Bir kórgen kózge siqyr siyaqtanyp túrghan myna 3 sifr – aitar әngimemning әptiyegi. Olay bolsa, Oqyrman dos, osylargha qaray jóneleyik te, nege búlaysha túrghandaryn bileyik!

Biz jazushylargha arnap salynghan qyryq pәterli ýide 8 jyl kórshi  túrdyq. Ádresimiz: «Almaty qalasy, «Jambyl kóshesi», №165».

Jana qonysqa kóship barghan kýnning erteninde esik aldynda kezdese qalghanymyzda ol jymyndap túryp:

- Myna ýiding deni sau eken. Osyghan úqsas ýide túrdym ghoy, bәtshaghar qyzyq edi:  birinshi  pәterinde jilik shaqsan, eluinshi pәterine estiletin, - dedi. Júqa qúima qabyrghalardan qúrastyrylghan ýilerdi әjualaghany.

- Al myna ýiing qalay?- dedim, qazaqy «jilik shaqsan» qaljynynyng jalghasyn estigim kelip.  Býkil bet-auyzy kýlip túrdy da:

- Bir bólmende bomba jarsan,  ekinshi bólmene estile qoymas,- dedi. Kirpishten  salynghan ýige kirgenine riza bolghany.

Sol jayly baspanada, onyng o jaq, bú jaghyndaghy ýilerde túratyn              qazekemder Ol - Oseken, yaghny Ospanhan  Áubәkirov - turaly aluan-aluan әngime aityp jýrdi. Mysaly:

Ol jaqyn mekemelerding birinde qyzmet isteytin Kenes atty jigitpen aralas-qúralas eken. On shaqty jas kishi Kenes ony aghalap, sәlem berip jýrgen. Bir mereke aldynda ekeui taghy kezdese qalady. Inisi enbegine qaray berilgen orden-medalidaryn taghyp shyqqan eken. Ózine ondaylardyng bireui de búiyrmaghan aghasy búrynyraq «qamshylap»:

- O, Kenke, agheke, assalaumaghaleykým! Siz soghysqa qatysqan ekensiz ghoy?! - depti.

Búl bir. Ekinshisi:

Osekenning ertendi-kesh ýy manynda qydyrystap jýretin әdeti bar-dy. Kense ataulyda myqshiyp júmys istemegen jan, bar uaqyty óziniki. Sonday rahat sәtterining birinde jap-jas milisioner qazaq kelip amandasady da:

- Agha, siz myna tórt qabatty ýide túrasyz ghoy, ә?- deydi.

- Birinshi podiezd, ýshinshi qabat, altynshy pәter!

Ózine raport bergendey qazdiya qalghanyna, nyq-nyq sóilegenine ishi jylyp ketken milisioner jymiyp:

- Agha, sizge bir súraq qoysam dep edim, - deydi.

- Birinshi súraghyndy qoydyng ghoy, endigisin sanamay-aq qoya ber.  

- Aldynghy jaqtarynyzdaghy anau jekemenshik ýige keshe týnde úry týsipti, bayqap qalghan kórshilerining aituynsha, úry qazaq әiel siyaqty. Siz osy manda jii jýresiz, sonday sezikti әieldi kórmediniz be?

- Kórdim.

- Qashan?

- Aldynghy kýni de, keshe de, býgin  de.

- Týr-týsin aityp bere alasyz ba?

- Nege aityp bere almaymyn? Aytqanda men aitayyn ony. Orta boyly,    aryq ta emes, semiz de emes. Qaratory. Qasy-kózi de qap-qara. Anqyldap sóileytin ashyq minezdi әiel. Otyz tisining on shaqtysy - altyn men kýmis. Aty - Núrsúlu.

- Familiyasy kim? - deydi milisioner,  quanghanyn jasyra almay elp etip.

- Aynalayyn, ony endi ózinen súra.

- Qayda túratynyn… bilmeysiz be?

- Bilem. Mening pәterimde túrady.

- Qalay?!.  Nege?!.

- Áy, shoshqa, ol - mening әielim! Menimen túrmaghanda kimmen túruy kerek? - dep aghekesi  aqtaryla  kýledi. Ne kýlerin, ne yza bolaryn bilmegen milisioner abdyrap:

- Agha, siz kimsiz, to-esti, aty-jóniniz qalay? - deydi.

