قازىرگى تاڭدا الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىندارى جىلىنا 17 مىڭ توننا الما تۇتىنۋدا. سونىڭ ىشىندە اپورتتىڭ الار ۇلەسى باسىم. الايدا، ءتىل ۇيىرەتىن اپورتىمىزدىڭ بۇگiندە ساپاسى تومەندەگەن، دەگراداتسياعا ۇشىراعان. الماتىنىڭ اپورتىنىڭ بۇگىنگى جايىنا الاڭداۋشىلىق تانىتىپ، اپورتتىڭ جويىلىپ بارا جاتقان بىرنەشە سورتىن ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاپ، ءوسىرىپ  وتىرعان اباي اتىنداعى قازۇپۋ دوتسەنتى ساكەن نۇرقايدارۇلى ىركىتپاەۆپەن الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.

- ساكەن نۇرقايدارۇلى، الماتىنىڭ اتى  اڭىزعا اينالعان اپورتىن زەرتتەپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرىسىز. سۇحباتىمىزدى مىڭ جىلدىق تاريحى بار الماتى مەن اپورتتىڭ تاريحىنان باستاساق...

- قالانىڭ اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانىنداي، الماتى – ەجەلدەن المانىڭ وتانى. بۇل جەر سان عاسىر بۇرىن المالىق اتانىپ، مۇندا المانىڭ نەشە الۋان ءتۇرى وتىرعىزىلىپ، وسىرىلگەن. تاريحتان بەلگىلى جايت، ەجەلگى «جىبەك جولىمەن» جۇرگەن كوپەستەرگە جەرگىلىكتى تۇرعىندار امانات ايتىپ، ولار الەمنىڭ قاي جەرىندە قانداي الما سورتى بولسا، سونى المالىلىق باعباندارعا اكەلىپ بەرىپ وتىرعان. وسىلايشا، ورىستار كەلىپ قونىستانعانعا دەيىن دە ەجەلگى المالىق (قازىرگى الماتى) الما اتاۋلىنىڭ وتانى اتانعان. مۇنى كونە تاريح تا راستاي تۇسەدى. ال، الماتىنىڭ اپورتىنا كەلسەك، سول جاقسى ءداستۇر جالعاسىن تاۋىپ، 1865 جىلى ۆورونەج گۋبەرنياسىنىڭ ەگور رەدكو ەسىمدى تۇرعىنى ەجەلگى المالىق قالاسىنا (قازىرگى الماتى) قونىس اۋدارعاندا وزىمەن بىرگە ءبىرسىپىرا الما كوشەتتەرىن الا كەلەدى. ءسويتىپ، «ەگوردىڭ الاتاۋدىڭ باۋرايىنا ءوز قولىمەن ەككەن بىرنەشە تال الماسى ۋاقىت وتە كەلە، دالىرەك ايتقاندا، 15 جىلدان سوڭ الىپ اپورت باعىنا اينالدى» دەگەن پىكىردى قالانىڭ قارت تۇرعىندارى جاستارعا جىرعىپ ايتادى. ءسويتىپ، مۇنىڭ ءوزى ءدال وسى ايماقتىڭ اپورت الماسىن وسىرۋگە ەجەلدەن وتە قولايلى بولعاندىعىن ناقتى ايقىنداي تۇسەدى. مۇندا العاشقى جىلداردىڭ وزىندە سالماعى 400 گرامم، ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن المانىڭ ءتۇرى پايدا بولادى. ال، قاراپايىم شارۋا ەگور اپورتتىڭ كوشەتتەرىن سۇراپ كەلگەن تۇرعىندارعا ونى ءوسىرۋدىڭ تەحنولوگياسىن دا تالماي ۇيرەتەدى. وسىلايشا، الماتى اپورتىنىڭ باعى جانادى. مىسالى، 1908 جىلى العاش رەت گەرمانيادا وتكەن باۋ-باقشا ونىمدەرىنىڭ كورمەسىندە كونە قالا المالىقتا وسىرىلگەن اپورت الماسى وتە جوعارى باعالاندى. وسى كورمەگە قاتىسقان كورنەكتى بيولوگ-عالىم ا. گاگارين: «ماننگەيم (گەرمانيا) قالاسىنداعى كورمەدە المالىقتىڭ اپورتى ءوزىنىڭ قايتالانباس دامىمەن، كولەمىمەن باۋ-باقشا عالىمدارى مەن كوميسسيا مۇشەلەرىن قايران قالدىردى»، – دەپ جازدى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە.

