Últtyq iydeologiyanyng qajettiligi últ úghymynyng adamzatqa qajettiliginen tuady. Últ - adamzattyn  payda boluynan bastap, tirshilik etip kele jatqan býginge deyingi tarihynda óz qúqyghyn qorghau maqsatynda jasalghan eng kemel qauymdastyq. Áu-bastan adamdar ózderin sel, jer silkinis siyaqty tabighat apatynan, yaky jabayy jyrtqyshtardan, sonday-aq adam balasynyng jauyzdyq tabighatynan jeke basyn qorghau ýshin toptasa ómir sýru arqyly qorghanu mehaniyzimin jasaugha mәjbýr boldy. Sondyqtan birinshiden halyq sanynyng ósui, ekinshiden adam balasynyng dýniyeqorlyq peyili qalypty jýiemen mal-mýlkin arttyrugha baghyttalghanyna baylanysty azamattardyng qúqyghyn qorghay alatyn songhy qorghandy últ qauymdastyghy dep tanydy. Qazirgi zamanda búl qorghan da halyq sanynyng artuymen qatar otarlau sayasatynyng kýrdelenuine qatysty últtyq qauymdastyqtyng dengeyinen últtardyng odaqtasuyna deyin jetti. Demek adam balasynyng әrbir qauymdastyghy tarihy damu barysynda onyng qauipsizdigin qamtamasyz etetin qorghan ispettes. Sondyqtan adam qay qorghangha arqa sýiep ómir sýrgisi  keletini onyng dýniyetanymyna jәne sayasy sanasyna baylanysty bolady. Al, ayaldaghan әrbir qorghany onyng tirshiligining órisi, oiynyng órisi, dýniyetanymynyng órisi ekendigi de anyq. Sondyqtan qay qorghan bolmasyn onyng sana men erkindigining de kórsetkishi bolmaq.

Últtyq iydeologiyanyng qajettiligi últ úghymynyng adamzatqa qajettiliginen tuady. Últ - adamzattyn  payda boluynan bastap, tirshilik etip kele jatqan býginge deyingi tarihynda óz qúqyghyn qorghau maqsatynda jasalghan eng kemel qauymdastyq. Áu-bastan adamdar ózderin sel, jer silkinis siyaqty tabighat apatynan, yaky jabayy jyrtqyshtardan, sonday-aq adam balasynyng jauyzdyq tabighatynan jeke basyn qorghau ýshin toptasa ómir sýru arqyly qorghanu mehaniyzimin jasaugha mәjbýr boldy. Sondyqtan birinshiden halyq sanynyng ósui, ekinshiden adam balasynyng dýniyeqorlyq peyili qalypty jýiemen mal-mýlkin arttyrugha baghyttalghanyna baylanysty azamattardyng qúqyghyn qorghay alatyn songhy qorghandy últ qauymdastyghy dep tanydy. Qazirgi zamanda búl qorghan da halyq sanynyng artuymen qatar otarlau sayasatynyng kýrdelenuine qatysty últtyq qauymdastyqtyng dengeyinen últtardyng odaqtasuyna deyin jetti. Demek adam balasynyng әrbir qauymdastyghy tarihy damu barysynda onyng qauipsizdigin qamtamasyz etetin qorghan ispettes. Sondyqtan adam qay qorghangha arqa sýiep ómir sýrgisi  keletini onyng dýniyetanymyna jәne sayasy sanasyna baylanysty bolady. Al, ayaldaghan әrbir qorghany onyng tirshiligining órisi, oiynyng órisi, dýniyetanymynyng órisi ekendigi de anyq. Sondyqtan qay qorghan bolmasyn onyng sana men erkindigining de kórsetkishi bolmaq.

Últ adamdardyng qorghanu qoghamy bolghandyqtan otarlau kýshteri ýshin búl qorghangha qarsy údayy shabuyl jasap jatqanyn kóremiz. Ári qorghan bola alatyn eng myqty qorghan últ birlestigi ekenin songhy eki ghasyrda afrikandyqtardyng sayasy tәjiriybesi kórsetti. Óitkeni: Afrika túrghyndary ózderin әlemdik otarlau kýshterining ayausyz shabuyldarynan qorghanyp qalugha últtyq iydeya negizinde kóterilis jasap, últtyq memleketterin qúrdy.

Últ qauymdastyghynyng últtyq qúndylyqtarynyng ortaq tústary kóp bolghan sayyn últ birligining nyghaya týsuine myqty negizder arta týsedi.  Búghan mysal ýndister aq nәsildilerding joyqyn shabuyldaryna nege tótep bere almady? - degen súraqqa jauap izdesek, ýndister týrli sebepterge baylanysty rulyq, taypalyq qauymdastyqtan «últtyq» birlestikke qol jetkize almady.

