Qazaq әdebiyetindegi úly dәstýr – Abay dәstýri. Abay dәstýri degen úghymnyng san salaly, kýrdeli ekendigi barshagha mәlim. Abay múrasy taqyryp-mazmún jaghynan alghanda da, aqyndyq óner, sheberlik túrghysynan kelgende de úlan – ghayyr. Qazaq әdebiyeti tarihynda Abay dәstýri degen úghymnyng qalyptasyp, keng qanat jayghany býgingi әdeby ýrdisting damu barysynda zor manyzyn kórsetip otyr. Sebebi Abay dәstýri degen degen taqyryp óte keng auqymdy әri ózekti, ghylymy ainalymgha týsken sala. Abay dәstýrining Shәkәrim shygharmashylyghyndaghy jalghastyghyn zerttegen ghalym B.Ábdighaziyevting pikirin negizge alsaq: «Abay dәstýri – qazaq әdebiyetining damu tarihynda zandy jalghasyn tauyp, jan-jaqty bayyp kele jatqan asyl arna», - deydi. Qazaq әdebiyeti tarihynda Abaydyng әdeby múrasyn joghary baghalap, alghash pikir bildirgen qalam qayratkerleri – Alashtyng ardaqty azamattary. HH ghasyrdyng basynda-aq Alash arystarynyng biri Ahmet Baytúrsynov Abaygha «qazaqtyng bas aqyny» dep, al Maghjan Júmabaev «hakim aqyn» dep, Súltanmahmút Torayghyrov «aqyndar payghambary» dep layyqty baghalaryn bergen.  

Qazaq halqynyng oy alyptary Abay jәne Shәkәrim taghdyry men shygharmashylyghynda úqsastyqtyr men aiyrmashylyqtar bar. Olardyng esimderi ylghy birge atalady: agha jәne ini, ruhany tuysqandar, ústaz jәne shәkirt, qoghamdyq júmystargha da belsene aralasqan.

Eki oy alyby óz tuyndylarynda qazaqtyng qoghamdyq oy sanasyndaghy sheshushi әri kýrdeli filosofiyalyq taqyrypty kóterip, onyng ózegine ainalghan jantanu ilimin tanyp bilu jolynda tolassyz izdeniske týsken.

Qazaq foliklory, shyghys klassikasy, batys mәdeniyeti ekeuine ortaq dýniyetanymnyng qaynar búlaghy bolsa, osy dýniyetanymdy iygeruge kómektesken óz tәlimgerleri bolghan. Aghartushylyq jolyna, ghylym jolyna meni  әkelgender dep Abay aghasy Haliollany, әjesi Zereni, orys dostaryn atap ketken. Al, Shәkәrim shәkirttik rizashylyghyn atasy Qúnanbaygha, aghasy Abaygha bildirgen.

Shәkәrim Qúdayberdiúly 16-17 jasynan bastap Abaydyng yqpalymen óleng jaza bastaydy.

«Mynau Abay bir ghalym jol shygharlyq

...Kisi emes, eskerusiz bos qalarlyq»,- dep jazady ol alghashqy ólenderining birinde. Biraq jasynda shygharmalyq enbek jazumen onsha әuestenbey, Shәkәrim el ishining júmystaryna kóbirek ainalysady, oqidy, el aralaydy, jylqy baghady, anshylyqpen ainalysady, auyz әdebiyetining baylyghynan ýirenedi, tarihy derekter jinap, keyin shejire jazady. Onyng jazushylyqqa birjola den qoyyp kirisui qyryq jasynan, yaghny 1898 jyldardan bastalady.

Shәkәrim Batys pen Shyghys elderining әdebiyetine kóz jiberdi. Pushkin men Tolstoydy, bertinde Nekrasovty ústaz tútty. Ol Shyghys әdebiyetinen Qoja Hafiyz, Nauai, Fizuliydi joghary baghalady. Ol «Dubrovskiy» audarmasynyng alghy sózinde bylay dep jazghan:

Aytqan sózi aurugha em, jangha qúmar,

Tauyp aitqysh tәtti til, sayraushylar.

Bayron, Pushkiyn, Lermontov, Nekrasov,

Qoja Hafiyz, Nauay Fizuly bar. – dep Pushkin men Tolstoydy Abay qanday sýise, Shәkәrim de sonday sýiedi.

Abay ózining múrasymen klassik retinde tanylyp qana qoymay, ózine tәn dәstýri bar aqyndyq, adamgershilik, aghartushylyq mektebin ashqan, óz manayyndaghy shәkirtteri qanattanyp úshuyna ýlken yqpal jasaghan ústaz retinde tanylady. Belgili abaytanushy M. Áuezov kórsetkendey, qazaq elindegi basqa aqyndarmen salystyrghanda Abaydyng ýlgisin alghan shәkirtteri boluy – tarihy janalyq.

