Teatr qay kezde de halyqtyng últ retinde úiyp, ósip-órkendeuine yqpal etetin úly kýsh ekendigi әbden moyyndalghan aqiqat. Tipti keshegi kenes zamanyna kóz salsaq ta qazaq halqynyng asqaq ruhy, kórkem de bay tili, ejelgi salt-dәstýri naq osy qazaq teatrlarynda ghana joghalmay saqtalyp kelgenin bayqar edik. Osy rette qazir elimizde artyq-kemi joq aluan tilde sóileytin 50 teatr júmys istep túrghandyghyn ýlken jaqsylyq nyshanyna balasaq kerek. Álbette, búl  teatrlardyng kórkemdik dәrejesi tәuelsiz Qazaqstannyng әlem aldyndaghy mәrtebesi men abyroy-bedeline say boluy ózinshe bir bólek әngime.
Preziydent Núrsúltan Nazar¬baev¬tyng jalpy mәdeniyet pen óner¬ge, onyng ishinde órkeniyetting asa bir óreli belgisi sanalatyn teatr¬lary¬myzdy órkendetuge airyqsha kónil bólui tegin emes. Elbasynyng biyl¬ghy sәuir aiynda teatr qayrat¬ker¬lerimen kezdesui airyqsha manyzdy oqigha bolghandyghy mәlim. Osy kez¬desu barysynda Núrsúltan Ábish¬úly: “Otandyq teatrlardyng reper¬tuaryna tәuelsizdikting biyik talap¬taryna say, osy zamanghy taqyryp¬targha jazylghan, kórkemdik sapasy joghary jana piesalardy kóptep alu kerek”, dep atap kórsetip, sahna ónerin jana biyikterge kóteru jónindegi negizgi maqsat-mindetterdi belgilep bergen edi.

Teatr qay kezde de halyqtyng últ retinde úiyp, ósip-órkendeuine yqpal etetin úly kýsh ekendigi әbden moyyndalghan aqiqat. Tipti keshegi kenes zamanyna kóz salsaq ta qazaq halqynyng asqaq ruhy, kórkem de bay tili, ejelgi salt-dәstýri naq osy qazaq teatrlarynda ghana joghalmay saqtalyp kelgenin bayqar edik. Osy rette qazir elimizde artyq-kemi joq aluan tilde sóileytin 50 teatr júmys istep túrghandyghyn ýlken jaqsylyq nyshanyna balasaq kerek. Álbette, búl  teatrlardyng kórkemdik dәrejesi tәuelsiz Qazaqstannyng әlem aldyndaghy mәrtebesi men abyroy-bedeline say boluy ózinshe bir bólek әngime.
Preziydent Núrsúltan Nazar¬baev¬tyng jalpy mәdeniyet pen óner¬ge, onyng ishinde órkeniyetting asa bir óreli belgisi sanalatyn teatr¬lary¬myzdy órkendetuge airyqsha kónil bólui tegin emes. Elbasynyng biyl¬ghy sәuir aiynda teatr qayrat¬ker¬lerimen kezdesui airyqsha manyzdy oqigha bolghandyghy mәlim. Osy kez¬desu barysynda Núrsúltan Ábish¬úly: “Otandyq teatrlardyng reper¬tuaryna tәuelsizdikting biyik talap¬taryna say, osy zamanghy taqyryp¬targha jazylghan, kórkemdik sapasy joghary jana piesalardy kóptep alu kerek”, dep atap kórsetip, sahna ónerin jana biyikterge kóteru jónindegi negizgi maqsat-mindetterdi belgilep bergen edi.
Elbasymyz mәn bergen osynau manyzdy mәsele ziyaly qauym men óner qayratkerleri, jazushylar na¬za¬rynan da tys qalmady. Sonyng bir aighaghynday, keshe Almaty qala¬synda “Býgingi kýn: qazaq dra¬ma¬turgiyasy jәne teatr repertuary” taqyrybymen ótken Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng kezekti III plenumynda qazirgi qa¬zaq dramaturgiyasyn órkendetuding joldary men teatr repertuaryn jandandyrudyng kókeykesti mәseleleri jan-jaqty talqylandy.