Adamzattyng toyymsyzdyghyna baylanysty  qazirgi kezde, últtyq birlestikterding myqty qorghangha ainalghanyn sezgen otarlau kýshter, últtan myqty qauymdastyqtargha oiysyp jatqanyn batys elderining ekonomikalyq odaghy, sonday-aq Batys pen Shyghys Europanyng odaqtasuy sózimizge aighaq. Demek, jahandanu prosesi eki baghytta damy beredi. Biri adam balasynyng ruhany kemeldenuine oray, adam adamdy syilaytyn dengeyge kóterilip, sanaly týrde adamzat qomghamynyng jahandanu satysyna jaqynday týsedi. Sonday-aq әr últtyng últtyq qúndylyqtary ózge últtardyng da qúrmetine ie bola alady. Búl ruhany baghyttaghy jahandanu. Ekinshisi - dýnieuy qúndylyqtar negizinde jahandanu prosessi. Onda tehnologiyasy damyghan elderding ónimin tútynatyn tútynushy qoghamyn qalyptastyru kózdeledi. Onday qoghamda tútynushynyng oi-sanasy tek qana tirshilikting qamymen shekteledi. Sonyng saldarynan adamzat ózining ruhany dýniyesinen ajyrap qalday.  Adam balasynyng toyymsyzdyq saldarynan otarlau  sayasatynyng negizinde  jahandanu prosessi baqtalastyq, qaqtyghystyq, zúlymdyq pen ayausyzdyqqa  toly baghytta damidy.

Ruhany qúndylyqtardan ada qalghan  azamattar azamattyq mindetin atqarudyng ornyna shenqorlyq pen púlqorlyqqa boy aldyrady. Azamattyq túghyrynan tómendegen olar baylyq pen biylikting qúlyna ainalady. Paqyr búqara aldynda aibynyn asyryp taltang basyp shalqayady. Onday mýsәpir, ruhy mýgedek jandardan elge qorghan bolar qanday patriot shyghady. Sonday-aq olardan adam balasyna qamqor bolar qanday azamat kýtuge bolady. Búnday qoghamda shyghysqa tәn aghayyndyq, dostyq, mәrttik, erlik syndy izgi qasiyetter joyylyp, eki jýzdi, ailakerler saltanat qúrady. Ekinshi jaghynan zangha emes  basshygha baghynatyn qúl bola bastaymyz. Yaghny qaltalylar men bastyqtargha jaltandap jaltaqtaymyz. Qarapayym adamdargha taltandap qaqshiyamyz.

Eng ókinishtisi adamzat qoghamynda qúldyq pesihologiya  adamy tragediyagha ainalyp túr. Búl ýrdis týpting týbinde adam balasyn últtyq qúndylyqtardan ajyratady. Sýitip  últtyq, memlekettik mýddege úmtylys jasamay dýnieuy aldamshy qúndylyqtargha berilgen qogham keypine enedi. Nәtiyjesinde adamgershilikke tәn qasiyetterden ajyrap jeke basynyng qamymen ómir sýre bastaghan olar qoghamdy jana tyghyryqqa tireydi. Osy jaghdaygha baylanysty keyingi jyldary әlem ziyalylar arasynda ruhany qúndylyqtar jóninde payymdaular molynan jariyalanyp jýr.

