Qazaqstan biyligining qazaqtyng últtyq sanasyn týbegeyli ózgertu, yaghni, últsyzdandyru boyynsha jýrgizip kele jatqan eng quatty tәjiriybesining biri – Qazaqstannyng kóp últty ekenin dәleldeu, yaghni, elding iyesi – qazaq degen úghymdy joiy. Búl tәjiriybege «Qazaqstan halyqtarynyng birligi, dostyghy» negizge alynady. Tipti, olardyng bәri bir otbasynyn, bir ata-ananyng balalarynday degen ersi tújyrymdar úrandata aitylady. Biraq  olardyng ortaq, yaghni, resmy tili –orys tili.

Qaytalap aitar bolsaq, Qazaqstandaghy qazaq últy 68 payyzdan asyp ketti. Búghan  qazaqpen  erkin sóilesip, erkin týsinise alatyn, osynda túratyn ózbek, tatar, qyrghyz, әzirbayjan, úighyr sekildi týrki tildi, yaghni, tili bir, dini bir halyqtardy qosynyz. Endeshe olardyng bәri Qazaqstanda nelikten resmy til degen mәrtebe berilgen orys tilinde sóileui kerek? Búl tәjiriybenin, búl is-sharanyng arjaghynda osy basqa últtardyng esebinen әli de  Resey imperiyasyn, orys tilin, orys ýstemdigin aman saqtap, ózderinin  Mәskeudegi myqtylaryna kómektesu pighyly ap-anyq kórinip túrghan joq dey alasyz ba? Osynyng bәrin kórip otyryp patshalyq Reseyding de, Kenestik Reseyding de, býgingi Reseyding de bayaghydan beri qazaqqa qarsy jýrgizilip kele jatqan imperiyalyq, basqynshylyq sayasaty  әli de jalghasuda ekeni ótirik pe?

Endi mine, qazaqqa sonau Kolbin zamanynda jasalghan qostildilik, tәjiriybesi  býginde ýshtildilikke úlasty. Sol kezde «qos til–qos qanatyn» degen maqal qoldanylsa, endi «oshaqtyng ýsh búty bolady» ýsh til – ýsh túghyryng degen  sayqaly maqal oilap tabyldy. Adam balasynyng túghyry –  ayaghy, qazaq ta eki ayaqty, endi ol ýsh ayaqtygha ainaldyryluda. Jaqynda Darigha Nazarbaeva hanym búghan qosa qytay tilin de ýiretu kerek degen úsynys tastady. Kórersiz de bilersiz kóp úzamay ony da iske asyru bastalady. Sonda qazaqtyng tórt ayaqtygha ainalmaghan nesi qalady? Al tórt ayaqtylarda últtyq sana, últtyq namys, últtyq til degen bolmaydy. Bajyldaytyndar bajylday bersin, búl – aqiqat. Ras, birneshe til biletin jekelegen adamdar bolady, olardy poliglot deydi. Al jer betinde poliglot halyq degen halyq joq. Al bir últty týp-týgel kóptildi últqa ainaldyramyn deu – sol últty jer betinen bir tamshy qanyn shygharmay joq qyp jiberuge arnalghan ýlken tәjiriybe. Kenes zamanynda tili mýlde orysshalanu ne shúbarlanu arqyly yaghni, qos tildilikting kesirinen ghana 90-gha juyq úsaq últ 70 jyl ishinde joyylyp ketti. Qazir jer betindegi birde-bir memlekette múnday tәjiriybe joq. Dýnie jýzining ghylymy, tehnologiyasy aghylshyn tilinde degen sóz suday ótirik. Birneshe milliard Qytay, Japoniya, Iran, t.b. basqalary býkil ghylymdy óz tilinde iygeredi. Aghylshyndar jaulap alyp óz tilin engizgen 20 shaqty bodan memleketterding enbektegen sәbiyinen enkeygen kәrisine sheyin aghylshynsha sóiley alady. Biraq solardyng eshqaysysy eshkimnen ozyp әlem kóshining aldyna týsip ketken joq, aldyna týspek týgil әli kýnge ash-jalanash joqshylyqta kýn keshude. Ony ýshtildilik iydeyasyn úsynushy basshy qazaqtar bilmey otyrghan joq: biraq Tәuelsizdik alghan jyly elimizdi Qazaq Respublikasy dep atayyq degende «múnda tek qazaqtar ghana emes basqa últtar da túrady! Tak nelizya! Respublika Kazahstan (Qazaqstan Respublikasy) deu kerek dep shu shygharyp aqyry solay ataugha kóndirgen de sol orystildi kosmopolitter edi. Qazir anqau qazaq «Mәngilik el», «Úly dala eli» dep atayyq degen jogharghy jaqtan bastalghan úrandy sózdi ekilene, lepire qaytalaytyn boldy. Búnyng arjaghynda elimizding atauynda «qazaq» degen sóz bolmasyn degen aramza pighyl jatqan joq dey alasyz ba? Ony oilap tapqandar da orystildi kosmopolitter men ana tilin, últyn mensinbeytin mәngýrtter emes ekenine  kepildik bere alasyz ba? Ras, qytaylar ózderin «aspan asty elimiz», japondar «kýnshyghys elimiz» dep atay beredi. Búl olardyng óz elin sýigendikten asqaq pafos qosyp aitqan  qosymsha kórkem teneui ghana. Olar biraq qazaqtarsha elimizdi búdan bylay solay atayyq dep jýrgen joq. Sonda qalay, Qytay, Japon, Resey bәri uaqytsha da tek Qazaqstan ghana mәngilik pe eken? Búl ózgelerge kýlki bolarlyq sóz ghoy!