Plenumdy ashqan Qazaqstan Ja¬zushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasy Núrlan Orazaliyn: “Res¬publikadaghy teatr ónerining eli¬miz¬ding býkil әlem tanyghan dәrejesine say órkendeuine tolyq mýmkindik bar. Búl irgeli mindetting jýzege asuyna qalamger-dramaturgterimiz de óz ýlesterin qosyp keledi, qo¬su¬gha tiyis. Óitkeni, teatr ónerining qay¬nar kózi men arqauy – últtyq dramaturgiya”, dey kele, jalpy әlem¬dik jәne últtyq teatr tarihy¬na qysqasha ekskurs jasap, ple¬num¬gha qatysushylardy saliqaly da syndarly talqylaugha shaqyrdy.
Negizgi bayandamany jasaghan jazushy-dramaturg, Qazaqstan Ja¬zu¬shylar odaghy dramaturgiya kene¬si¬ning tóraghasy Súltanәli Balghabaev kóterilgen mәselening qalamger qauym ýshin ghana emes, elimizding mә¬deniyeti men ónerine jany ashiy¬tyndardyng barlyghy ýshin airyqsha manyzdylyghyna toqtaldy. “Teatr kiyimilgishten bastalady”  degen qa¬natty sóz bar. Áriyne, ol da dúrys. Biraq, eng bastysy, teatr reper¬tuar¬dan, yaghny dramaturgiyalyq shyghar¬ma¬dan bastau alady. Qay teatrdyng bolsyn repertuarlyq sayasaty әueli óz elining ruhyn asqaqtatudy, óz halqynyng ómirin kórsetudi maqsat etui tiyis. Kim de bolsyn birinshi kezek¬te óz dramaturgterinin, últtyq avtorlardyng shygharmalaryn sahna¬laydy. Al bizding qazaq teatrla¬ryn¬da óz dramaturgterimizdi kóbinese shet¬qaqpaylap, shetel avtorlary¬nyng shygharmalaryn jiyirek qoiygha beyimdilik bayqalady.
Búdan әri bayandamashy kәsiby dramaturg pen daryndy rejiys¬ser¬ler arasyndaghy baylanystyng ba¬ryn¬sha azayghandyghyn tilge tiyek etti. Onyng esesine dramaturgiyadan habary shamaly avtorlardyng sapasyz piesalaryn sahnalau kó¬beyip barady. Búl rette әsirese, teatr diyrektorlary airyqsha bel¬sendilik tanytatyn kórinedi. Olar ózderining búl әreketin “jaqsy piesa joq, sondyqtan ózimiz jaza¬myz” degen syltaumen aqtaghysy keledi eken. Áytkenmen, úlan-asyr, kól-kósir qazaq әdebiyetinen jaqsy piesa tabylmaydy degenge senu de qiyn-au. Til tabysu, isting orayyn keltiru azyraq desek jón bolar. Tipti ótken jyly Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining arnayy memlekettik grantyna ie bolyp, ýzdik shyqqan onnan astam belgili dra¬maturgterding jana piesalary¬nyng da bir-ekeui bolmasa, qalghan¬daryna 50 teatrymyzdyng sahnasy¬nan oryn tiymepti. Endeshe, sol teatr tizginderin qolyna ústaghan aza¬mattardyng konkurstarda je¬nim¬paz bolghan shygharmalar teatr sah¬nalarynda kóptep qoyylugha tiyis”, degen Elbasy sózin de eleme¬genine ne dermiz?
Bayandamashy osynday kemshi¬lik¬terding oryn alu sebebin teatr¬lardy basqaru jýiesindegi olqy¬lyq¬targha әkelip tiredi. Álbette, teatr diyrektory, kórkemdik je¬tekshi, kórkemdik kenes arasyndaghy ýilestikke jetpeyinshe, búl olqy¬lyqtardan arylu da qiyn. Son¬dyq¬tan, tolyp jatqan iygi izde¬nis¬teri men jaqsy talpynystaryna qaramastan, býgingi teatr júmysy zaman talabyna say reformalaudy qajet etetini anyq. Teatr újym¬dyq óner bolghandyqtan, kәsiby dramaturg, myqty rejisser, da¬ryn¬dy akter, jaqsy suretshi men kom¬pozitor siyaqty san-salaly top kýsh biriktirip, óz iydeyalaryn bir ortagha toghystyryp, auyzbirshi¬lik¬pen júmys istegende ghana jaqsy nә¬tiyjege jetpek. Teatr reper¬tuary¬na jana piesa qabyldau qatang talap, ashyq bәsekelestik jolymen jýzege asyryluy qajet. Búl ýshin teatrda qoyylatyn әrbir jana piesany bir ortalyqtan qabyldap, bir ortalyqtan qalamaqy tólep rettegen jón bolar edi.