Aqylbay, Árip, Uәiis, Áubәkir, Beysembay, Kәkitay, Kókbay, Shәkәrim – Abay mektebining maqtanashy, janashyl, oishyl, aghartushy, tәlimger bolghan túlghalar. Qanymen, jasymen, ruhymen ústazyna eng jaqyn bolghan – Shәkәrim.

Shygharmalyq ónerinde Shәkәrim Abay qanday baghyt ústansa, sonday baghyt ústanghan. Barlyq shygharmalarynyng iydeyasy qazaq qoghamyn enbekke, mәdeniyetke, adamgershilikke, әdildikke shaqyru bolady, adal mahabbatty jyrlaydy, әleumettik tensizdikti synaydy, sonyng ishinde әsirese әiel tendigining jyrshysy bolady, әielderdi kem sanap, taghylyq, despottyq jasaushylargha qarsy shyghady.

Taqyryp, mazmún jaqtarynan ústaz ben shәkirtting ólenderi, karasózderi úshtasyp jatady. Abaydyng tәlimdik, tәlimgerlik talanty Shәkәrimning segiz qyrlylyghynda óz kórinisin tabady. Ústazynda kezdesetin, ózine deyin qazaq mәdeniyetinde úshyraspaytyn qúbylystardy damytqan. Qazaq halqynyng etnogenezi turaly Abay eki auyz sóz qaldyryp, sol sózinde etnogenezdi zertteu baghdaryn anyqtaghan. Abaydyng tapsyrmasymen 19 jasynan mәlimetterdi jinaghan Shәkәrim mazmún jәne forma jaghynan erekshe «Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresin» qúrastyrghan. Ózge dәstýrli shejirelerden aiyrmashylyghy – tek qana jýzder men rulardyng payda boluy turaly anyzdardyng jazba týrdegi jinaghy emes, búl avtordyng qazaq elining tarihy sanasyn, últtyq sezimin joghary kóteretin tәlimdik oilar qorytyndysy edi.

Ústazy Abay siyaqty Shәkәrim de aldymen realist aqyn. Jogharyda aittyq, ol da shygharmalarynda ómir shyndyghyn, әleumettik qayshylyqtardy, ótkendegi ýstem taptyng zorlyq-zombylyghyn, búqara halyqtyng auyr kýiin jyrlaydy. Dәuletti taptyng ókilderin aqyn mynaday sózdermen sheneydi:

«Maqsaty jaman jandy ózi bilmek,

Ol qashan ózgelerdi kózine ilmek.

Satsa meyli, qonaqqa soysa meyli,

Halyqty qoy esepti aidap jýrmek».

Ol aghasy Abay siyaqty, ólendi óner dep bilgen, oghan mol talantyn, enbekqúmar jigerin barynsha júmsap, qasiyet túta kirisken. Onyng әrbir óleni úiqasqa qysylmaydy, sózderi sara-sara, maghynaly da tereng mazmúndy da, beyneli de kesteli.

«Án - ólsheuish, óleng – kýmis,

Qospanyz mys aralas.

Artyq alu, ne kem salu

Qapy qalu jaramas...»,- degendi ózi ústanyp, ólenning buynyna, әrpine, auazdylyghyna, әserliligine qatty kónil bóledi.

 Sonday-aq Abaydyng «Qarasózderi» - qazaq filosofiyasynyng negizgi oy týrtkisi bolsa, Shәkәrimning «Ýsh anyghy» - qazaq filosofiyasynyng shyny. Forma jaghynan Abay tuyndysy әdeby esse bolsa, «Ýsh anyq» - traktat.

Oqyrmandar jaqsy týsinip, berik mengerip, este saqtauyna ynghayly boluy ýshin traktat stiyli qolayly, óz oilaryn avtor birneshe ret qaytalap jazady, negizgi dәlelderin keltiredi, qorytyndysyn anyqtaydy. Arab, orys terminderin mindetti týrde qazaq tiline audarady, derbes terminder úsynyp, qazaq tilindegi filosofiyalyq kategoriyalar, ataular negizin qalaydy.

Eki oishyldy qyzyqtyrghan jan mәselesi. Tabighat ólse de jan ólmes degen Abaydyn  pikirin Shәkәrim týrlendiredi. Onyng payymdauynsha, dýniyedegi barsha nәrsening jany bar, jan ólmeydi, ózgeredi, ózgergen sayyn ósedi, jogharylaydy: sezimdi jan (instinkt), angharlyq jan (soznaniye), oilaytyn jan (mysli), aqyldy jan (um).

Jan mәselesin zerttegende Shәkәrimning buddizm qaghidalarymen tanys bolghany shygharmalarynan belgili. Kәktaydyng aituynsha, Abay buddizm negizderin zetrrep ýlgermedim dep ókingen eken. Abay men Shәkәrim ekeuine ortaq oy – dinderding bәri shataq, ekeui de soqyr dinge, júrtty jegen moldalargha qarsy shyqqan. Biraq ekeui de negizgi diny qaghidalardy joghary ruhaniy-qúlyqtyq (moralidyq) qaghidalar dep týsindirgen.

