Qazirgi tanda Almaty qalasynyng túrghyndary jylyna 17 myng tonna alma tútynuda. Sonyng ishinde aporttyng alar ýlesi basym. Alayda, til ýiiretin aportymyzdyng býginde sapasy tómendegen, degradasiyagha úshyraghan. Almatynyng aportynyng býgingi jayyna alandaushylyq tanytyp, aporttyng joyylyp bara jatqan birneshe sortyn әli kýnge deyin saqtap, ósirip  otyrghan Abay atyndaghy QazÚPU dosenti Sәken Núrqaydarúly Irkitpaevpen Almaty qalasynyng 1000 jyldyq mereytoyy qarsanynda súhbattasqan bolatynbyz.

- Sәken Núrqaydarúly, Almatynyng aty  anyzgha ainalghan aportyn zerttep, nasihattap jýrgen jandardyng birisiz. Súhbatymyzdy myng jyldyq tarihy bar Almaty men aporttyng tarihynan bastasaq...

- Qalanyng atynyng ózi aityp túrghanynday, Almaty – ejelden almanyng otany. Búl jer san ghasyr búryn Almalyq atanyp, múnda almanyng neshe aluan týri otyrghyzylyp, ósirilgen. Tarihtan belgili jayt, ejelgi «Jibek jolymen» jýrgen kópesterge jergilikti túrghyndar amanat aityp, olar әlemning qay jerinde qanday alma sorty bolsa, sony almalylyq baghbandargha әkelip berip otyrghan. Osylaysha, orystar kelip qonystanghangha deyin de ejelgi Almalyq (qazirgi Almaty) alma ataulynyng otany atanghan. Múny kóne tarih ta rastay týsedi. Al, Almatynyng aportyna kelsek, sol jaqsy dәstýr jalghasyn tauyp, 1865 jyly Voronej guberniyasynyng Egor Rediko esimdi túrghyny ejelgi Almalyq qalasyna (qazirgi Almaty) qonys audarghanda ózimen birge birsypyra alma kóshetterin ala keledi. Sóitip, «Egordyng Alataudyng baurayyna óz qolymen ekken birneshe tal almasy uaqyt óte kele, dәlirek aitqanda, 15 jyldan song alyp aport baghyna ainaldy» degen pikirdi qalanyng qart túrghyndary jastargha jyrghyp aitady. Sóitip, múnyng ózi dәl osy aimaqtyng aport almasyn ósiruge ejelden óte qolayly bolghandyghyn naqty aiqynday týsedi. Múnda alghashqy jyldardyng ózinde salmaghy 400 gramm, dәmi til ýiiretin almanyng týri payda bolady. Al, qarapayym sharua Egor aporttyng kóshetterin súrap kelgen túrghyndargha ony ósiruding tehnologiyasyn da talmay ýiretedi. Osylaysha, Almaty aportynyng baghy janady. Mysaly, 1908 jyly alghash ret Germaniyada ótken bau-baqsha ónimderining kórmesinde kóne qala Almalyqta ósirilgen aport almasy óte joghary baghalandy. Osy kórmege qatysqan kórnekti biolog-ghalym A. Gagariyn: «Manngeym (Germaniya) qalasyndaghy kórmede Almalyqtyng aporty ózining qaytalanbas dәmimen, kólemimen bau-baqsha ghalymdary men komissiya mýshelerin qayran qaldyrdy», – dep jazdy ózining esteliginde.

- Aporttyng ózge alma sorttarynan ózgesheligi nede?

- Aporttyng bir ereksheligi, ol basqa almalarday kez kelgen jerde óspeydi. Tek ghana topyraghy shúrayly tau betkeyinde, teniz dengeyinen 900 – 1200 metr biyiktikte jaqsy ósedi. Múny bau-baqsha zertteushi ghalymdar dәleldep te otyr. Tipti tarihtan belgili bir jayt, SOKP Ortalyq Komiytetining bas hatshysy Leonid Brejnev ózi biylik qúrghan jyldary Almatydan Kremlige aport almasynyng ýzdiksiz jetkizilip túruyn kýn búljytpay oryndaytyn tapsyrma retinde ózining kómekshilerine jýktegen kórinedi. Mine, múnyng ózi Almaty aportynyng manyzy qanshalyqty bolghandyghyn kórsetse kerek.

