Barlyghy neden bastalady? Eger siz ortasha bilimdi, kóp júmys jasaytyn adamdardyng ómir saltyna nazar audaratyn bolsanyz, olardyng barlyghynyng bir joldy tandaytynyn kóresiz. Sәby dýniyege keledi, odan keyin mektepke barady. Ata-ana balasynyng sabaghynyng jaqsy bolghanyna quanyshty. Mýmkin balasy keyin ghylymy ataqqa qol jetkizer, sodan song ózine qauipsizdik pen tynyshtyq syilaytyn júmys izdeydi. Aqsha taba bastaghan son, basqa adamdarmen aralasa bastaydy. Ózining ómirlik serigin tabady, onyng arty ýilenuge әkeledi. Ýilengenderding ómiri ghajayyp: olardyng ekeui de júmys jasaydy. Tabys eki jaqtan keledi. Olar ózderin joly bolghan adamdarday sezinedi. Olardy jarqyn bolashaq kýtip túrghanday-aq, ýi, kólik, teledidar, t.b. almaqshy bolady. Demalysqa, sayahatqa shyghudy armandap, ómirge sәby әkeludi josparlaydy. Baqytty shaq bastalady. Al qarjygha degen qajettilik óse bastaydy.

Bayymaudyng alghysharty. Tabandy júmys isteytin adamnyng ómiri ssenariy boyynsha ótedi. Mysaly, baqytty, sauatty jas júbaylar óz ómirlerin bir tar bólmeni jaldap túrudan bastaydy. Búryn búl bólmede bir-aq adam túrsa, endi ekeui túrady. Sóitip, olarda kishkene bolsa da artyq aqshanyng payda bolghany týsinikti bolady, búryn bir adam túratyn qarjygha endi eki adamgha túrugha bolatyndyghyna kózderi jetedi. Ángime pәterding tarlyghynda. Osydan keyin aqsha jinau kerek degen sheshimge keledi. Ýlken ýy satyp aludy, úrpaq sýydi armandaydy. Olardyng tabystary kóbeyedi, sóitip «armandaghan ýiin» satyp alugha bel baylaydy. Osylaysha búlarda mýlik salyghy payda bolady. Sodan keyin jana kólik, jihaz, túrmystyq tehnikalardy satyp alady. Aqyrynda passiv bólikterding [avtor ýi, mashina, túrmystyq zattardy, materialdyq qajettilikti baylyqtyng passiv bóligi dep ataydy. red.] әrtýrli shyghyndardy tóleuge [ýy kepildigining tólemi, kredittik kartochkalardy jabu jәne t.b.] toly ekenin angharady. Osydan keyin, olar egeuqúiryqsha tyrbanumen bolady. Dýniyege bala keledi. Aqsha ýshin, odan әri kóp júmys isteuge tyrysady. Prosess qaytalanady.

Bir kezde kórshisi jana zattar satyp alugha shaqyrady. Merekege baylanysty arzan baghalarmen tauarlar satu nauqany jýrip jatqandyghyn habarlaydy. «Birshama ýnemdeuge bolady», – deydi. Olar óz-ózderine: «Tek kóruge barayyq. Biraq eshtene de satyp almaymyz», – dep sert bergendey bolghanymen, ýilerine jana nesiyemen oralady.

Sauatsyzdyq. Mine, maghan osynday otbasylar jii kezdesedi. Olardyng aty-jónderi әr týrli bolghanymen qarjylyq diylemmalary birdey jaghdayda. «Bizge qalay kóp aqsha tabugha bolady, sony aityp bere alasyz ba?», – deydi. Olargha qashanda kóp aqsha qajet, óitkeni olar aqshany qalay júmsau kerek ekenin belmeydi. Shyndyghynda, olar mәsele aqshanyng qalay tabyluynda emes, qolyndaghy aqshany qalay ontayly paydalanudy bilmeuinde ekenin angharmaydy.

Mәselening bastysy mynada: ol – qarjylyq sauatsyzdyq. Tabystyng ósui – aqsha mәselelerin siyrek sheshedi. Problemalar qashanda aqyldyn, oi-óristing kýshin qajet etedi. Mening bir joldasym qaryzy kópterge: «Eger sen óte terenge týskenindi bayqasan, qazuyndy toqtat», – deytin.

Ayna kýshi. Bala kezimde әkemnen: «Japondyqtar ýshin mynaday ýsh kýsh bar: qylysh kýshi, altyn kýshi jәne aina kýshi», – degendi jii estiytinmin. Qylysh – qaru kýshin beyneleydi. Altyn – aqsha kýshin beyneleydi. «Altyn kimderding qolynda bolsa, zandardy, erejelerdi solar jasaydy», – degen aqiqat esinizde bolsyn. Múnda ýlken shyndyq bar. Ayna – ózindi bilu turaly kýsh. Japondyq naqyl boyynsha naq osy bilim eng myqty biylikti beredi.

Egerde men aitqan otbasylar aina kýshin qoldansa, onda ózderine «Osy zattyng qanday maghynasy bar?» – degen súraqty qoyghan bolar edi. Biraq kópshilik jaghdayda ózining ishki «danalyghyna» senuding ornyna, olar kópshilikpen birge ketedi. Júrt ne istese, búlar da sony isteydi. Erekshelenudi jәne súraq qoydy, biletin jannan súraudy qalamaydy. Ayna qashanda shyndyqty kórsetedi.

Baylyqtyng jauy. Kópshilikting qoldanatyn «Tәuekeldikke úrynba!» degenning negizgi astarynda ýrey jatyr. Búl sóz qay salada bolmasyn qoldanylady. Mysaly: sportta, adamdardyng qarym-qatynasynda, mansapta, qarjyda. Kýlki boludan qorqu – ózgeden erekshelenbeuge mәjbýrleydi. Kóptegen qarjylyq qiyndyqtar júrt ne istese, sony isteuding saldarynan tuyndaydy. Sondyqtan, ainagha qarap, qorqynysh pen ýreyge boy bermey, ózinning ishki dýniyene, óz dausyna qúlaq saludyng artyqshylyghy joq. Baylyqtyng ne ekenin әrkim ózi ýshin anyqtaydy. Esh uaqytta aqsha kóp bolmaydy.

Derekkózi: «Alauinform»

Abai.kz