- Aynalayyn inim, mening atym - Ospanhan, jónim - Áubәkirov.

- Oi, agha! Men sizdi syrttay jaqsy bilemin, kýldiretin әngime-ólenderinizdi ylghy oqyp jýremin, «Sýzegen sózinizdi» bilemin! - dep sayray jónelgen inisin Osekeng iyghynan qúshaqtap:

- Ekeuimiz  tanysyp  boldyq, endi ýige jýre ghoy,- dep ýiine aparyp, bir kitabyn silapty...

Radio tilshilerining biri súhbattasyp otyryp: «Agha, jer men kókting arasy qansha?» degen «oqys» әzil súraq qoyghanda: «Jer men kókting arasy jer men kóktey!» - dep jauap qayyrghan Osekeng jayynda «jer men kókti» aralap jýrgen osynday әzil-anyz kóp. Ázil týbi - aqiqat desek, sonyng bәrinde de negiz, bastaukóz bar.

Jәne biri bylaysha: Osekenning jasy eluge tolghanda el-júrty (Almaty oblysynyng Jambyl audany) shaqyryp, birneshe kýn qúrmettep,  sujana bolmaghanmen jap-jaqsy autokólik mingizip qaytarypty. Sonymen ýiine kelip týskende kólikting qújattaryn úsynghan shofer jigitke  Oseken:

- Toqtay túr, bala, - deydi de, mәshiynenining aldy-artyna shyghyp qarap, kәnigi shoferlershe dóngelekterin bir-bir teuip bayqap, jymyndap: - IYting myqty eken, ә?- dep shoferge qarap: - Bala, sening osynday tórtdóngeleging bar ma?- deydi.

- Joq,- deydi anau.

- Meni pәlenbay kýn baghyp-qaghyp qalghyp-shúlghyp jýrgenderding arasynda sendey silesi qata sharshaghan kýshik joq. Seni býgin-erteng basqalar túrghay ýiindegi kelin de tanymay qalar. Sondyqtan, әidә, jýr! - dep shofer jigitti qolynan ústap, dedektetip aparyp mәshinge otyrghyzyp: - Aynalayyn inim, osy itti saghan siladym, yryldatyp-yryldatyp yzalandyryp al da, kelinge qaray qayqay! - deydi. Shoferding esi shyghyp, ne derin bilmey:

- Agha, agha… - dey berse kerek.

- Men múny yryldatyp minip jýre almaymyn, búl endi seniki, bergen bastyqtargha qazir telefonmen aitamyn, bar, qayqay!

- Agha!..

- Áy, bala, sen shoshqa bolma, aitqandy úq, zymyrat! - dep Osekeng shoferdi arqasynan qaghyp, mәshinning esigin jauyp: - Jónel, kәne! Jaryqta kelinge jet! Al tayyp túr! - deydi.

Sol hikayaty turaly súraghanymda ol әdetinshe mәz bola qyryldaq kýlkisine basyp:

- Sóitpegende qayt deysin? Odan búrynda әlgibir «Moskvich» degen torpaqty mingenmin. Bir kýni sol túlparymmen Úzynaghashtan shirenip, eki kózim, әriyne, aspanda, jýitkitip kele jatsam, ilgerilep bir samolet ketip barady, osylay qaray. «Ói, shoshqa sol, Almatygha menen búryn jetpekshising be?!» - dep pedalidi posledniy milliymetrine deyin bastym ghoy baghana!  Sóitip, «Moskvichimdi» shynghyrtyp shauyp kele jatyp, bir kezde bir jerge top ete týstim. Esim sau. Úshyp túryp qarasam: tәiir atqyr túlparym jol jiyegindegi sorayghan baghandy bir shekesimen sýzip kep qalghan da, qúdauәndә, shalqasynan týsip, kelgen jaghyna qarap jatyr. Meni әiteuir bir jerinen qapshyqsha laqtyryp tastay salghan! Sodan keyin: «Qoy, býitip baghan sanay bersem,  Almaty elektrsiz, telefonsyz qalyp jýrer» dep qúndy qauly qabyldadym da,   tórtdóngelek pәleden qútylghanmyn,- dedi...