Últtyq memleketterde, «últ» sol memleketting әrbir azamatynyng qúqyghyn qorghaugha myqty «mәiek» bola alatynyn eskere otyryp, adamzat ómirining tәjriybesine say jasaghan búl qorghandy dәl qazirgi topalang dәuirde, qoldan kýiretu әbestik bolmaq. Óitkeni «últ» yadrosy әr bir elde azamattaryna tireu. Al búl tireudi qúlatu sol elding әr bir azamatynyng qorghanyn qúlatqanymen birdey. Árbir elderdegi diaspora ózderin ýlken toptardyng mәdeni, sayasi, ekonomikalyq shabuylynan qorghanu ýshin birigedi. Olardyng da birigu dengeyi әrqalay. Sondyqtan adam balasynyng qoghamdyq birlestikterining sapasyna baylanysty qorghanu kýshi arta týsedi. Osy prinsipterge sәikes әr bir adam ózining azamattyq qúqyn qorghaugha haqy bar desek,  Qazaqstan halyqtar assambleya iydeyasy adam balasynyng tarihynda jәne әlem qauymdastyqtyng arasynda adamy túrghydan eng asqaq iydeya ekenin aita alamyz. Biraq ta búl arada qazaqtyng últtyq qúqy eskerusiz qalyp otyr. Sol ýshin de qazaq halqy ózining basshylyq mindetin atqara almay kele jatyr. Áriyne búl jaghday negizinde eldik mýddemizge asa  tiyimdi emes. Óitkeni qazaq halqy qazirgi tanda óz jerinde elining mәiegi boludyng ornyna ógey balanyng kebin kiyip jýr. Áriyne búl jaghday keleshekte qazaq pen ózge últ ókilderining arasyndaghy tabighy tepe-tendikti búza bastaydy. Sondyqtan halyqtar arasyndaghy dostyq qatynastyng ornyna qastyq qaqtyghysqa jol ashady. Ekinshiden «ózge últ ókilderining qúqyghyn qorghaymyz», - dep olardyng da arasynan shyghatyn paydakýnem kisilerding keude qaghyp, óz jayyn úmytyp, anau-mynaudyng azghyruymen  diaspora ókili ekenin úmytyp, ózderin últ-úlysqa teliydi. Sóitip olar azamattyq qúqyghynyng ornyna ózderining jeke últ retindegi qúqyqtaryn talap etedi. Sodan baryp azamattyq qoghamgha tәn erejeler últaralyq qoghamnyng erejelerimen qarama-qayshy zandylyqtargha ainalady. Sondyqtan diaspora toby azamattyq qúqyqtan artyq ýles әri artyqshylyqtar súrap qoghamymyzdyng shyrqyn búzbauyna eshkim kepildik bere almaydy. Qazaqtyng «bir qúmalaq bir qaryn maydy  shiritedi» degen maqalyna say olardyng shynayy beynesi Talghar siyaqty oqighalarda kórinip qaldy. Áriyne jalpy qalyng júrt jamandyq oilamasa da aralarynan  teris pighyldaghy kisiler olardy asqaq armandarynyng jelisimen aldap-arbaydy. Sóitip, iygi niyetpen qúrylghan úiym yntymaqtyng ornyna keregharlyq «mendiktin» batpaghyna týsip ketedi de, el ishin alauyzdyqtyng oshaghyna ainaldyrady.

Qazaqtar ózderin eng myqty qorghan «últtyq» qauymdastyqtan mahrúm etpeuge tiyis.  Óitkeni  memlekettik jәne últtyq qauipsizdik eng aldymen últtyq qauymdastyq arqyly jýzege asady. Últtyq qauymdastyq qorghanumen qatar órleuge de  negiz bola alady. Oghan  mysal Týrkiya elining últtyq ústanymyn aita alamyz. Olar memleketining ishinde de syrtynda da últtyq qúndylyqtaryn dәriptep, últynyng auyz birligin qamtamasyz etuge tyrysady. Búl baghytta әjeptәuir jetistikterge qol jetkizdi. Mәselen, Týrik azamattarynyng diasporasy túrghan elderinde tabystaryn Týrkiyanyng banktaryna audarady. Últtyq ashanalaryn ashyp óz taghamdaryn paydalana otyryp, últtyq biologiyalyq-psihologiyalyq qalypyn saqtay otyra, óz azamattaryn shet jerde de júmyspen qamtamasyz etedi. Meshitterinde bas qosyp ruhany nәr alady.  Últ birligine qajetti týrli últtyq qúndylyqtaryn arttyrugha enbektenedi. Últ birligining kerektigin keninen nasihattaydy. Sol arqyly týrikterding әr bir azamaty qarapayymy da, ziyalysy da, bay men kedeyi de últ qauymdastyghyn ózderining jeke basynyng da qorghany ekenin jan-tәnimen sezedi.

Qoryta aitqanda, qazaqstandyq iri investorlardyn, qazaqtyng últtyq iri investisiya kompaniyalarynyng keleshekte eng bekem qorghany Qazaqtyng últtyq qauymdastyghy ekenin úghynuy kerek. Sol ýshin de azamattyq qúqyghymyzdy qorghauda, últtyq kompaniyalardyng mýddesin qorghaugha da últtyq iydeologiya kerek. Últtyq qogham arqyly әlemdik qoghamgha aralasa alamyz. Al, adam balasynyng qauymdastyq birlestigining auqymy qanshalyqty keng bolsa onyng sanalyq, ruhani, materialdyq órisi de keneye beredi. Sonday-aq, qauymdastyqtyng birligi ortaq mýddemen ortaq qúndylyqtar arqyly keledi. Últtyq qauymdastyqtyng berik irgesi últtar arnasyndaghy ortaq mýddege qúrylghan odaqtastyqqa da negiz bola alady. Oghan Europanyng ekonomikalyq odaghy dәlel.