    Qazaq poeziyasynyng asqar shyny Abay qaldyrghan shygharmashylyq dәstýrdi jalghastyra otyryp, óz janalyqtarymen bayyta órnektegen Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng kórkem múrasy tól әdebiyetimizding asyl qazynasy ispetti.

Aqyn qazynasy kóptegen ólender men  poemalardan, mysaldar men naqylsózderden, әngimeler men filosofiyalyq tolghaulardyng negizinde qúralghanyn bilemiz. Onyng qay tuyndysyn alyp qarasaq ta jana lebimen, sazdy ýnimen, oilylyghymen, súlulyghymen erekshelenip, oqyrmandy bauray týsetini anyq. Shәkәrimning tanymdyq әlemine Abay múrasy arqyly kiru – útymdy bolaryna airyqsha den qoi kerek, óitkeni búl jol jantanu ilimin tanyp bilude adastyrmas temirqazyghymyz.

Eki oy alyby óz tuyndylarynda qazaqtyng qoghamdyq oy sanasyndaghy sheshushi әri kýrdeli filosofiyalyq taqyrypty kóterip, onyng ózegine ainalghan jantanu ilimin tanyp bilu jolynda tolassyz izdeniske týsken.

Aldymen, Abay óz poeziyasynda 1889 jyldan ómirining sonyna deyin týp iyeni tanyp bilu jolynda jýrek kulitin kótere jyrlau arqyly tolyq adam ilimining negizin salugha batyl qadam jasaugha úmtyldy. Búl úmtylysty Shәkәrim dәstýrdi jalghastyra damytu arqyly XIX ghasyr ayaghy men XX ghasyr basyndaghy әdebiyette filosofiyalyq lirikany klassikalyq biyik dengeyge kótere bildi. Ásirese, búl óte kýrdeli, sheshui qiyn mәseleni Shәkәrim XX ghasyrdyng basyndaghy qazaq әdebiyetining oyanu dәuirinde mýlde terendey zerttep, sony tanyp, tyng oilar jelisin tartty. Ári ony filosofiyalyq lirika tabighatyna say molynan qamtyp, zerttep tereng mәn bere qarady. Anyghyna kelsek, Abay men Shәkәrimdegi filosofiyalyq lirikanyng ózekti taqyrybyna ainalyp otyrghan asa kýrdeli de úghynuy qiyn gharyshtyq tanymdaghy jantanu ilimi turaly mәsele taza aqyl quatymen tanyp jyrlanghan ózindik qaytalanbas tereng syry bar tylsym qúbylysqa ainaldy.

Qazaq poeziyasynyng biyik beleske kóteriluine, әdeby tilding auqymynyng kenenine Abay shygharmashylyghyghynyng ýlken ýles qosqany anyq. Shәkәrim de Abaydan songhy qazaqtyng eng kórnekti túlghalarynyng biri. Abay men Shәkәrimning mol әdeby múrasynan ózgeshe mәdeniyet, keng óris, bederli órnek tanimyz. Qos aqynnyng ólenderinde, poemalarynda, filosofiyalyq oi-tolghaularynda bir pendege ghana emes, býkil adamzatqa tәn syrly múng jatyr. Búl óleng órisin, óner kókjiyegin aiqyndaytyn biyik meje. Bizding tughan tilimizde, últtyq әdebiyetimizde Abaydan song ghana mýmkin bolghan biyik jetistik. Shәkәrim Abaydan songhy eng tanymal esim, eng kórnekti túlgha. Sondyqtan da qos alyptyng shalqar dýniyetanymy, núrly jany, talantty tebirenisi, ózgeshe bitimi, biyik maqsúty, aqyl-oy terendigi qazaq halqynyng arymaytyn ruhany biyigi bolyp qala bermek.

ALDABERGENOVA A.Q.

Abaydyng «Jiydebay-Bórili» memlekettik tarihiy-mәdeny jәne

әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyng ghylymy qyzmetkeri,

 Filologiya magistri. Semey qalasy.

Abai.kz

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Ábdighaziyev B. Asyl arna. – Almaty: Qazaq uniyvesiyteti, 1992. – 128 b.
2. M.Myrzahmetov. «Abay jýrgen izbenen». Almaty, «Qazaqstan», 1985j.
3. «Mútylghannyn» taghdyry (Qúrast.  - J.Áubәkir).– Semey. - Abaydyng memlekettik qoryq-múrajayy, 2011.- 267 b.
4. Myrzahmet M. Abaytanu tarihy. - Almaty: Ana tili, 1994.- 192 b.
   1. Sh. Qúdayberdiúly Shahkәrim shygharmalarynyng ýsh tomdyq jinaghy.        Almaty: Halyqaralyq Abay kluby, 2008j.
   2. «Abay» jurnaly № 1-2, 1995j.
   3. Shәkәrim shygharmashylyghynyng dәstýrlik jәne kórkemdik negizderi.  – Almaty: Kenje-press. 2000. – 214b.