Ekeuimiz birde, keshkisin, ýiimizding qarsysyndaghy azyq-týlik dýkeninde toqaylasyp qaldyq.

- E, Oseke, ne ghyp jýrsin? - dedim.

-Mynalargha,- dep meni qoltyqtap, shyny jaymalardyng janyna alyp bardy da, jayrap jatqan balyqtardyng basy qyrqylghandaryn núsqap:

- Myna bayghústardyng atyn bilesing be?- dedi.

- Stavrida ghoy.

- Men osyghan óleng shyghardym.

- Ne dep?

- Assalaumaghaleykým, stavrida! Áli ótpey jatyrsyng ba, mystan riba?! dep, - dedi de, qyrylday kýlip, qolyn sermep kete bardy...

Osekeng bir kýni «Balalar búiymy» dýkenine barsa, qúrdastarynyng biri velosiyped kórip túr eken.

- E, dúrys, toghyz ai, toghyz kýnshilikten ýsh aida jetip kelgen kýshigin  múny ýsh aiynda-aq minip alar, - depti. Qúrdasy qatty ashulanyp, birazgha deyin sóilespey jýripti. Sóitse, ol qúrdasynyng kelini toydan keyin ýsh aidan song bosanyp qalghan eken...

Shygharmalary kózi qaraqty qazaqty týgel qúmartyryp, ishek-silesin qatyra kýldiretin Osekeng marqúm jayyndaghy anyz әngime aityp tauysqysyz. Bәri de asa bir jyly lebizben, jenil kýlkimen kómkerilip aitylady. Mine, 30 jyl boldy. Áli de aityla beredi. Halqyna eskirmes, tozbas jýzdegen әngime-óleng silaghan klassikting әzil-syqaq, әjua-ospaq, mysqyl-mazaq dýniyelerinin  kóbi halqynyng auzynda. «Ospanhan» degen sózdi estigende eleng etpeytin, ezu tarta qalmaytyn qazaq joq dey alamyn. Onyn: Kódii men Sódiyi, Aydaubayy men Baylaubayy, Mimyrty men Qoshqyly, Anauy men Mynauy, Kәuikbayy men Áusegi, Oinakýli men Bódeni… - bәri de Osekennen «bata alghan» kýilerinde arghy jaq pen bergi jaqta odyrandap, tasyrandap, jylmyndap, qylmyndap jortyp jýr. Tanimyz, kýlemiz, esirkeymiz, jiyirkenemiz… Nege, ne ýshin?  Ospanhan shetinen tizip, minezdeme berip ketken. «Ospanhan» degendi qúlaghymyz shalghanda-aq olardyng әrqaysysynyng syqpyt-siqy kóz aldymyzgha kele qalady. Tәptishtep aitudy, dәleldep týsindirudi qajet etpeydi. «Leninshil jas» (býginde «Jas alash») gәzetinde «Sýzegen sóz» әzil-syqaq otauyn tikken, «Tamashanyn» týtinin týzulegen, «Qymyzhanagha» san saba silaghan, respublikalyq  «Quyrshaq teatryn» qaz túrghyzghan, gәzet-jurnaldar men tele-radiony tapqyr da kórkem qazaqy kýlkige, әni sәtti tabylghan әzil ólenge qaryq qylghan Ospanhan ghoy  Ol!  Serb әdebiyetining klassiygi syqaqshy Branislav Nushichti, týrikting ghajap әzilqoyy Áziz Nesindi qazaq oqyrmandaryna alghash tanystyrghany jәne bar!

1978-jyly «Leninshil jastyn» redaksiyasy maghan Ospanhanmen súhbat jasaudy tapsyrdy. Jolyqtyq. Ángime soqtyq.

- Ázil-syqaq auylyna qalay keldin?- dedim.

- Áu basta, tilimning búrala beretinine qaramay, әrtist bolamyn dep            konservatoriyanyng qorasyna kirip kep kettim. «Akter» degen qabyrgha gәzeti bar eken, tynysh jýrmey, soghan student joldastaryma arnap, oqytushylargha dep әzil óleng jazudy bastadym. Oqyghandar: «Ói, maladess!» dep qolpashtaytyn boldy da, men olar kýlgen sayyn elirip jaza berdim, jaza berdim, sóitip, dәndep aldym!

