قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلى ءداستۇر – اباي ءداستۇرى. اباي ءداستۇرى دەگەن ۇعىمنىڭ سان سالالى، كۇردەلى ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم. اباي مۇراسى تاقىرىپ-مازمۇن جاعىنان العاندا دا، اقىندىق ونەر، شەبەرلىك تۇرعىسىنان كەلگەندە دە ۇلان – عايىر. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا اباي ءداستۇرى دەگەن ۇعىمنىڭ قالىپتاسىپ، كەڭ قانات جايعانى بۇگىنگى ادەبي ءۇردىستىڭ دامۋ بارىسىندا زور ماڭىزىن كورسەتىپ وتىر. سەبەبى اباي ءداستۇرى دەگەن دەگەن تاقىرىپ وتە كەڭ اۋقىمدى ءارى وزەكتى، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن سالا. اباي ءداستۇرىنىڭ شاكارىم شىعارماشىلىعىنداعى جالعاستىعىن زەرتتەگەن عالىم ب.ابدىعازيەۆتىڭ پىكىرىن نەگىزگە الساق: «اباي ءداستۇرى – قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ تاريحىندا زاڭدى جالعاسىن تاۋىپ، جان-جاقتى بايىپ كەلە جاتقان اسىل ارنا»، - دەيدى. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن جوعارى باعالاپ، العاش پىكىر بىلدىرگەن قالام قايراتكەرلەرى – الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارى. حح عاسىردىڭ باسىندا-اق الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ ابايعا «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ، ال ماعجان جۇماباەۆ «حاكىم اقىن» دەپ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «اقىندار پايعامبارى» دەپ لايىقتى باعالارىن بەرگەن.  

قازاق حالقىنىڭ وي الىپتارى اباي جانە شاكارىم تاعدىرى مەن شىعارماشىلىعىندا ۇقساستىقتىر مەن ايىرماشىلىقتار بار. ولاردىڭ ەسىمدەرى ىلعي بىرگە اتالادى: اعا جانە ءىنى، رۋحاني تۋىسقاندار، ۇستاز جانە شاكىرت، قوعامدىق جۇمىستارعا دا بەلسەنە ارالاسقان.

ەكى وي الىبى ءوز تۋىندىلارىندا قازاقتىڭ قوعامدىق وي ساناسىنداعى شەشۋشى ءارى كۇردەلى فيلوسوفيالىق تاقىرىپتى كوتەرىپ، ونىڭ وزەگىنە اينالعان جانتانۋ ءىلىمىن تانىپ ءبىلۋ جولىندا تولاسسىز ىزدەنىسكە تۇسكەن.

قازاق فولكلورى، شىعىس كلاسسيكاسى، باتىس مادەنيەتى ەكەۋىنە ورتاق دۇنيەتانىمنىڭ قاينار بۇلاعى بولسا، وسى دۇنيەتانىمدى يگەرۋگە كومەكتەسكەن ءوز تالىمگەرلەرى بولعان. اعارتۋشىلىق جولىنا، عىلىم جولىنا مەنى  اكەلگەندەر دەپ اباي اعاسى حاليوللانى، اجەسى زەرەنى، ورىس دوستارىن اتاپ كەتكەن. ال، شاكارىم شاكىرتتىك ريزاشىلىعىن اتاسى قۇنانبايعا، اعاسى ابايعا بىلدىرگەن.

شاكارىم قۇدايبەردىۇلى 16-17 جاسىنان باستاپ ابايدىڭ ىقپالىمەن ولەڭ جازا باستايدى.

«مىناۋ اباي ءبىر عالىم جول شىعارلىق

...كىسى ەمەس، ەسكەرۋسىز بوس قالارلىق»،- دەپ جازادى ول العاشقى ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە. بىراق جاسىندا شىعارمالىق ەڭبەك جازۋمەن ونشا اۋەستەنبەي، شاكارىم ەل ءىشىنىڭ جۇمىستارىنا كوبىرەك اينالىسادى، وقيدى، ەل ارالايدى، جىلقى باعادى، اڭشىلىقپەن اينالىسادى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ بايلىعىنان ۇيرەنەدى، تاريحي دەرەكتەر جيناپ، كەيىن شەجىرە جازادى. ونىڭ جازۋشىلىققا ءبىرجولا دەن قويىپ كىرىسۋى قىرىق جاسىنان، ياعني 1898 جىلداردان باستالادى.