- اپورتتىڭ وزگە الما سورتتارىنان وزگەشەلىگى نەدە؟

- اپورتتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ول باسقا المالارداي كەز كەلگەن جەردە وسپەيدى. تەك عانا توپىراعى شۇرايلى تاۋ بەتكەيىندە، تەڭىز دەڭگەيىنەن 900 – 1200 مەتر بيىكتىكتە جاقسى وسەدى. مۇنى باۋ-باقشا زەرتتەۋشى عالىمدار دالەلدەپ تە وتىر. ءتىپتى تاريحتان بەلگىلى ءبىر جايت، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى لەونيد برەجنەۆ ءوزى بيلىك قۇرعان جىلدارى الماتىدان كرەملگە اپورت الماسىنىڭ ۇزدىكسىز جەتكىزىلىپ تۇرۋىن كۇن بۇلجىتپاي ورىندايتىن تاپسىرما رەتىندە ءوزىنىڭ كومەكشىلەرىنە جۇكتەگەن كورىنەدى. مىنە، مۇنىڭ ءوزى الماتى اپورتىنىڭ ماڭىزى قانشالىقتى بولعاندىعىن كورسەتسە كەرەك.

- اپورتىمىزدىڭ ساپاسىنىڭ تومەندەۋى مەن دەگراداتسياعا ۇشىراۋىنا نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟

- اپورت الماسىنىڭ ازىپ، قا­زىرگىدەي كۇيگە ءتۇسۋىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى – ونى جۇيەسىز كوبەيتۋدە جاتىر. ويت­كەنى، ۇلاستىرۋعا ارنالعان قالەم­شە­لەر كەز كەلگەن اعاشتاردان الىندى. ونىڭ ال­ما­سى سا­پالى، ءدامى مەن ءيىسى سورت­قا ءتان، ءونىمى كوپ، جان-جاقتى تەكسەرىلگەن ار­نا­يى انالىق اعاشتاردان الۋ كەرەك ەدى. بۇل – جەمىس اعاشتارىن كوبەيتۋدىڭ نەگىزگى ءبىر زاڭى. بىراق وسى جاعدايدى كەزىندە ەشكىم ەسكەرىپ جاتپادى. ەشتەن كەش جاقسى دەگەندەي، ەندى كەشىكتىرمەي، اپورت باق­تارى­نا مونيتورينگ جاساپ، انالىق اعاشتاردى بەلگىلەۋ قاجەت.

اپورتقا تەلىتۋشى رەتىندە تەك قانا جەرگىلىكتى جابايى الما كەلەدى. بىراق، ونىڭ ىشىندە ارنايى تۇرلەرىن اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. جابايى المانىڭ تۇقىمىن دايارلاۋ دا ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزىل­مە­دى، ونىڭ ساپاسى قاداعالانبادى. سون­دىق­تان، ودان وسىرىلگەن تەلىتۋشىلەر دە وي­داعىداي بولمادى، ساپاسى ءارتۇرلى بولدى. ول ول ما، سوڭعى جىلدارى تەلىتۋشى رەتىندە قى­تاي­دىڭ جانە ءسىبىردىڭ ۋاق الما اعاش­تا­رىن قولداندى. ولار اپورتقا سايكەس كەلمەيدى، ءتىپتى ءبىر-ءبىرىن بوتەنسيدى. وسىعان بايلا­نىس­تى وسىم­دىك قورعاۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينس­تي­تۋتىندا جابايى المانىڭ بىرنەشە ءتۇرى تەلىتۋشى رەتىندە زەرتتەلىپ جاتىر.