Qazaq jastary últtyq qúndylyqtar negizinde últtyq tәrbie almaghan jaghdayda, últtyq sanasy selkeu tartyp, ózge qauymdastyqtardy tirek etip, ózgelerding mýddesine qyzmet ete bastaydy. Búnyng ózi qauymdastyqtar arasyndaghy tepe-tendikti búzady. Bizdi ýlken kedergilerge alyp baryp soqtyrtady. Demek, jeke basymyzdyng qúqyghyn qorghaugha últtyq qauymdastyq kerek. Jappay halyqty últtyq qauymdastyqqa jeteleytin kýshter sayasy biylik, qaltaly azamattar jәne ziyaly qauym ekenin de esten shygharmayyq. Sondyqtan búl maqsatqa jetu ýshin últtyq iydeologiya auaday qajet. Últtyq iydeologiya últtyq sananyng oyanuyna, damuyna sonday-aq jappay halyq arasynda túraqty týrde qalyptasuyna negiz bolady. Onyng nәtiyjesinde qarapayym halyqtyng da ziyaly qauymnyng da sayasy sanasy últtyq mýddeni jәne memlekettik mýddeni úgha alatynday dengeyge ósip, jetiledi. Qazaq halqynyng sayasy oyanuy yaghny óz paydasyn týsinui Qazaqstannyng kóptegen últ ókilderine de iygi әserin tiygizedi. Olar ózderine sanaly, senimdi de irgeli tirek bar ekenin ishtey seze bastaydy. Sóitip, qazaqty syilaytyn, ózderi jaqsy tirshilikti qanaghat tútatyn toptar payda bolyp qazaq halqymen jaqynyraq qaynasyp, birigu jolyna týsedi. Al, ishteri aram pighyldy toptar qazaqpen yntymaqtasudan qashqaqtap, irgesin aulaq ústaydy nemese eki jýzdilik tanytyp aram oiyn ishke býgedi.  Qazirgi kezde últtyq iydeologiyanyng әlsizdiginen kóptegen týrik tektes halyqtarymen qatar basqa da diaspora  ókilderi de balalaryn orys tildi mektepterge berip jatyr. Tipti, әleumettik jaghdayy tómen sayasy ómirden beyhabar kýide ómir keship jýrgen qazaqtyng ata-analary da balalaryn ýlken sheneunikterding isterine qarap orys tildi mektepterge berip, últymyzdy qor qyp kele jatyr. Sondyqtan qazaqqa, ózge últ ókilderine de memleketting bayandy bolu jolyndaghy sayasatyna da últtyq iydeologiya kerekti úiytqy ekenin kózi ashyq ózge de últ ókilderi tolyq sezinip otyr. Mәsele memleket dengeydegi basshylardyng sayasy sanasynyn  órisine kelip tirelip túr. Sheneunikterding sayasi, ekonomikalyq, qoghamdyq, mәdeny túrghydaghy dúrys sheshimderi, elimizdi dau-damaygha  soqtyrmay-aq ýlken jetistikterge jetelep memlekettik, últtyq qauipsizdigimizdi qamtamasyz ete alar edi.

Qazaqstanda últtyq iydeya kerektigine oray ýndister tarihyn tarihy sabaq retinde qaraugha bolady.

Ýndister aq nәsildilerding otarlau sayasatynyng ayausyz qúrbandary bolghanyn 1492 jyly Soltýstik Amerikada ýndisterding sany bir million adam bolsa, 1890 jylynda nebәri ýsh jýz myngha tómendep ketkeninen bayqaugha bolady. Búl tragediyanyng oryn aluyna aqnәsildilerding jauyzdyghy sebep boldy. Amerikandyq ghalym Dy Braun «Amerikanyng qyzyl terileri» nemese «Jýregimdi jerleshi» atty enbeginde aq nәsildiler 1861-1890 jyldar aralyghynda, yaghni, bar-joghy otyz jyl shamasynda ýndisterdi tiridey ólikke ainaldyrghanyn jazdy.

Tabighatqa ghashyq, qarapayym ómirge beyim ýndister tabighatpen, jan-januarlarmen birge saltanat qúryp ómir sýretin. Oghan dәlel  birinshiden - Hristofor Kolumbtyng alghashqy saparynda ýndister Otanynda búghylardyng sany jetpis bes million shamasynda bolghan bolsa, 1890 jyly jer asty men jer ýstining baylyghyna qúmartqan paydakýnem europalyqtardyn  qyryp-jonynyng kesirinen, búlardyng sany birneshe jýzden aspaghan, ekinshiden - ýndisterding qyzyl búlt, juan jylan, aryq ang, qara búghy, qara qazan siyaqty esimderine qarap tabighat olardyng ómir shyndyghymen etene jaqyn bolghandyqtaryn aita alamyz.

Dy Braun ýndis halqynyng tragediyasyn bylay qorytyndylaydy: ýndisterding ataqty basshylary keyingi otyz jylda tarih arnasynda anyzgha ainalghandary taghdyrdyng isi edi. Yaghny 1861 jyldan bastap 1890 jylgha deyin sozylghan «Genosiyd» sayasaty ýndisterding aqpeyil minezi men asqan jauyngerlik ruhyn qorghashtaghan qaharman perzentterining esimderin olardy qangha boyaghan aq nәsildi «Amerikandyq qaharmandarmen!» qatar tarih jadynda qaludy nәsip etti. Áriyne búl tarihtyng paradoks kórinisi edi.

