Qazirgi qazaq tilinde «Kereku» sózi eshqanday maghyna bermeydi. Al qazaq tilining týp – tamyry bolyp tabylatyn kóne týrki tili qanday mәlimet beredi eken?
1969 jyly Leningrad qalasynda jaryq kórgen SSSR ghylym akademiyasynyng Til bilimi instituty dayyndaghan «Drevneturkskiy slovari» bizding izdegenimizdi aldymyzdan shygharady. Búl sózdiktin odaqtyng eng tandauly týrkologtary jasaghanyn aitpasaq ta bolar:
«Kereku – shater, yurta. Keragu – shater, yurta: kok (?) kordikeragujuoti – on vstretilsya s trudnostyami, na sebya vzvalil shater (MK I 404); keraguicinetegol – kakova vnutrennosti yurty? (ThSll)» (10, s. 300).   Mahmúd Qashqariyding «Sózdigi» (Diuany lúghat at - týrik) bizding Kereku turaly týsinikterimizdi tolyqtyra týsedi. Úly ghalymnyng jazuyna qaraghanda, kóne týrkilerde «kerekulen» deytin etistik sóz bar, ol ózine kiyiz ýy jasap, aldy, shatyr tikti degen maghynany bildiredi. Mysaly, «er kerekulendi» - «er azamat ózine kiyiz ýy tikti» degen maghynada qoldanylady (11- t. 3. s. 205).

Qazirgi qazaq tilinde «Kereku» sózi eshqanday maghyna bermeydi. Al qazaq tilining týp – tamyry bolyp tabylatyn kóne týrki tili qanday mәlimet beredi eken?
1969 jyly Leningrad qalasynda jaryq kórgen SSSR ghylym akademiyasynyng Til bilimi instituty dayyndaghan «Drevneturkskiy slovari» bizding izdegenimizdi aldymyzdan shygharady. Búl sózdiktin odaqtyng eng tandauly týrkologtary jasaghanyn aitpasaq ta bolar:
«Kereku – shater, yurta. Keragu – shater, yurta: kok (?) kordikeragujuoti – on vstretilsya s trudnostyami, na sebya vzvalil shater (MK I 404); keraguicinetegol – kakova vnutrennosti yurty? (ThSll)» (10, s. 300).   Mahmúd Qashqariyding «Sózdigi» (Diuany lúghat at - týrik) bizding Kereku turaly týsinikterimizdi tolyqtyra týsedi. Úly ghalymnyng jazuyna qaraghanda, kóne týrkilerde «kerekulen» deytin etistik sóz bar, ol ózine kiyiz ýy jasap, aldy, shatyr tikti degen maghynany bildiredi. Mysaly, «er kerekulendi» - «er azamat ózine kiyiz ýy tikti» degen maghynada qoldanylady (11- t. 3. s. 205).
Dәl osy «kereku» sózi Sevortyannin, Sherbak, Budagova sózdikterinde atalady. Sonymen kóne týrik tilinde «kereku» sózi kiyiz ýi, shatyr, kóshpelilerding baspanasy degendi bildiredi. Qazaqsha núsqasy «kerege»- kiyiz ýiding irgesi, negizi, qabyrghasy maghynasynda qoldanylady. Monghol tilinde kiyiz ýy – «ker» dep atalady (12, s. 82 – 86). Bir eskertetin mәsele, mongholdyng «ker» (ýi) sózining negizgi týbiri (semantikasy) týrki tilindegi  sozu, jai, keru maghynasymen ýndes. «Qúpiya shejirege» sýiensek, tanghúttardyng ýii «terme ker» qazirgi monghol tilinde «terme» sózi kerege degen maghyna beredi / nemese tor/. Býgingi kýni qalmaqtarda, altaylyqtarda, tuvada «terme, terebe» - kiyiz ýiding keregesi maghynasynda qoldanylady. Soltýstik Kavkaz týrkileri, bashqúrttar kiyiz ýidi «terim», «terme» dep ataydy. Ortalyq Aziyany mekendegen týrik – monghol elderindegi «kerege» nemese «tereme» sózderine qatysty tamasha derekterdi S.I. Vaynshteynning «Mir kochevnikov sentra Azii» kitabynan tauyp alugha bolady (13, s. 40 – 77).  Terme ýiden orystyng «teremok», «terem» úghymdary shyqqandyghyn qaytalap aitudyng onsha qajettiligi bolmas. Búl turaly «Slovari turkizmov v russkom yazyke» kitabynda (14) tamasha sipattalghan.
«Kerege» sózi – týrki – monghol, ugro – fin tilinderinde dóngelek alan, dóngelek degen maghyna beredi. Búl týpki negiz әsirese madiyar t.b. ugrofin tilderinde saqtalghan. Qaranyz: Eniko Siy. Kurs vengerskogo yazyka. Kerek(kereket, kereke, kerekek) – koleso (15, s. 496).
Týrik – monghol tilderinde «kerege» sózi tikeley dengelek kiyiz ýidi bildiredi. Osynyng bәri qazaqtyng «kerege» sózi tamyry terenge ketken Evraziyalyq úghym ekenin kórsetedi.