Bajyldaghandar bajylday bersin, osynyng bәrin oilap tabatyndar jastayynan tili oryssha shyghyp, qazaqty orystan mәdeniyeti de, tili de, bilim-biligi de, tómen degen úghym sanasynda tas bolyp qatyp qalghan, biraq onysy qúldyq sana, qúldyq minez ekenin bilmeytin, sóite túra Kenes zamanyndaghy orystildilerdi tóbege kóteru sayasaty әli de jýrgizilip kele jatqandyqtan biylik basynda otyrghan shúbartildiler oilap tauyp,  qazaqqa qarsy qoldanuda. Múnday adamdarda, yaghni, kosmopolitterde ózi ýstem dep sanaytyn últqa qazaqty da tabynushi etkisi keletin qúldyq psihologiya әbden qalyptasyp qalady. Ony bir sózben qúlminez adam deydi. Endeshe

Qúlminez adam qanday bolady?

degen saualgha sәl toqtalyp ótelik.Eng jaman jeri onday adam ózining qúlminez ekenin bilmeydi. Sebebi, ol  ýstem últtyng tilinde sóilep sol últtyng jyrtysyn jyrtyp jýruining arqasynda analar ony arqasynan qaghady, sen mәdeniyettisin, sen órkeniyettising dep astyna kópshik qoyady. Múndaylar Kenes zamanyndaghy siyaqty býgingi Qazaqstanda da tәp-tәuir qyzmetke túryp, tәp-tәuir kýnin kórip jýr. Aty әlemge әigili oishyldyng aituynsha eger qúl ózining qúl ekenin bilip, sol qúldyghyna qarsy kýresse ol –qúl emes. Al eger ol ózining qúl ekenin bilmese nemese bile túra oghan qarsy kýrespese ol –naghyz qúl eken.  Qúldyq minez túqym qualaydy, yaghni, qan arqyly úrpaqtan úrpaqqa berilip otyrady. Qazaq osy orayda «Synyqtan basqanyng bәri júghady» dep óte dәl aitqan. Biz tәuelsizdik alghan 25 jylda ghasyrlar boyy Reseyding búghauynda bolghan osy qúldyq sanadan, qúlminezden qútylarlyq ózge respublikalardaghyday esh shara jasaghan joqpyz. Mynaday da mysal bar: Eger tozaqta ýsh kýn bolghan adamgha kelip «Shygharyp alayyn ba?» deseng «keregi joq, ýirenip qaldym, osynym jaqsy» deydi eken. Býgingi qazaqtyng basshasynyng da, keshesining de ishinde Reseyding eteginen airylugha bolmaydy, Reseysiz kýnimiz joq deytinderge  qarasanyz osy mysal eske týsedi. Osy qúlminez talay qazaqtyng qanyna  sinip ketkenin