(Osy tústa «at shaldyryp» aitarym: 1981-jyly Mәskeude, KSRO jazushylarynyng qúryltayynda Týrkiyadan shaqyrylghan qúrmetti meymanmen – әlemge әigili Áziz Nesinmen tanystym. Onyng qazaq әzil-syqaghynyng jay-kýiine qatysty saualyna Bi-aghany – Beyimbet Maylindi jәne Ospanhandy betke ústay biraz «leksiya oqyp», «Kýlemiz be, qaytemiz?» degen jinaghymdy siladym. Jinaqta: «IYә, Ázeke, Siz kimsiz?» jәne «Áziz Nesinning Almatydaghy inisi» (Ospanhan turaly) degen maqalalarym bar-dy. Nesin balasha quanyp: «Inime sәlem aitynyz!» dedi. Áriyne, ýige kelgen saghatta telefon arqyly aittym. Osekeng mәz boldy. Mine, 35!)

- Ángime-ólenderin  kәdimgi gәzetke alghash shyqqanda qaytip quandyn?

- Kәdimgi  atsha jata qalyp aunadym.

- Satirada siynatyn tәniring kim?

- Abaydyng qara sózderi.

«Siynaryng kim?» degenge biz syzdanqyrap, bәldeninkirep, oilanghangha úqsas keyip kórsetinkirep, әlemdik әzil-syqaqtaghy úlylardy atap, baghamyzdy býgingi bazar narqynan da qymbattatyp jiberemiz. Al jaratylysynan qarapayym Ospanhan óitken joq. Mening sәl tandanghanymdy anghara qoydy da, Abekenning qara sózderinen  «uys-uys» ýzindi aitty. Zaman, qogham, adam jayyndaghy eng tolyq suretteme, minezdeme, sipattamanyng Qara sózderde jatqany ayan. Oqy, oilan, týsin. Kezektep keregindi al da, - qolynnan keledi eken, - jaza ber. Ospanhangha qúday oqy biletin, týsine biletin, jaza biletin qasiyet silaghan ghoy. Kýle biletini óz aldyna. Ol kýle biletin. «Aqyndardyng әieli nege aryq bolady?» әngimesining keyipkeri - bәibishesi Núrsúlu tizip aityp jýrse, biz de shet jaghasyn biletin edik: Osekeng kýlkili jәitti aitar aldynda da, jazugha ynghaylanghanda da әueli ózi qayta-qayta kýlip, әbden rahattanatyn. Qay shygharmasyn oqy bastasan-aq  qalyng kýlkining ortasyna enip bara jatasyng ghoy. Oqyrmanynyng sol kýiin avtor óz basynan ótkeretini - syrt kózge bir erekshe qyzyq. Birde: «Bizge de aitsanshy, biz de kýleyik te!» - dep qaghytqanymda onyn: - Endi qayteyin, shoshqalar shoshandap kóz aldymda túryp alady», - degeni bar. Ol inilerin qatty jaqsy kóre qaljyndaghanda da «shoshqalap» alatyn. Sony eskerip:

- Shoshandaghan shoshqa keyipkerlerindi de jaqsy kóretinnen saumysyn?- dep   edim, ol  kýlip alyp: 

- Olar meni jaqsy kóretin siyaqty, Núrsúluymsha kýndiz oiymnan, týnde týsimnen ketpeydi, sonsong men de jaqsy kóruge mindetti shygharmyn dep oilaymyn, - degeni.

Ázil - keyipkerinning kónilin jyqqyng kelmegendegi kýlkin, al syqaq -       keyipkerinning túqymyn qúrtqyng kelgendegi kýlkin. Ospanhanda әzil basym edi. Tumysynda qulyq-súmdyghy joq ashyq-jarqyn jan ómirdegi nebir alayaqtyqqa, ayarlyqqa  ayanyshpen qarap: «Ey, bayghús, shynymen óstip óter me ekensin?!.» dep ketken tәrizdenedi...