- Aportymyzdyng sapasynyng tómendeui men degradasiyagha úshyrauyna ne sebep dep oilaysyz?

- Aport almasynyng azyp, qa­zirgidey kýige týsuining basty bir sebebi – ony jýiesiz kóbeytude jatyr. Óit­keni, úlastyrugha arnalghan qalem­she­ler kez kelgen aghashtardan alyndy. Onyng al­ma­sy sa­paly, dәmi men iyisi sort­qa tәn, ónimi kóp, jan-jaqty tekserilgen ar­na­yy analyq aghashtardan alu kerek edi. Búl – jemis aghashtaryn kóbeytuding negizgi bir zany. Biraq osy jaghdaydy kezinde eshkim eskerip jatpady. Eshten kesh jaqsy degendey, endi keshiktirmey, aport baq­tary­na monitoring jasap, analyq aghashtardy belgileu qajet.

Aportqa telitushi retinde tek qana jergilikti jabayy alma keledi. Biraq, onyng ishinde arnayy týrlerin ajyrata bilu kerek. Jabayy almanyng túqymyn dayarlau da óz dәrejesinde jýrgizil­me­di, onyng sapasy qadaghalanbady. Son­dyq­tan, odan ósirilgen telitushiler de oi­daghyday bolmady, sapasy әrtýrli boldy. Ol ol ma, songhy jyldary telitushi retinde qy­tay­dyng jәne sibirding uaq alma aghash­ta­ryn qoldandy. Olar aportqa sәikes kelmeydi, tipti bir-birin bótensiydi. Osyghan bayla­nys­ty Ósim­dik qorghau ghylymiy-zertteu ins­tiy­tutynda jabayy almanyng birneshe týri telitushi retinde zerttelip jatyr.

Aport almasynyng nasharlauynyng ta­ghy bir sebebi – onyng virus auruyna shal­dyqqany. Bizding zertteulerimizge qara­ghan­da, aport birneshe virus týrimen za­qym­dalghan. Onyng ishinde tórt latentti viy­rus bar. Virus infeksiyasy ishtegi qú­rt siyaqty aport aghashyn ishten soryp, ónimin azayta­dy, almanyng sapasyn tó­men­detedi. Sortty sauyqtyru ýshin virustan taza kóshetter ósiru kerek. Onyng tehnologiyasy býgingi kýnde kóp elderde zerttelgen, endi sony iske qosugha bolady. Aport baqtarynyng azangyna, onyng ata­ghyna núqsan keluine bizding keybir gha­lym­darymyzdyng da qosqan «ýlesi» az emes. Olar óz sortttaryn shygharumen әues­­­tenip, so­la­ryn iytermelep, odan qal­dy sheteldik sort­tar­dy nasihattaumen boldy. Áriyne, ja­na sort shygharu kerek, shet elding jaqsy sort­taryn óndiriske engizu qajet. Biraq ózimizding basty, tәjdi sortymyzdy nazardan tys qaldyrghany ókinishti-aq. Ol gha­lym­dar men baghban­dar­dyng aportqa taqqan «kinәsi»: jemisti eki-ýsh jyl kesh beredi, sudy kóp qajet etedi,­ ózine tәn sorttyq agrotehniy­kany qa­lay­­dy, intensivti sort emes. Tipti, aport al­ma­synyng ýlkendigi de kinә bolyp ta­ghyl­dy: bir adam almany jep tauysa al­may­dy, qalgha­nyn dalagha tastay­myz ba, deushiler de ta­byl­­dy. Kezinde «Kýn­­­desting kinәsi kóp­tin» keri bol­dy. Bi­raq, búlar aport­tyng olar na­sihat­ta­ghan sort­­taryna qaraghanda 10-15 jyl artyq ómir sý­r­etinin eskermedi, sapa­syn bylay qoy­ghanda, ónim jaghynan kóp sort­tardan asyp tý­se­ti­nine kózderin jetkizbedi. Onyng eksport­tyq tauar bolatynyn týsin­bedi, aport últtyq maqtanyshymyz degen sezimdi ayaqqa bas­ty. «Kóp suaru kerek, arnayy kýtim qa­jet» deushi kerenaular «kerek etseng jaq­sy zat, enbek sinir – babyn tap» degen qa­ghiy­dany qaperge almady. Sóitip, aport­ty býgingi mýshkil jaghdayyna jetkizip tyndy.