«Últ» degen portalda

Shyntýrik degenning «Týrkiyanyng Qazaq eline qauipti agressiyalyq sayasaty» degen sandyraghyn jәne sony qoshtap jazylghan kommentariylerdi oqysanyz da kóz jetkizer ediniz. Úzaq jyldar Resey bodandyghynda bolyp jer betinde orystan ótken ozyq, mәdeniyetti halyq joq dep tili bir, dini, salt-dәstýri, dýniyetanymy ózine óte jaqyn bauyrlas elderden qol ýzip, ózining de últtyq ereksheliginen airylyp qalghan qazaq sol bauyrlas eldermen endi-endi ghana aralasa bastaghany osy aramza maqalany jazghan Shyntemir men ony qoldaushy qazaqtargha iynedey qadalady eken. Tipti, Qazaqstan men Týrkiyanyn  jaqyndasuyna ashyqtan-ashyq qarsylyqpen Týrkiyany, týrikterdi kópe-kórneu ghaybattap, jala jauyp Shyntýrik Ertýrik degen býrkenshik, jalghan atpen jazylghan búl súmdyqnamany  týrik, músylman halyqtarynyng bir-birimen jaqyndasuyna qarsy arnayy tapsyryspen jazdyryp otyrghan biylik basynda otyrghan bir top bar siyaqty. Óitkeni, jalagha, ósekke, arandatugha, ortagha ot salugha, aghayyn eki últty qaytkende de arazdastyrugha qúrylghan búl súmdyqnamada is qaghazdarynyn, resmy qújattardyng stiyli ap-ayqyn kórinip túr. Búl–Reseyge qúldyq sanadan әli de tolyq aryla qoymaghan qazaqty qaytadan Reseyding tabanyna týsiruge arnalghan, ne Reseyding ne Reseyge qyzmet etetin bir jasyryn úiymnyng әkki zalymdary óte sheber sayqaldyqpen jazghan qazaqqa qasireti mol jazba. Oghan jazylghan kommentariylerding de kókseytini bir ghana nәrse: qalay da Qazaqstan Reseyge qayta qosyluy kerek, qazaq tilining týkke qajeti joq, Almatynyng atyn Vernyy qyp ózgertu kerek, Qazaqstangha oralman qazaqtar emes orystar kóptep kelui kerek, qazaqtar HHI ghasyrgha orys bolmasa jete almas edi, alashorda qayratkerleri alayaqtar! Qysqasy, qazaq jer betinde oryssyz ómir sýre almaydy eken?! Osy súmdyqnamany, ony qoldap jazylghan kommentarilardy oqyp bolghasyn jer betinde qazaqtan basqa mynaday azghyn, mynaday satqyn, mynaday sayqal  malghún úrpaghy bar halyq bar ma eken dep aiqaylaghyng keledi eken. Álde orystar qazaqty «baran» dep kemsitkende osynday azghyndardy  aitty ma eken deysing taghy da. Áneugýni Týrkiya ózining әue kenistigin búzghan Resey úshaghyn atyp týsirip, sodan