Búl tragediya 1890 jylghy jeltoqsan aiynda jappay qyrudyng songhy qandy qyrghynymen ayaqtaldy. «Vounded ny Grek»  qamalynda bolghan qyrghyn ýndis halqynyng joyylu tarihynyng songhy nýktesi edi. Mine sol qamalda panasyz qalghan jas pen qariya jandardy ólim oraghymen orghan aq nәsildiler «Genosiyd» sayasatynyng jenisine de jetken kýn edi. Óitkeni, 1890 jyldyng sol kýninen bastap qazirge deyin ýndister «Qaharmansyzdyq kezenin» bastan ótkizip jatyr. Halyqtyng songhy qaharmany ólgen song «Qaharmansyzdyq kezeni» bastalady. Al, búl ýndis halqynyng tiri degen aty bar ólik bolghan song ólim kezenining bastalghany degen sóz. Últ ýshin, halyq ýshin sayasy sahnada, ekonomikalyq salada, ruhany aidynynda jan salyp elining mýddesi ýshin kýresetin songhy «Qaharmany» ólgen song ol últtyng últ retinde ómir sýrui mýmkin emestigin ýndister tarihynan kóremiz. Eline qorghan bolghan «Qaharmandar» kóp bolsa, elding bayandy ómir sýruine sonshalyqty ýmit arta týsedi. Kerisinshe «Qaharmandar» azaya týsken sayyn bir elding el bolyp qaluy ekitalay ekenin ýndisterding tarihy tәjiriybesinen bayqaymyz.

Demek, halyqtyng «Qaharmansyzdyq» kezenining bastaluy últtyq túrghydan tiriler óli kebinin kiyip últtyq bolmysynyng jerleu sәtin kýtip túrghan kezeng bolyp esepteledi. Dy Braunnyng enbegine qarap, ýndisterding halyq retinde joyylyp ketuine aq nәsildilerding qúnarly jerlerin iyelenu maqsatynda jýrgizgen «Genosiyd» sayasatyna ýndisterding de anghaulyq, diny ústanymdarynyng әlsizdigimen qosa tolyq últtyq dengeyge kóterile almay qalghandyghy da sebep  bolghanyn kóre alamyz.

1492 jylghy Hristofor Kolumbtyng sapary Amerika qúrlyghyna bir halyqtyng joyyluyna sebep bolyp, órkeniyetti europalyqtardyng qanshalyqty jauyz ekendiginen de habar berdi. «Men ol kezde últtyq bolmysymyzdyng ayanyshty taghdyry songhy syzyghyna jetkendigin úgha almappyn. Endi kәrilik shynynyng biyiginen, ótken kýnderge kóz salghanymda iyrek-iyrek shatqaldardyng tabanynda jappay óltirilgen әielder men balalardyng túla boyy tizilip jatqan mәiitterining ap-ayqyn kórinisterin kóremin. Men búl sahnalardy tura sol jastyq shaghymda kórgendey kóz aldyma elestete alamyn. Bayqasam sol ólikterding qandy monshasynda qardyng astynda bir últtyng tolyqtay arman-múraty kómilgen... Shirkin últ armany qanshalyqty  súlu qiyal edi... Últtyng birligi kýiregen, týgeldey derlik kýl bolyp úshyp ketken, endi ýndisterdi biriktiretin mәiek joq. Últtyng kiyeli aghashy qurap qalghan» deydi «Vounded ny Grek» lagerinde 1890 jyly tútqynda bolghan ýndisterding songhy aqsaqaly Qara búghy.

Dy Braunnyng «Amerikanyng qyzyl terileri» atty enbegin fransuz tiline audarghan II Brejening jazbalarynda polkovnik Ivanstyn: «Men  Kolorado túrghyndaryna sizge qarsylyq kórsetken әr bir ýndisti óltiruge rúqsat beremin» degeni nemese polkovnik Chiy-Vingtonyn: «jol boyynda kezdesken әr bir ýndisti óltirsin» dep bergen búiryghy dýniyeqor europalyqtardyng jauyzdyghyna kuәlik bere alatyn aighaqtar bolyp tabylady.