Odan әri bayandamashy qazaq dra¬maturgiyasy men teatr reper¬tua¬ry¬na qatysty ózekti problema¬lar¬dyng birtindep rettelip sheshilui orayynda moniy¬toring jýrgizu, jas rejisserler men jas dramaturgter tolqynyn tәrbiyeleu, piesalargha layyqty qa¬lamaqy tóleu, drama¬tur¬giyalyq shygharmalargha memle¬ket¬tik konkurs jariyalaudy jalghas¬ty¬ru, dramatur¬giya kenesining júmysyn jaqsarta týsu mәselelerin oryndy kóterdi. Aytalyq, osy rette Tún¬ghysh Pre¬ziy¬dent qorynyng janynan jas dramaturgter laboratoriyasy¬nyng ashyluy qúptarlyq jaghday.
Belgili teatr synshysy, pro¬fes¬sor Baghybek Qúndaqbaev teatr¬larda qoyylyp jatqan spektakli¬derding kórkemdik dәrejesining tómen bolatyndyghyna ókinish bil¬dir¬di. Sahnada qoyylghannyng bәri “spektakli” degen atqa jauap bere almaytyndyghyna mysaldar kelti¬rip, últtyq teatrlar últtyq shy¬ghar¬malardy qoy kerektigine nazar audardy. Alayda, bizding eki akade¬miyalyq teatrymyzdyng ózderi de songhy uaqytta kóbine-kóp audarma piesalargha kóbirek kónil bólip ketken. Múnyng ózi teatrgha degen shy¬gharmashylyq talaptyng bәsen¬degenin kórsetedi. Al oblys¬tardaghy teatrlardyng ne istep, ne qoyyp jatqandyghynda eshkimning sharuasy joq. Sonymen birge, kónil bólin¬bey, kenje qalyp kele jatqan mәselelerding biri – teatr syny.
Gh.Mýsirepov atyndaghy akade¬miya¬lyq jastar teatrynyng kór¬kemdik jetekshisi Talghat Temenov teatr problemalarynyng býgin ghana tuyndamaghanyn, talay jyldardan beri qordalanyp kele jatqandyghyn algha tartty. Teatr problemasy 30-50-shi jyldarda da bolghan, aldaghy uaqytta da bola bermek, dey kele, ja¬zushylardyng teatrgha siyrek ke¬le¬tindigine, sóite túra syn aitatyn¬dyghyna óz renishin bildirmey qal¬ghan joq. Jazushy-dramaturg, “Mәdeniyet” jurnalynyng bas redaktory Dulat Isabekov әlemdik dramaturgiyanyng mәngilik mәsele¬lerinen oy terbedi. A.Chehovtyng ke¬zinde dramaturg retinde moyyn¬dalmaghanyn, Lope de Veganyng “Shóp qoryghan iyti” bir jarym ghasyrdan keyin ghana klassikagha ainalghanyn tәmsil qyldy. Sony¬men birge, is osylay betimen kete ber¬se, endi 30-40 jylda qazaq әde¬biyeti dramaturgsiz qaluy mýmkin degen qaupin kóldeneng tartty. Endeshe, biz nege óz dramaturg¬terimizdi syrtqa tastap, ózgeni tórge shygharamyz. Jaraydy, dramaturgiya joq bola qoysyn, bizde osy namys bar ma?.. dep ashyndy jazushy agha¬myz. Últaralyq dostyqty birin¬shi oryngha qoyyp, últtyq mýddeni úmy¬typ ketetinimizdi shenedi. Pie¬salary Reseyding Sankt-Peterburg jәne Omby teatrlarynda qoyy¬lyp, endi alystaghy Koreyagha jetip, әlemdik dengeyge shyqqan aituly dramaturgting últtyq teatr haqyn¬daghy saliqaly oilary eshkimdi selqos qaldyrmady.