beri búl eki elding arasynda alauyzdyq tua salysymen jazylghan búl azghynhatta týrik halyqtarynyng eng quatty memleketi sanalatyn, Qazaqstannyng tәuelsizdigin eng birinshi bolyp moyyndaghan Týrkiyagha qara kýie jaghudyng nebir soraqy әdisteri qoldanylghan. Tipti, týrikter qazaqsha ýirenbeydi, Týrkiyagha oqugha barghan keybir qazaq qyzdary sonda qalyp qoyda degen siyaqty kisi kýlerlik sózder de aitylghan. Europada oqyp jýrip te, Qazaqstanda jýrip te kez-kelgen sheteldiktin, negrding sonynan erip ketip jatqan qazaq qyzdarynyng bәri derlik oryssha oqyghandar ekenin búl arandatushy jaqsy biledi. Týrki halyqtarynyng birligine tilektes, qazaqtyn  tәuelsizdik alghanyna razy  esi dúrys adam kerisinshe Qazaqstanda túratyn týrik te, Týrkiyadan birneshe kýnge kelgen týrik te dereu qazaqsha sóileytinin, al qazaq jerinde tuyp-ósip, ómirinshe qazaqtyng as-suyn iship-jep, jer baylyghyn qazaqtan kóp paydalanyp qarhәllәzy ómir sýrip  jýrgen orys qazaq tilin ýirenbek týgil qazaqtargha «govoriy» chelovecheskim yazykom» dep jekiretinin bilmeui mýmkin emes. Týrik halyqtarynyn, iysi músylmannyng basyn biriktirmeu ýshin panturkizm, panislamizm degendi oilap tapqan Reseyding búl jaldamalylary qaytkende qazaq pen týrik arasyna sonshalyqty ot saluyna jogharydaghy әldebir kosmopoliyt, «russkoyazychnyilardyn» yqpaly bolghan joq dey almaysyz. Jәne osynday arandatushy súmdyqty «Últ» dep atalatyn qazaqsha sayttyng jariyalauy tekten-tek emes. Eger búl týrikterge emes  orystargha qarakýie jaghylghan maqala bolsa qansha jerden atyn Shyntýrik Ertýrik dep ózgertse de arnauly qyzmetter bir-eki kýnde-aq ony ústap alyp, últ arazdyghyn qozdyrushy dep temir tordyng arjaghynan bir-aq shygharar edi-au. Ony jariyalaghany ýshin «Últ» portaly da jazadan tys qalmas edi. Búnda tek orys pen Reseydi kókke kótergeni ýshin ghana avtor kimderden, qansha syiaqy alghanyn kim bilsin. Al osy súmdyqnamagha qoldau bildirip jazylghan pikirlerdi oqyp otyryp ta sol bayaghy tozaqqa ýirenip qaldym basqa jaqsy ómirding qajeti joq deytin adam eske týsedi. Yaghni, bizding qazekem әli de «Shaytanmen dos bolyp ýirenip qaldym, perishtenning keregi joq» degen qúlminezden aryla qoyghan joq.