Osekenning tughan әkesi – Túrsynәli Ystybaev Almaty oblysy, Jambyl audanyndaghy «Qastek» kolhozynyng bastyghy kezinde, 1937-jyly «halyq jauy» degen jalanyng qúrbany bolypty. Ýsh jasynda әkesiz jetim atanghan Ospanhannyng keleshegin oilaghan sheshesi Áubәkir degen jigitke túrmysqa shyqqan. Áubәkir parasatty jan eken, balagha ógeylik jasamapty. Alaqany ayaly Áukendi  Ospanhan  tughan әkesindey silap ósipti.  Múny birde aqyn aghamyz Ánuәrbek Dýisenbiyev ýsheuimiz bas qosyp otyrghanymyzda Osekenning ózi aitqany esimde. «Qalqaman-Mamyr» hissasyndaghy Qalqamannyng úrpaghy Ánekeng ekeui tuys eken.

Bú  dýniyege 1934-jyly, mamyr aiynyng 4-i kýni ingәlәp kelgen Osekeng nebary 52 jyl ómir sýrdi. O, jalghan! Saghynysh shirkin jýrekti sazdyryp jýr...

Osekenning ózi joq bolsa da, el-júrty 60 jyldyghyn jaqsylap toylady. Ústazymyz Temirbek Qojekeev bas bolghan syqaqshylar qauymy týgel bardyq. At jarysy, tay jarysy boldy. Estelik keshi konsertpen kómkerildi.

70 jyldyghyn býkil respublika kóleminde ótkizu jón bolady destik.  Jazushylar odaghynyng basshylaryna oi-pikirlerimdi jazyp bildirdim. Ózimizding de iske kirisuimiz kerek.  Ýkimetimizge, Bas ministrding mәdeniyet mәseleleri jónindegi orynbasary Imanghaly Tasmaghambetovke, Baspasóz ministrimiz Altynbek Sәrsenbaevqa (býginde marqúm asyl azamatymyzdyng jany jәnnәttә bolsyn!) hat jazyp, Osekenning mereytoyyna onyng shygharmalary jiyny 8 tom bolady, sony shygharugha qol úshtaryn berudi ótindim. Jauap keldi. Kórsetken kólemimning jartysyn, yaghny 4 tomyn dayyndaudy aitypty, toyyna arnap 2003-jyly shygharyp beretinderin mәlimdepti. Osekenning bәibishesi Núrsúludan shýiinshi súrap, «qoramsaqqa qol saldyq». Núrekeng quanyshtan jasaryp jýre berdi. Osekenning esen-sau, beyqam kezderinde gәzet-jurnal betterine shashylyp, jinalmay qala bergen, ýy múraghatynda qoljazba kýiinde jatyp qalghan әngime, ólen, piesalaryn kompiuterden ótkizip, mening aldyma da ýiip tastady, kómekke qúlshyna úmtylghan  Ýmbekene de – Ýmbetbay Uaydaúlyna da qúshaqtatty. Gәzet-jurnal, radiogha da tarata bastady. «Toqsan qyzgha baghalanghan Qamajaydan» artyq bolmasa kem emes Núrsúludyng ynta-yqylasyna, qajyr-qayratyna tәnti boldyq. Qazaqtyng Ospanhanynyng aruaghyn ardaq tútushy jary, úl-qyz sýigen ana, nemere-shóbere ósirip otyrghan apa-әje, ystyq ta súlu sezim iyesi Núrsúlugha: - Qúday quat berip, jaqsylyqqa kenelip, 100 jasa! - destik.

Osekenning 70 jyldyghy, jiyrma tórt aidy artta qaldyryp baryp, 2005-jyly ótkizildi. Múnyng aldynda tughan óniri Jambyl audanynda jaqsylap toylandy – oblys, audan basshylaryna myng bir alghys! Ol toydy atqarugha bes qaruyn saylap kirisken, Ospanhan kókesi «taksiydey kók kózim» dep erkeletken eng sýikimdi shәkirti, balapanday júp-júmsaq  inimiz Kópen Ámir Bek 100 jasasyn!