Rejisser Áubәkir Rahimov Jazushylar odaghynyng dramaturgiya kenesi men teatrlardyng birlesip júmys isteuin úiymdastyru qajet¬tigine nazar audardy. Qazaq jazu¬shy¬larynyng piesalary orys teatr¬larynda qoyyluy ýshin әueli olar¬dy orys tiline jaqsylap audaru, dramaturgting rejissermen birlesip júmys isteui túrghysyndaghy oi¬laryn órbitti.
Teatr synshysy, professor Áshirbek Syghay juyrda ghana Týr¬kiyadaghy halyqaralyq teatr fes¬tivalinen oralypty. Sonda kókeyi¬ne týigeni: qazaq dramaturgiya¬sy¬nyn, qazaq teatrynyng әlemning kóp elderine qaraghanda, óresining biyiktigi. Barymyzdy baghalay bileyik, re¬jisserlerimiz bay qiyal, shyrqau shabyt iyesi dәrejesine jetsin degen tilek bildirdi Ásheken. Jazushy-dramaturg Qalihan Ysqaq: “Osy biz dramaturgiya janrynyng tehniy¬ka¬syn úmytyp qalghan siyaqtymyz. Piesany jazghanda saghatqa qarap otyru kerek, әrbir miynótti esepteu kerek”, dep astarlay sóiledi. Dra¬maturgiya kón-qoqystan arylty¬lyp, jaqsysy súryptalyp alyn¬syn. Áytpese, jaqsy piesa joq degen jay ghana salghyrttyq degenge saydy ýlken jazushymyzdyng oiy. Aqyn-dramaturgter Israil Sapar¬baev, Iran-Ghayyp, úighyr jazu¬shysy Ahmetjan Áshiry jәne basqa sóileushiler de ózekjardy úsynys-pikirlerin aitty.
Elimizding Mәdeniyet jәne aq¬pa¬rat ministri Múhtar Qúl-Múham¬med talqylanghan mәselege bayla¬nys¬ty keninen tolghap sóiledi: “Ke¬zinde Elbasymyz bәsekege qabi¬lettilik turaly últtyq iydeyany ait¬qan edi. Ol — ekonomikanyng ghana emes, negizinen últtyq ónerdin, últtyq mәdeniyettin, últtyq әde¬biyet¬ting bәsekege qabilettiligi. Býgin¬gi zamanda bizding qazaq siyaqty halyqqa bilim-ghylymnyn, parasat¬tyn, ruhaniyattyng biyiktigi kerek. Osy biyiktik últtyq teatrymyzdan tanylyp, tabylyp otyrsa núr ýsti¬ne núr. Dulat Isabekov piesasy¬nyng shetel sahnalaryna jol ashuy bizding ónerding de bәsekege qabilet¬tiligin aiqyn kórsetedi. Qazaq dramaturgiyasynda toqyrau eshqa¬shan bolghan emes, aldaghy uaqytta da boldyrmaymyz. Jaqsy piesa¬lar¬gha “Tәuelsizdik tolghauy” degen atpen konkurs jariyalauymyz sony andatady”, dey kele, ministr alqa¬ly jiynda aitylghan oi-úsynys¬tardyng tújyrymyn týie aitty. Ministrlik janynan jeti adamnan túratyn Repertuar alqasy qú¬rylatyn bolady. Oblystyq teatr¬largha da osy taraptan piesa úsynu qarastyrylmaq. Teatr mәselelerin jazatyn jurnal biyldan qalmay shyghugha tiyisti. Basqa tilderden ýzdik piesalar audaryp, kitap etip shy¬gharu¬dyng da jaghdayy jasalmaq. Teatrgha, jalpy әdebiyet pen ónerge memleket qamqorlyghy jalghasa týsu¬de. Tek marqayghan mәdeniyeti¬miz¬di ósiru ýshin әdebiyet pen óner¬de, teatrda bir ghana ólshem bolsyn. Ol ólshem – talant, dep týidi oiyn Múhtar Abrarúly.
Jazushylar plenumy talqylan¬ghan mәsele boyynsha qauly qabyl¬dady. Plenum júmysyna Preziy¬dent Ákimshiligi bólim mengerushi¬sining orynbasary Álibek Asqarov, Mәdeniyet jәne aqparat ministr¬li¬gining komiytet tóraghasy Bauyrjan Omarov qatysty.

Qorghanbek AMANJOL.
«Egemen Qazaqstan» gazeti  30 mamyr 2009 jyl