IYә, býgingi qazaq úrpaghy óz halqyn kýni keshege sheyin aluan týrli  asharshylyqpen de, qylysh, myltyqpen de, yadrolyq synaqpen de, qazaq jerinde eng ziyandy zauyttar salumen de qyryp-joyyp kelgen, endi zymyrandaryn osynda qúlatyp, geptiylin tógip ólim-jitimge úshyratyp jatqan eshqanday jonghar da, týrik te, ózbek te emes orystar ekenin әli de bilmeydi. Býgingi qazaqtyng jas úrpaghy  araq ishudi, әiel, qyz zorlaudy, suisid dep atalatyn ózin-ózi óltirudi, esigin qúlyptamay, tek it kirip ketpesin dep tayaqpen sýiey salyp kete beretin qazaq úrlyq isteudi (barymta, konokradstvo qayda da bolghan) orystan ýirengenin, pedofil degen sózdi alghash orystan estigenin de bilmeydi. Búny biz últ arazdyghyn qozdyru ýshin emes Shyntýrik degen býrkenshik aty bar aramzanyng týrik últyn jamandaghanyna jauap retinde aityp otyrmyz. Osynyng bәri qazaqqa orystan kelgenin әlgilerdi jazyp otyrghan qúlminez dýbәralar óte jaqsy biledi. Olardyn, yaghny bizding kózimizdi ashqan orys degen Shyntýrik siyaqtylardyng kosmolittik-orysshyldyq auru sandyraghyna erkindik berilip qoydy. Sonda búlar ilim-bilimdi orys  qaydan ýirengenin, onyng bәrin bylay qoyghanda adam damuy eshqashan toqtamay dýniyejýzining qazaqtan az halyqtary da oryssyz-aq ghylym-bilimge jetilip jatqanyn bilmeydi dep oilaysyz ba? Biledi. Búl qangha singen qúlminezding ghana kesiri. Jaryqtyq keshegi alashorda arystary, biz Resey bodandyghynan qútylmasaq osylay qúlminez bolyp qala beretinimizdi, tilimizden, últtyq sanamyzdan airylyp Shyntýrikter siyaqty týrik әlemine qarsy qaskóilerge ainalatynymyzdy qalay bilgen desenizshi. Aytpaqshy, týrki halyqtary, súltandary men әmirleri bir kezderi Tayau Shyghysta, Kindik Aziyada, Afrikada týrkilik әkimshilik, týrkilik әskery basqaru jýiesin ornatty. Týrki Afrasiab (1319-55) «týrkiler óz jerinde tek malshy bolady, al jat jerlerde raushan gýlindey jaynap, almas tastyng sәulesindey núrlanyp el biyleydi»-degen. Týrkilerdin, jalpy músylmandardyng jihangerligin 600 jyldan keyin aghylshyndar qaytalady. Týrkiler ózderi jaulap alghan elderge orystar siyaqty nәsilshildik, zorlyq-zombylyq, jabayylyq, jasamaghan, tiline, dinine tiyispegen, asharshylyq jasap qyryp-joymaghan. Olardyng adamgershilik, mәdeniyettilik sanasy europalyqtardan әldeqayda biyik ekeni dәleldengen degendi oqyghanymyz bar. Osyndayda әruaghynnan ainalayyn Mústafa Shoqaydyng 1937 jyly jazghan «Reseydegi últtyq memleket mәselesine oray» degen maqalasyndaghy myna joldar eske týsedi: Britaniya basqa odaqtas halyqtaryna Britaniyanyng memlekettik, sayasy mәdeniyetin taratady. Al múnday mәdeniyet orys halqynda joq. Aghylshyndar men orystardyng mentaliytetinde, qúrylymynda ózgeshelikter kóp. Aghylshyndar ózderi bodandyqqa ainaldyrghan halyqtyng jerine kóship baryp, birjolata qosyp alugha úrynbaydy. Aghylshyn ýkimeti ózining júmyssyz jýrgen túrghyndarynyng birde-birin óz otarlaryna aparyp qonystandyrghan joq. Al Resey mýlde basqa. Orystar kóshuden jalyqpaytyn kóshpendi-múghajyr otarshyldar. Qashanda orys soldatynyng artynan orys mújyghy ilesip otyrady. Sosyn pýshәiman halyqtyng jerin tartyp ala bastaydy... Orys halqynyng әdeti basqalardyng jerin basyp alumen qoymay, ony orystyng jerine ainaldyryp jiberudi kózdeydi,– deydi ol. Endeshe, býgingi qazaq úrpaghynyng tiline, jerine jasalyp kelgen, әli de jasalyp jatqan tәjiriybelerding avtorlary da, Reseyge qayta qosylayyq, qazaqty adam etken Resey degen siyaqty súrqiya sózderdi suday sapyrushylar da ýkimet jiyndarynda tek oryssha sóileytinder de, qazynanyng qyruar qarjysyn jep sottalyp jatqan biylik basyndaghylar men shetelge qashyp ketkender de әuel basta oryssha tili shyghyp, orys mektepterin, Mәskeuding Joghary oqu oryndaryn bitirgen shúbartil kosmopolitter ekenin kóre túra nesine tandanamyz?!

Myrzan KENJEBAY, aqyn,

Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi

Abai.kz