Mereytoyyna dýiim júrt bolyp dýrligip, alty jyl boyy: - Ospanhan, Oseken! - dep atyn auzymyzdan tastamay jýrgenimizge kónermes kýlkisine bagha jetpes klassik ústazymyzdyng aruaghy riza bolar, biraq bizding - kózi tiri      shәkirtterining kókeyinde, jasyryp qayteyik, qyjyl joq emes. Ol - 4 tomyn shygharu josparlanghan jyly Imanghalidyng da, Altynbekting de basqa qyzmetke kete qalghandary, olardyng ornyna otyrghandardyng «auyzdaryn qu shóppen sýrtip», bizge dәm-tatymy joq sózden tabaq tartqandary. Kóptomdyq shygharuday iygi isti bastaghan «Qazyghúrt» baspasy ýkimetting «tender» dep atalatyn betpaghy jyl sayyn qysyp beretin mardymsyz qarjygha qaraylay-qaraylay, 4 tomdy jiyny segiz jylda әreng shyghardy. Ei, berekesiz dýniye-ay!..                                                                                             

Osekenning 80 jyldyghy... әiteuir ótkizildi.

...Býkil bet-auyzy kýlip kele jatqan Osekendi kórgen sayyn ol maghan júmyr basty pende emes, qúdaydyng ózi adam qalybyna qúya salghan tip-tiri Ázil-Syqaq siyaqtanatyn. Ekeuimiz alghash 1966-jyldyng kókek aiynda tanystyq. Mine, 50!

Birde, kórshi kezimizde, ýiinde jalghyz ózi qyrylday qarqyldap jýrgenin de kórgenim bar.

-Ou, Oseke, jol bolsyn! – dedim, әzilimdi astarlap.

- Kel, jýr, birge kýleyik! – dedi ol, dizgin bermey. Kýlgen boyy meni bilegimnen ústay alyp, jazu ýsteline qaray «qayqaydy».

- Myna pәleni oqyshy! – deydi, ýstelde jatqan paraqtardy baluangha  tәn myghym iyegimen menzep. Ózi taghy kýlip, sheginip ketti. «Ýretin it pen kýletin iyt» dep taqyryp qoyyp jaza bastaghan әngimesi eken. - Ózing kýlmegenge basqalar da kýlmeydi ghoy, - deydi.

Ol shynynda kýlu ýshin, kýldiru ýshin tughanday edi. Zamandastarynyng arasynda, meninshe, oi-oqigha oinatu, sóz oinatuda Osekene jete alghan әzil-syqaqshy әli joqpyz. Kóshbasshymyzdyng ózin de, kýlkisin de saghynyp jýrmiz.

IYsi qazaqtyng kózi qaraqtysy, kókiregi oyauy biletin, aruaghyn qúrmetteytin Osekene Almatynyng basshylarynan bastap, ýkimetke deyin 20 jyl jazyp jýrip, «2-Shanyraqtan» kóshe atyn әreng aldyq. Respublika quyrshaq teatrynyng újymymen kelise otyryp, teatrgha atyn qongdy súraghanymyzdan dәnene shyqpady.Qajet etken qújattardy pәlenshekenning núsqauymen týglenshekene, týglenshekenning núsqauymen pәlenshekene aparumen Núrsúlu talay bәtinkeni tozdyryp tyndy... Ózi joq Osekenning ekinshi ómir joly әzirshe osynday. Aytylghan mәsele ataulyny uaqtyly sheshui paryz mekemelerding basshylary Osekeng ózi barda silaghan kýlkiden týiilgen ishekterin kýni býginge deyin jaza almay qor bolyp jýr-au deymin...

Mening jasym eluge tolghan kýni Oseken: «Búl – saghan bergen qúrmet gramotam!» dep mәz bolyp túryp úsynghan ólen-haty mynau edi:

            «Oy, súmdyq-ay, Ghabbas ta

            Keledi eken Eluge,

            Bolmaydy seni teluge.

            «Keldim, - deysin, - Eluge»,

            Bola ma soghan senuge?!

            Degenmenen, týbinde

            Jet Jambyldyng jasyna,

            Osy týssin basyna!

            Al endi sol jýzge deyin

            Basyndy bir de qasyma!»

Qasymau qayda, Oseke! Sening kórmegenine shýkirshilik býgingi zamannyng jyrtyq-tesigin týgendesumen, әsirepysyqtardyng bәtuәsizdigin betterine basa súraq qongmen, eshqaysysynan jauap nege kelmeytinine dalúrumen  qasiy-qasy basym taz bolugha ainaldy!

Ghabbas QABYShÚLY

Abai.kz