Biz alysqa barmay – aq, aldymen XYII – XYIII ghasyrdaghy orys derekterine kóz jýgirteyik. Jergilikti ólketanushylar óz jazbalarynda Pavlodar ornalasqan jer búryn “Koryakov yar” dep atalghanyn jazady. Biraq “Koryakov” degen kópesting atyna senim kýshti bolghandyghy solay, naqty derekti, siltemeni, “podskazkany” kóre túra, “Koryakovqa” “Kerekudi” jyghyp beredi. Mysaly, pavlodarlyqtargha óte tanys, jergilikti ólketanushylar kóp sýienetin SGADA arhiyvinen alynghan qújatta bylay dep jazylghan (1744 jylghy qújat). “Koryakovskoy forpost – J.A. postroen v gluhom meste, nad rekoy Irtyshem, sverhu reky na levoy storone, rasstoyaniyem ot Irtysha desyati sajeni (23, 75 m.), bereg vysoty 2 arshina (1,4 m), ot urochisha Koryakova yara rasstoyaniyem dve versty (2,12 m.)…”.
Búl qújat Koryakov yar  nemese Kereku jar atalatyn jerding ózen jaghasynyng - forposttyng qazyghy qaghylghan nýkteden 2 shaqyrym jerde ornalasqanyn naqty aighaqtap túr. Bir sózben aitqanda, Kereku jar qazirgi uaqytta Pavlodar qalasynyng ortalyq seruen alany ornalasqan jaghajaydan alys emes, kópirge jaqyn tús.  Búl jar ózi biyik, ózi kiyiz ýy siyaqty. Alystan, ózenning sol jaghalauynan qaraghan adam biyik jardy keregege úqsatatyny sondyqtan.
Kereku jar nemese Kerege jar 1715 – 1716 jyldardaghy Buhgolis ekspedisiyasynyng da qújattary arasynda jýr. Korshaugha týsken Buhgolis ekspedisiyasyna kómektespek bolyp Sibir gubernatory M. Gagarin 1716 jyly kóktemge qaray Tomsk, Tara jәne Toboliskiden jinalghan 700 adamdyq, onyng ishinde kópester, soldattar, tútqyn shvedter /arasynda Gustav Renat ta bar/ keruen jiberedi. Osy “karavan s ludimi, tovaramy y kazennymy denigamy zahvachen kalmykamy za 52 verst ot Yamyshevskoy kreposty na Koryavskom yaru pry Irtyshe dep jazady” F. Usov /2, s. 46/.
Búl derek “Koryakov yar”, nemese “Kerege jar” degen toponimiyalyq ataudyng XYII ghasyrdyng basynda keng ainalysta bolghanyn jәne geografiyalyq nysana - oriyentir esebinde jaqsy qyzmet jasaghynyn bildiredi.
Degenmen Kereku Koryakovten shyqty deytin gipotezanyng tas – talqanyn shygharu ýshin XYIIIghasyrgha deyingi derek kerek. Biz onday derekti  1697 jyly Reseyding әskeri, jolaushy qauymyna keng tanylghan Remezov kartasynan  tabamyz. Qazirgi Pavlodar qalasy ornalasqan Ertisting orta túsynda Jәmishten elu shaqyrymday jerde Remezov qartasynda Kereku jar atalatyn toponim túr. Kerege jardan shaghysqa qaray «Verblujiy yar», «Toloknyannye gory», odan әri «Jәmish kóli» jәne sauda jasaytyn oryndar kórsetilgen.
 Remezov qartasynda Ertisting sol jaghalauynda batysqa qaray «Shabaqta aral», «Shepeleu jar», odan әri «Yar Allaberdyev», «Staroy Irtysh», odan әri Qyzyl jar t.b. toponimder belgilengen. /Golidenberg L.A. «Horograficheskaya karta Sibiry chertejnaya kniga» S.U. Remezova/ Voprosy istoriy . – 1962. № 6. – s.183 – 185.;  Matveev A.V; Yavorskaya L.Ya. Territoriya Sovremennoy Omskoy oblasty na listah «Horograficheskoy knigy chertejnoy Sibiri» S.U. Remezova / 1697 – 1711 gg./. Izvestiya Omskogo gosudarstvennogo istoriko – kraevedcheskogo muzeya. 2003. № 10. – s. 147 – 162. Biz Pavlodar oblysynyng aumaghyna qatysty Remezov qartasynyng derekterin bergeni ýshin ombylyq ghalym A.V. Matveevke alghysymyzdy aitamyz.
 OrtaErtisboyynakelgenreseylikterosyjerdegiqalyptasqantoponimderdimýmkindiginshepaydalandy. Eger  biz orystyng alghashqy bekinis, forpost, qonystaryn qarasaq, bәrining de atauy tarihy toponimge baryp tireledi. Qaranyz – Tobolisk, Tara, Omby, Achaiyr, Osmoryjsk /vosemi ryjyh jerebsov/, Pyatoryjsk / bes jiyren aighyrjary/, Chernoyar /Qarajar/, Jelezinsk /Temirqash/, Semiyar /Jetijar/ t.b. Birde – birjerdeadamatyjoq. SolsiyaqtyKoryakovtealdynda «Keregejar» /Kerekuyar/, odan keyin birtindep slavyan leksikasynyng әserimen Koryakov yargha ainalghan.  
Qoryta kele aitatynymyz,  Kereku atauy Orta Ertis ónirining eng kóne tarihy ataularynyng biri. Onyng toponim esebinde qoldanysqa engen uaqyty kóne týrki, onyng ishinde qimaq dәuiri.  Maghynalyq jәne tarihy qúndylyghy túrghysynan «Kereku» atauy osy ónirdegi Syrlyqala, Qazaly, Qalabalghasyn t.b. ataularymen shendes.
«Kereku» – «Keregejar» sózining kóne týrki tilindegi  núsqasy bolyp tabylady. 
 
Jambyl ARTYQBAEV, tarih ghylymdarynyng doktory
«Ertis didary» gazeti
http://www.ertisdidary.ucoz.kz/