Aporttyng azyp-tozyp ketuinin  se­bebining barlyghy derlik antropogendik fak­torlargha baylanysty, yaghny biz ózi­miz kinә­limiz, sondyqtan da ony jan­ghyr­tu adam­nyng qolynda. Uaqyt kýt­pey­di. Aport­tyng azu prosesi jyl sanap ký­shengde. Biz ony býgin saqtap qalma­saq, erteng kesh bolady. Óitkeni, analyq aghash­tar – sorttyng geno­fony jyl sa­yyn azayyp barady. Aport mәselesin endi úzyn arqan, keng túsaugha salugha bolmaydy. Jan­ghyrghan aportty XXI ghasyrdyng tәjdi sortyna ainaldyru pa­ryz.

- Aportymyzdyng jaghdayyn jaqsartu ýshin qanday sharalar qoldanuymyz qajet? Aportty qay ónirde ósirgenimiz dúrys?

- Aport almasynyng keremet boluy­nyng basty faktory – ol Ile Alatauy­nyng erek­she ekologiyalyq jaghdayy men tabiy­ghaty. Búl sortqa qolayly jaghday – osy taudyng teniz dengeyinen 900-950 metr­den 1300-1350 metr aralyghyndaghy kenistik. Jonghar Alatauynda búl ke­nis­tik 850-1250 metr aralyghynda jatyr. Al, aport baghy búdan joghary ornalassa, oghan qajetti jylu jetispeydi, odan tó­men bolsa, ar­tyq­tyq etedi. Biraq, XX ghasyrdyng 60-70 jyl­darynda kópshilik baqtar jo­gha­ry ai­tylghan dengeyden tys ornalas­ty­ryl­dy (ne tómen, ne joghary). Múnday jer­de ósken aporttyng sapasy tómendep, aza bastaydy. Oghan qosa, osy baqtardan qa­lemsheler dayarlandy, onyng únamsyz qa­siyetteri kelesi úrpaqqa berildi.

Dәlirek aitqanda, aporttyng naghyz jeri, sorttyng ekologiyalyq optimumy Ile Ala­­­tauynda – 950-1250 metr, Jon­ghar Ala­tauynda – 850-1150 metr ara­ly­ghy bolyp esep­­teledi. Mine, osy kenis­tik­te aport jay­nap ketedi, ózine tәn qa­siyetin barynsha algha salady. Ókinishtisi sol, búl jerlerde basqa daqyldar (jý­geri, biday, kókónis, t.b.) egu oryn aldy, olargha basqa jer de ja­­rap jatar edi. Býkil әlemge danqy ja­yyl­ghan aport­­ty óz jerinen yghystyryp, onyng or­nyna bas­qa daqyldar ekkenimiz dúrys bol­ma­dy. Al songhy jyldary aport­tyng tan­dau­ly jerine «jana qazaqtar» men «ja­na orys­tar» ózderining ghimarattaryn sa­lyp tas­tady. Sonda janghyrghan aport­ty qay jer­­ge egemiz? Qinaytyn mәselening biri – osy.

- Sizding aporttyng joyylyp bara jatqan birneshe sortyn әli kýnge deyin saqtap, ósirip  otyrghandyghynyzdy bilemiz. Óz tәjiriybenizben bólise otyrsanyz.

- Osy Almatynyng aportyn qayta qalpyna keltiru barysynda  men óz tәjiriybemdi jasap kórdim. Mening tәjiriybem boyynsha, almatynyng aportyn kóp jyldar boyy ósirip,  tәjiriybe jasau nәtiyjesinde Almaty aportynyn  10-15 jyl ósuine baylanysty, әr 10 jyl sayyn Almatynyng aportyn qalemsheden 10 sm joghary dinin tolyghymen kesip, dininen ósip shyqqan jas óskindi ósirsek, 2-3 jylda Almatynyng aporty jemis bere alady. Sondyqtan qaytadan dәneginen ósirgennen góri, tez jemis alugha jәne Almatynyng aportyn  joghaltyp almauymyzgha  kómektesedi. Osynyng nәtiyjesinde Almatynyng aportyn әli kýnge deyin saqtap, ósirip  otyrmyn.

- Raqmet!

Súhbattasqan BÓLEGENOVA Gýlzada Maratqyzy

ekonomika jәne biznes magistri,

«Órleu» biliktilikti arttyru últtyq ortalyghy

Abai.kz