn, B.Bәibek, B.Ábdighali, A.Myrzahmetov, E.Aryn siyaqty erlerde bórige tәn tektilik bar. Olardy aldaghy uaqytta da, Elbasy qasyna alyp, halyqqa dúrys jol kórsetip, memleketti tyghyryqtan alyp shyghady dep senemin. Preziydent Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn toylaymyz degende, keng dalagha syimay kettim. Qazaqtyng kókjal handaryn eske alghan topyraghy qasiyetti ónirlerdegi saltanatty merekelerde ainala jortyp jýrdim. Al, býginde, bórilikten airylyp, baqayyn soratyn aydyng sonyna ergenning kesirinen daghdarysqa tap boldyq. Kókjaldyghynan, últtyq qasiyetinen ajyramaghan Týrki halyqtary qanday qiyndyqty da enserip, tapjylmay algha basyp keledi. Qorqaulardy biylikten yghystyryp, últym degen azamattar el basyna kelmey, jemqorlyq jalghasa beredi. Ózinnen tumay úl bolmaydy. IYdeologiya, kәsipkerlik, ónerkәsip, ekonomika, mәdeniyet negizgi salalardy últtyq ruhpen suarylghan, biyik parasatty sinirgen, shynayy patriottar basqaru tiyis. Ózderine bótenning emes, tek ózderinning ghana janyng ashidy. Memleketti tek, elin sýigen azamattar ghana aman saqtap, jarqyn jolgha jeteleydi.

Kóresinder, qazaqtyng ruhy oyanady. Kókbórilep atqa qonatyn kýn tuady, әli. Sol kezde, býgingi halyqtyng bar baylyghyn shashyp, oiyna kelgenin istep jýrgenderdi tәubasyna týsiremiz. Kókbóri ruhy Qazaqtyng keudesine qonghan kýni últtyng tiline, dinine, salt-dәstýrine, últtyq-memlekettik birligine núqsan keltiretinder inderine ózderi-aq, tyghylyp qalady. Men qaytyp kelemin. Ol kýn de alys emes. Qazaqtyn, er Týrikting babasyn Úmay tekti Kókbóri emizip, tәrbiyelegen. Asyl qasiyetti joghaltpandar, tektilikti saqtandar». Tordaghy qasqyr kókke qarap úlyghanda, Kókbóri ruhymen tildeskendey boldym.

Janabek Narov

Abai.kz