شاكارىم باتىس پەن شىعىس ەلدەرىنىڭ ادەبيەتىنە كوز جىبەردى. پۋشكين مەن تولستويدى، بەرتىندە نەكراسوۆتى ۇستاز تۇتتى. ول شىعىس ادەبيەتىنەن قوجا حافيز، ناۋاي، ءفيزۋليدى جوعارى باعالادى. ول «دۋبروۆسكي» اۋدارماسىنىڭ العى سوزىندە بىلاي دەپ جازعان:

ايتقان ءسوزى اۋرۋعا ەم، جانعا قۇمار،

تاۋىپ ايتقىش ءتاتتى ءتىل، سايراۋشىلار.

بايرون، پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ،

قوجا حافيز، ناۋاي فيزۋلي بار. – دەپ پۋشكين مەن تولستويدى اباي قانداي سۇيسە، شاكارىم دە سونداي سۇيەدى.

اباي ءوزىنىڭ مۇراسىمەن كلاسسيك رەتىندە تانىلىپ قانا قويماي، وزىنە ءتان ءداستۇرى بار اقىندىق، ادامگەرشىلىك، اعارتۋشىلىق مەكتەبىن اشقان، ءوز ماڭايىنداعى شاكىرتتەرى قاناتتانىپ ۇشۋىنا ۇلكەن ىقپال جاساعان ۇستاز رەتىندە تانىلادى. بەلگىلى ابايتانۋشى م. اۋەزوۆ كورسەتكەندەي، قازاق ەلىندەگى باسقا اقىندارمەن سالىستىرعاندا ابايدىڭ ۇلگىسىن العان شاكىرتتەرى بولۋى – تاريحي جاڭالىق.

اقىلباي، ءارىپ، ءۋايىس، اۋباكىر، بەيسەمباي، كاكىتاي، كوكباي، شاكارىم – اباي مەكتەبىنىڭ ماقتاناشى، جاڭاشىل، ويشىل، اعارتۋشى، تالىمگەر بولعان تۇلعالار. قانىمەن، جاسىمەن، رۋحىمەن ۇستازىنا ەڭ جاقىن بولعان – شاكارىم.

شىعارمالىق ونەرىندە شاكارىم اباي قانداي باعىت ۇستانسا، سونداي باعىت ۇستانعان. بارلىق شىعارمالارىنىڭ يدەياسى قازاق قوعامىن ەڭبەككە، مادەنيەتكە، ادامگەرشىلىككە، ادىلدىككە شاقىرۋ بولادى، ادال ماحابباتتى جىرلايدى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى سىنايدى، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە ايەل تەڭدىگىنىڭ جىرشىسى بولادى، ايەلدەردى كەم ساناپ، تاعىلىق، دەسپوتتىق جاساۋشىلارعا قارسى شىعادى.

تاقىرىپ، مازمۇن جاقتارىنان ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ ولەڭدەرى، كاراسوزدەرى ۇشتاسىپ جاتادى. ابايدىڭ تالىمدىك، تالىمگەرلىك تالانتى شاكارىمنىڭ سەگىز قىرلىلىعىندا ءوز كورىنىسىن تابادى. ۇستازىندا كەزدەسەتىن، وزىنە دەيىن قازاق مادەنيەتىندە ۇشىراسپايتىن قۇبىلىستاردى دامىتقان. قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى تۋرالى اباي ەكى اۋىز ءسوز قالدىرىپ، سول سوزىندە ەتنوگەنەزدى زەرتتەۋ باعدارىن انىقتاعان. ابايدىڭ تاپسىرماسىمەن 19 جاسىنان مالىمەتتەردى جيناعان شاكارىم مازمۇن جانە فورما جاعىنان ەرەكشە «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسىن» قۇراستىرعان. وزگە ءداستۇرلى شەجىرەلەردەن ايىرماشىلىعى – تەك قانا جۇزدەر مەن رۋلاردىڭ پايدا بولۋى تۋرالى اڭىزداردىڭ جازبا تۇردەگى جيناعى ەمەس، بۇل اۆتوردىڭ قازاق ەلىنىڭ تاريحي ساناسىن، ۇلتتىق سەزىمىن جوعارى كوتەرەتىن تالىمدىك ويلار قورىتىندىسى ەدى.

ۇستازى اباي سياقتى شاكارىم دە الدىمەن رەاليست اقىن. جوعارىدا ايتتىق، ول دا شىعارمالارىندا ءومىر شىندىعىن، الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى، وتكەندەگى ۇستەم تاپتىڭ زورلىق-زومبىلىعىن، بۇقارا حالىقتىڭ اۋىر كۇيىن جىرلايدى. داۋلەتتى تاپتىڭ وكىلدەرىن اقىن مىناداي سوزدەرمەن شەنەيدى:

«ماقساتى جامان جاندى ءوزى بىلمەك،

ول قاشان وزگەلەردى كوزىنە ىلمەك.

ساتسا مەيلى، قوناققا سويسا مەيلى،

حالىقتى قوي ەسەپتى ايداپ جۇرمەك».