Ýndisterding tarihy jolynyng qortyndysyna  qaraghanda: - ýndister rulyq, taypalyq dengeyden últtyq dengeyge kóterile almady. Áriyne búl mәselening de ózindik sebebteri bar. Ol bólek әngime. Osy túrghydan alghanda qazaq halqy au bastan batyrlary men biylerining eren enbegining arqasynda ózining tabighy daryny, tarihiy-sayasi, qoghamdyq ahualyna baylanysty últtyq sanany halyqtyq shenberinde qazaqtyng boyyna sinire bildi. Sondyqtan da tarihy jolynda esh bir otarlau sayasatynyng zobalany qazaqtyng últtyq sanasyn joya almady. Tek qana kenes odaghynyng zúlymdyq, jauyzdyq sayasatynyng kesirinen tereng tarihy tamyrynan susyndap ósken aghashy qatty zaqymdandy. Biraq, últtyq taly bir jolata solyp ketken joq.

Qazaq halqynyng últtyq iydeyasynyng myqtylyghynyng arqasynda Qazaq handyghy Alash qayratkerlerimen jalghasyp kenes zobalanyn bastan ótkize otyryp, tәuelsiz el bolu baqytyna da

Tarihtan mәlim qazaq bauyrmal halyq. Sonyng arqasynda  Gerolid Beliger, Asyly Osmanova , Nadejda Lushnikova syndy meyirimdi, sanasy biyik, móldir jandardy óz perzentterine ainaldyrdy.  Olar da óz biyiginde qazaqtyng últtyq iydeyasy men mәdeniyetine, әdebiyetine eleuli qyzmet jasap kele jatyr. Osynday biyik-biyik belesterimizdi dúrys jolgha qoya bilsek әlemde ruhany óristing eng biyik shynynda túra alamyz.  Kóptegen elderde ózge últ ókilderin assammiliyasiyagha úshyratyp últtyq qauymdastyqtaryna qosyp otyrady. Al, qazaq halqy óz bauyrmaldyghymen ózge últ ókilderin naghyz adamy qasiyetining arqasynda, óz janynyng bir bóligine ainaldyryp  eldi qorghaugha, elge qamqor bolugha, onyng órkendeuine qúlshyna, shynayy yqylaspen ýles qosugha yntalandyrady. Múnday jetistikter adam qúqyghyn qorghau prinsipteri negizinde qazaq halqynyng ruhany jetistigining jemisi retinde, últtyq iydeyagha eleuli qyzmet etip kele jatyr. Sebebi, sanasy biyik әr bir últ ókili qazaq halqynyng qarapayymdylyghyna, meyirine tәnti bolyp, ony riyasyz sýie bastaydy.  Búl ýrdis «Maya» syndy jany súlu qyzdarymyzben, Igori Sahar syndy kókiregi oyau abzal jandy úldarymyz ben óz jalghasyn tauyp kele jatyr. Demek Qazaqstan adam balasynyng ruhany júldyzy janghan elge ainalu mýmkindigine ie ólke. Qazaqtar nәzik jýrekterimen jaynaghan júldyzdardyng núrly shapaghatyna adamzatty bóley alatyn potansiyaly bar halyq.  Oghan  Mayalar men Igorlar   adamdyq kiyeni qúrmet tútqan qazaqtyng adamy móldir búlaghynan susyndaghan Beliger, Nadejda, Asyly agha-apaylarymen jalghasyp kele jatqan úrpaghy retinde kuәlik beredi.  Olar ózderining adamy biyiginde sanaly órisinde, qazaqy qúndylyqty óz erkimen qabyldap qazaq janynyng serigi, ajyramas bir bólshegi bola beredi.  Biz  atalghan jandardy  qazaqtyng oi-órisinin, dýniyetanymynyng jәne ruhani, adamy qasiyetining jemisi dep bilemiz. Alayda songhy kezde biz sol túnyqty laylaugha tyrysyp kele jatyrmyz. Mәselen «Eki júldyz» doda habarynda qazaqsha bilmeytin orys tildi qazaq pen orys tildilerding shashbauyn kóterip jýrgen shala-púla orysshasy bar qazaq tildi әnshiler arasynda eshqanday tendik pen ýilesim joq. Onda bar­­­­­­­­­­­­­­­ - joghy qazaqtyng dýbәre ekendigining kórinisterine kuә bolamyz. Sonymen qatar qazaq kórermenning boyyna dýbәrelikti siniruge televidiyalyq «Toghysqan taghdyrlar», «Aghayyndar» syndy «kórkem» tuyndylar últtyq ruhtyng ulanuyna qyzmet etip keledi. Olardyng birinshiden qarapayym, momyn qazaqtardy ana tiline nemqúrayly bolyp qalyptasuyna kómektesedi. Ekinshiden әr bir qazaq dýbәrelikti tabighy qúbylys dep qabylday otyra boyyna sinire beredi. Ýshinshiden janama týrde orys tilining ýstemdigin moyynday beredi. Óitkeni  onda bayqaghanynyzday orys tildiler qazaq tilinde sóileuge mindetti emes.  Mensinbeytini de ashyq kórinip túr.  Kerisinshe qazaq tildi әnshiler әdettegi jalbaqtau minezimen orys tildining aldynda yrjandaumen әure. «Eki júldyz» tәrizdi jobalargha qarap bizge últtyq minez jetpey túrghanyn anqaramyz.