ول اعاسى اباي سياقتى، ولەڭدى ونەر دەپ بىلگەن، وعان مول تالانتىن، ەڭبەكقۇمار جىگەرىن بارىنشا جۇمساپ، قاسيەت تۇتا كىرىسكەن. ونىڭ ءاربىر ولەڭى ۇيقاسقا قىسىلمايدى، سوزدەرى سارا-سارا، ماعىنالى دا تەرەڭ مازمۇندى دا، بەينەلى دە كەستەلى.

ء«ان - ولشەۋىش، ولەڭ – كۇمىس،

قوسپاڭىز مىس ارالاس.

ارتىق الۋ، نە كەم سالۋ

قاپى قالۋ جاراماس...»،- دەگەندى ءوزى ۇستانىپ، ولەڭنىڭ بۋىنىنا، ارپىنە، اۋازدىلىعىنا، اسەرلىلىگىنە قاتتى كوڭىل بولەدى.

 سونداي-اق ابايدىڭ «قاراسوزدەرى» - قازاق فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزگى وي تۇرتكىسى بولسا، شاكارىمنىڭ ء«ۇش انىعى» - قازاق فيلوسوفياسىنىڭ شىڭى. فورما جاعىنان اباي تۋىندىسى ادەبي ەسسە بولسا، ء«ۇش انىق» - تراكتات.

وقىرماندار جاقسى ءتۇسىنىپ، بەرىك مەڭگەرىپ، ەستە ساقتاۋىنا ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن تراكتات ءستيلى قولايلى، ءوز ويلارىن اۆتور بىرنەشە رەت قايتالاپ جازادى، نەگىزگى دالەلدەرىن كەلتىرەدى، قورىتىندىسىن انىقتايدى. اراب، ورىس تەرميندەرىن مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىنە اۋدارادى، دەربەس تەرميندەر ۇسىنىپ، قازاق تىلىندەگى فيلوسوفيالىق كاتەگوريالار، اتاۋلار نەگىزىن قالايدى.

ەكى ويشىلدى قىزىقتىرعان جان ماسەلەسى. تابيعات ولسە دە جان ولمەس دەگەن ابايدىڭ  پىكىرىن شاكارىم تۇرلەندىرەدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، دۇنيەدەگى بارشا نارسەنىڭ جانى بار، جان ولمەيدى، وزگەرەدى، وزگەرگەن سايىن وسەدى، جوعارىلايدى: سەزىمدى جان (ينستينكت), اڭعارلىق جان (سوزنانيە), ويلايتىن جان (مىسل), اقىلدى جان (ۋم).

جان ماسەلەسىن زەرتتەگەندە شاكارىمنىڭ بۋدديزم قاعيدالارىمەن تانىس بولعانى شىعارمالارىنان بەلگىلى. كاكتايدىڭ ايتۋىنشا، اباي بۋدديزم نەگىزدەرىن زەتررەپ ۇلگەرمەدىم دەپ وكىنگەن ەكەن. اباي مەن شاكارىم ەكەۋىنە ورتاق وي – دىندەردىڭ ءبارى شاتاق، ەكەۋى دە سوقىر دىنگە، جۇرتتى جەگەن مولدالارعا قارسى شىققان. بىراق ەكەۋى دە نەگىزگى ءدىني قاعيدالاردى جوعارى رۋحاني-قۇلىقتىق (مورالدىق) قاعيدالار دەپ تۇسىندىرگەن.

    قازاق پوەزياسىنىڭ اسقار شىڭى اباي قالدىرعان شىعارماشىلىق ءداستۇردى جالعاستىرا وتىرىپ، ءوز جاڭالىقتارىمەن بايىتا ورنەكتەگەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ كوركەم مۇراسى ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ اسىل قازىناسى ىسپەتتى.

اقىن قازىناسى كوپتەگەن ولەڭدەر مەن  پوەمالاردان، مىسالدار مەن ناقىلسوزدەردەن، اڭگىمەلەر مەن فيلوسوفيالىق تولعاۋلاردىڭ نەگىزىندە قۇرالعانىن بىلەمىز. ونىڭ قاي تۋىندىسىن الىپ قاراساق تا جاڭا لەبىمەن، سازدى ۇنىمەن، ويلىلىعىمەن، سۇلۋلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، وقىرماندى باۋراي تۇسەتىنى انىق. شاكارىمنىڭ تانىمدىق الەمىنە اباي مۇراسى ارقىلى كىرۋ – ۇتىمدى بولارىنا ايرىقشا دەن قويۋ كەرەك، ويتكەنى بۇل جول جانتانۋ ءىلىمىن تانىپ بىلۋدە اداستىرماس تەمىرقازىعىمىز.

ەكى وي الىبى ءوز تۋىندىلارىندا قازاقتىڭ قوعامدىق وي ساناسىنداعى شەشۋشى ءارى كۇردەلى فيلوسوفيالىق تاقىرىپتى كوتەرىپ، ونىڭ وزەگىنە اينالعان جانتانۋ ءىلىمىن تانىپ ءبىلۋ جولىندا تولاسسىز ىزدەنىسكە تۇسكەن.

الدىمەن، اباي ءوز پوەزياسىندا 1889 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋ جولىندا جۇرەك كۋلتىن كوتەرە جىرلاۋ ارقىلى تولىق ادام ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋعا باتىل قادام جاساۋعا ۇمتىلدى. بۇل ۇمتىلىستى شاكارىم ءداستۇردى جالعاستىرا دامىتۋ ارقىلى ءXىX عاسىر اياعى مەن XX عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتە فيلوسوفيالىق ليريكانى كلاسسيكالىق بيىك دەڭگەيگە كوتەرە ءبىلدى. اسىرەسە، بۇل وتە كۇردەلى، شەشۋى قيىن ماسەلەنى شاكارىم XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ويانۋ داۋىرىندە مۇلدە تەرەڭدەي زەرتتەپ، سونى تانىپ، تىڭ ويلار جەلىسىن تارتتى. ءارى ونى فيلوسوفيالىق ليريكا تابيعاتىنا ساي مولىنان قامتىپ، زەرتتەپ تەرەڭ ءمان بەرە قارادى. انىعىنا كەلسەك، اباي مەن شاكارىمدەگى فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالىپ وتىرعان اسا كۇردەلى دە ۇعىنۋى قيىن عارىشتىق تانىمداعى جانتانۋ ءىلىمى تۋرالى ماسەلە تازا اقىل قۋاتىمەن تانىپ جىرلانعان وزىندىك قايتالانباس تەرەڭ سىرى بار تىلسىم قۇبىلىسقا اينالدى.

قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك بەلەسكە كوتەرىلۋىنە، ادەبي ءتىلدىڭ اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋىنە اباي شىعارماشىلىعىعىنىڭ ۇلكەن ۇلەس قوسقانى انىق. شاكارىم دە ابايدان سوڭعى قازاقتىڭ ەڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. اباي مەن شاكارىمنىڭ مول ادەبي مۇراسىنان وزگەشە مادەنيەت، كەڭ ءورىس، بەدەرلى ورنەك تانيمىز. قوس اقىننىڭ ولەڭدەرىندە، پوەمالارىندا، فيلوسوفيالىق وي-تولعاۋلارىندا ءبىر پەندەگە عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتقا ءتان سىرلى مۇڭ جاتىر. بۇل ولەڭ ءورىسىن، ونەر كوكجيەگىن ايقىندايتىن بيىك مەجە. ءبىزدىڭ تۋعان تىلىمىزدە، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدە ابايدان سوڭ عانا مۇمكىن بولعان بيىك جەتىستىك. شاكارىم ابايدان سوڭعى ەڭ تانىمال ەسىم، ەڭ كورنەكتى تۇلعا. سوندىقتان دا قوس الىپتىڭ شالقار دۇنيەتانىمى، نۇرلى جانى، تالانتتى تەبىرەنىسى، وزگەشە ءبىتىمى، بيىك ماقسۇتى، اقىل-وي تەرەڭدىگى قازاق حالقىنىڭ ارىمايتىن رۋحاني بيىگى بولىپ قالا بەرمەك.

الدابەرگەنوۆا ا.ق.

ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە

ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى،

 فيلولوگيا ماگيسترى. سەمەي قالاسى.

Abai.kz

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ابدىعازيەۆ ب. اسىل ارنا. – الماتى: قازاق ۋنيۆەسيتەتى، 1992. – 128 ب.
2. م.مىرزاحمەتوۆ. «اباي جۇرگەن ىزبەنەن». الماتى، «قازاقستان»، 1985ج.
3. «مۇتىلعاننىڭ» تاعدىرى (قۇراست.  - ج.اۋباكىر).– سەمەي. - ابايدىڭ مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايى، 2011.- 267 ب.
4. مىرزاحمەت م. ابايتانۋ تاريحى. - الماتى: انا ءتىلى، 1994.- 192 ب.
   1. ش. قۇدايبەردىۇلى شاھكارىم شىعارمالارىنىڭ ءۇش تومدىق جيناعى.        الماتى: حالىقارالىق اباي كلۋبى، 2008ج.
   2. «اباي» جۋرنالى № 1-2, 1995ج.
   3. شاكارىم شىعارماشىلىعىنىڭ داستۇرلىك جانە كوركەمدىك نەگىزدەرى.  – الماتى: كەنجە-پرەسس. 2000. – 214ب.