­­­­­­­­­Jalpy alghanda últtyq damu jolyndaghy kedergiler   әlemning barlyq memleketterinde ózine tәn sipatpen kórinis tauyp jatady. Osy túrghydan alghanda bizding eldegi qayshylyqtar men kemshilikter memleketting óristeuine, kedergi bolar jayttardyng eng negizgilerin atap aitar bolsaq: birinshiden - orys tildi qazaqtardyng qazaq tilinde shyghatyn qazaq basylymdardyng materialdarymen tanysa almaytyndyqtan ózining tughan halqynyng jan dýniyesin tiyisinshe sezine almaydy. Sol sebepti óz últynyng ruhany әleminen oqshaulanyp, bóten bir elde ómir sýrip jýrgendey últ qúndylyqtaryna, qazaq qayratkerlerine, diasporasyna, últtyq qauymdastyq mәselelerge eshqanday meyir-shapaghat tanytpay, qyzmetke qol jetkizu jәne tabys tabu siyaqty armandar tóniregine tәuip etip ómir keshude. Ekinshiden - para berushi men paraqorlar zandy oiyn qúraly. Olar  adamdardy  oyynshyq dep sanaydy. Para berushi yqpaldy bastyqpen baylanys ornyqtyryp kerekti sheneuniktermen sudiyalar, prokurorlardy óz qyzmetine júmsaydy.  Para alghan sheneunik, para berushining qúlyna ainalady.  Olardyng tanymynsha adamdar ózderining azamattyq qúqyghyn qorghay almaytyn ruhany mýgedekter bolyp esepteledi. Áriyne zang júmys istemegen jaghdayda búl dәstýr jalghasa beredi. Ýshinshiden - qazaq tilinde oqu bitirip jatqan oqushylar men bilimgerlerge ónerkәsip salasynda, sauda-sattyq, iri biznes pen biylik oryndarynda júmys tabylmaydy. Búl qayshylyq qazaq balalarynyng ensesin tómendetip, mereyin týsiredi. Sondyqtan jastardy otanshyl,  memleketshil ruhta tәrbie beru isi jalghan úran siyaqty bolady. Óitkeni memleketting bayandy bolu jolynda jan salyp qyzmet jasaytyn shenunikter memleketting keleshek taghdyryna nemqúrayly qaraydy. Sheneunikterding bir bóligi  paraqor bolmasa da bastyqqa  jaltaqtap últtyq mýddege kóz júmady.

Al, qazirgi kezde әr qazaq últ mýddesin eng birinshi oryngha qoyyp әr bir isin, sózin últ bolmysynyng til, dil, din tirekterin nyghaya týsuine atsalysyp  ýles qosugha  tiyis. Últtyng bir til, din, dildigi halqynyng bir tútas últtyq psihologiyasyn qalyptastyrugha negiz bolady. Sol arqyly әrbir azamattyng memleketin sýngge, әri memleketting bayandy bolu jolynda kýresuge jol ashady.

Jamandyqtan saqtandyratyn iman. Al, iman bir Allagha senu. Allagha sengen jan Allanyng jaratqan pendesin sýiedi. Al,  otarlaushy kýshte últ ta, iman da joq. Olardyng senimi biylik pen baylyqta shekteledi. Sondyqtan barlyq izgilikti adamdar qara kýshterge qarsy bir últ atauynyng tónirigine toptasugha mәjbýr bolady. Mәselen Qazaqstannyng jer asty, jer ýsti baylyghyn onyng azamattarynyng iygiligine otarshyl kýshterden  qazaq últtyq qorghan shenberinde saqtap qalugha,  memlekettik  mýddesin qorghap qalugha mәjbýr. Áytpese otarlaushy kýshter týrli baghyttaghy sektalar men týrli aghymdardyng yqpalymen el yntymaghyn  búzyp, alauyzdyqty kýsheyte berse últ keleshegining tamyryna balta shabady.  Búnday jaghdayda bir últtyng jetekshi últ bolu mindeti asa auyr jýkke ainalady. Memleketting jetekshi últy retinde onyn  mindetin atqaru ýshin eng birinshisi jetekshi últ bir-birin erekshe sýngge, syilaugha tiyis. Bir‑birining abyroyyn asqaqtatuy tiyis. Ózin syilaghan әlbette ózgeni de ózindey sýie biledi. Oghan qoghamda  jaqsy men jamandy ajyrata biletin ólshem qajet.  Jaqsylyq pen jamandyqtyng ara-jigi aiqyndalar bolsa, qoghamdyq qarym-qatynasta ólshem baylyq pen biylik boludan qalady. Adamy jәne últtyq qúndylyqtaryn silaytyn damyghan elderde iri baylar (kartel, trasttar) ózderining tynysh júmys isteu barysyn qamtamasyz etu ýshin óz halqynyng әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyn oilanyp barynsha jaghdayyn jasaugha iri-iri jobalardy iske asyrady.  Baylary elding mәdeni, әleumettik salalaryna materialdyq qoldau kórsetedi. Al, adamy әri últtyq kiyeni syilamaytyn artta qalghan nemese damu jolyndaghy elderding biyleushileri men burjuaziyasy óz halqynyng әleumettik-ekonomikalyq hal-ahualyna jýieli týrde kónil bólmeydi. Zang bola túra zangha sәikes júmys isteuge tyryspaydy. Tipti óz halqynyng últtyq bolmysyn mensinbeuge deyin barady. Sol sebepten damyghan elderde ýkimetke qarsy әleumettik jaghdaygha baylanysty narazy ekendikterin beybit sherumen kórsetedi. Al, biylikten bezgen elderde halyqtyng narazylyq qarsylyqtary biylikti qúlatyp tynghansha tynym tappaydy. Óitkeni olardyng jan dýniyesi  әdiletsizdikten әbden qaralyp kek basyp ketkendigin beyneleydi. Qúrdymgha ketken kenestik biylik soghan aighaq. Sol sovettik jýiening Qazaqstandy últsyz elge ainaldyru maqsatynda jýrgizgen sayasatynyng kesirinen qazaqtyng últtyq sanasy tabighy ósuinen qalys qaldy. Sodan baryp eldegi sayasy biyliktegilerding patriottyq órisi taryldy. Ne mýldem joyyldy. Sondyqtan keleshek jas maman sayasatkerlerdi tolyqtay últtyq qúndylyqtaryna qanyqtyrmay olargha biylik tizginin ústatugha bolmaydy. Jastar eng әueli qazaqtyng tilin, dinin syilaugha tiyis. Qazaq jastary  Qazaqstan azamattary ýshin órkendeu mәiegi ekendigin әbden sezip, әri oghan senip, soghan oray memleketting mýddesin qorghau maqsatynda sayasattyng kýrdeli kenistigine qadam basulary lәzim.  Qysqasy dýnie baylyghyna kóz alartqan adamdar údayy súm isterin jalghastyra beredi. Otarlau sayasatyna qaruly maydan men myltyqsyz maydanda  tótep bere alu ýshin tehnikalyq hәm mәdeny damu qarqynyn naqty últtyq, memlekettik baghytta jýrgizu kerek.

Al tarihiy-sayasy tәjiriybelerge sýiene otyryp, biylik pen halyq arasyna shynayy tatulyq ornata alatyn negizder últtyq til, din, dil. Sonday-aq, azamattardyng әleumettik jaghdayynyng órkendeui, qoghamda әdiletti qarym-qatynastyng ornyghuy hәm sheneunikterding iskerlik, parasat pen әdildigi bolyp tabylady. Sonymen qatar halyq pen auqattylar arasyndaghy dostyq pen tatulyqty burjuaziyanyng últyn sýngy, meyiri, jomarttyq pen adamgershiligi qamtamasyz ete alady.

Býgingi qazaq iygilik pen kemistikting ortasynda kiriptar halde ómir sýrude. «Senen әreket Alladan bereket»  degen sóz bar. Sonday-aq, dinimiz islamda «әr isting nәtiyjesi adamnyng niyetine baylanysty» ekenin aitady. Soghan oray enbek etudi jәne taza niyetti boludy úmytpasaq Alla jar bolyp, iygiligimizge iygi negizder qalaytynyna seneyik. Búl oiymyzgha Kenes Odaghynyng kýireui odan әri atalarymyz armandaghan armandargha bettep, elimizding tәuelsizdigine qol jetkizgenimiz aighaq. Niyet dúrys bolyp, adal enbek etsek Alla taghala qalauymyzgha jetkizedi. Taghysy «iygilikting erte keshi joq» degendey taza peyilimizdin, adal sanamyzdyng iygiligin býgingi úrpaq qordalanghan kesapattyng kesirinen kóre almasa, sóz joq ertengi úrpaghymyz kóre alady. Óitkeni iygilikting dәni kesapattar  basyp tastaghan tóbeshikterding astynan boy kóterip búrshaq atuyna uaqyt kerek. Sol uaqytqa býgingi bizder sabyr men ýzdiksiz sanaly da jýieli týrde qyzmet jasay beruimiz qajet. Úly túlghalar men jany jaysang jandargha Alla quat bersin, yntymaqtary artsyn dep tileymiz.

«Abay-aqparat»