اپورت الماسىنىڭ ناشارلاۋىنىڭ تا­عى ءبىر سەبەبى – ونىڭ ۆيرۋس اۋرۋىنا شال­دىققانى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىزگە قارا­عان­دا، اپورت بىرنەشە ۆيرۋس تۇرىمەن زا­قىم­دالعان. ونىڭ ىشىندە ءتورت لاتەنتتى ۆي­رۋس بار. ۆيرۋس ينفەكتسياسى ىشتەگى قۇ­رت سياقتى اپورت اعاشىن ىشتەن سورىپ، ءونىمىن ازايتا­دى، المانىڭ ساپاسىن تو­مەن­دەتەدى. سورتتى ساۋىقتىرۋ ءۇشىن ۆيرۋستان تازا كوشەتتەر ءوسىرۋ كەرەك. ونىڭ تەحنولوگياسى بۇگىنگى كۇندە كوپ ەلدەردە زەرتتەلگەن، ەندى سونى ىسكە قوسۋعا بولادى. اپورت باقتارىنىڭ ازايۋىنا، ونىڭ اتا­عىنا نۇقسان كەلۋىنە ءبىزدىڭ كەيبىر عا­لىم­دارىمىزدىڭ دا قوسقان «ۇلەسى» از ەمەس. ولار ءوز سورتتتارىن شىعارۋمەن اۋەس­­­تەنىپ، سو­لا­رىن يتەرمەلەپ، ودان قال­دى شەتەلدىك سورت­تار­دى ناسيحاتتاۋمەن بولدى. ارينە، جا­ڭا سورت شىعارۋ كەرەك، شەت ەلدىڭ جاقسى سورت­تارىن وندىرىسكە ەنگىزۋ قاجەت. بىراق ءوزىمىزدىڭ باستى، ءتاجدى سورتىمىزدى نازاردان تىس قالدىرعانى وكىنىشتى-اق. ول عا­لىم­دار مەن باعبان­دار­دىڭ اپورتقا تاققان «كىناسى»: جەمىستى ەكى-ءۇش جىل كەش بەرەدى، سۋدى كوپ قاجەت ەتەدى،­ وزىنە ءتان سورتتىق اگروتەحني­كانى قا­لاي­­دى، ينتەنسيۆتى سورت ەمەس. ءتىپتى، اپورت ال­ما­سىنىڭ ۇلكەندىگى دە كىنا بولىپ تا­عىل­دى: ءبىر ادام المانى جەپ تاۋىسا ال­ماي­دى، قالعا­نىن دالاعا تاستاي­مىز با، دەۋشىلەر دە تا­بىل­­دى. كەزىندە «كۇن­­­دەستىڭ كىناسى كوپ­تىڭ» كەرى بول­دى. بى­راق، بۇلار اپورت­تىڭ ولار نا­سيحات­تا­عان سورت­­تارىنا قاراعاندا 10-15 جىل ارتىق ءومىر سۇ­ر­ەتىنىن ەسكەرمەدى، ساپا­سىن بىلاي قوي­عاندا، ءونىم جاعىنان كوپ سورت­تاردان اسىپ تۇ­سە­تى­نىنە كوزدەرىن جەتكىزبەدى. ونىڭ ەكسپورت­تىق تاۋار بولاتىنىن تۇسىن­بەدى، اپورت ۇلتتىق ماقتانىشىمىز دەگەن سەزىمدى اياققا باس­تى. «كوپ سۋارۋ كەرەك، ارنايى كۇتىم قا­جەت» دەۋشى كەرەناۋلار «كەرەك ەتسەڭ جاق­سى زات، ەڭبەك ءسىڭىر – بابىن تاپ» دەگەن قا­عي­دانى قاپەرگە المادى. ءسويتىپ، اپورت­تى بۇگىنگى مۇشكىل جاعدايىنا جەتكىزىپ تىندى.

اپورتتىڭ ازىپ-توزىپ كەتۋىنىڭ  سە­بەبىنىڭ بارلىعى دەرلىك انتروپوگەندىك فاك­تورلارعا بايلانىستى، ياعني ءبىز ءوزى­مىز كىنا­لىمىز، سوندىقتان دا ونى جاڭ­عىر­تۋ ادام­نىڭ قولىندا. ۋاقىت كۇت­پەي­دى. اپورت­تىڭ ازۋ پروتسەسى جىل ساناپ كۇ­شەيۋدە. ءبىز ونى بۇگىن ساقتاپ قالما­ساق، ەرتەڭ كەش بولادى. ويتكەنى، انالىق اعاش­تار – سورتتىڭ گەنو­فونى جىل سا­يىن ازايىپ بارادى. اپورت ماسەلەسىن ەندى ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالۋعا بولمايدى. جاڭ­عىرعان اپورتتى XXI عاسىردىڭ ءتاجدى سورتىنا اينالدىرۋ پا­رىز.

- اپورتىمىزدىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن قانداي شارالار قولدانۋىمىز قاجەت؟ اپورتتى قاي وڭىردە وسىرگەنىمىز دۇرىس؟

- اپورت الماسىنىڭ كەرەمەت بولۋى­نىڭ باستى فاكتورى – ول ىلە الاتاۋى­نىڭ ەرەك­شە ەكولوگيالىق جاعدايى مەن تابي­عاتى. بۇل سورتقا قولايلى جاعداي – وسى تاۋدىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن 900-950 مەتر­دەن 1300-1350 مەتر ارالىعىنداعى كەڭىستىك. جوڭعار الاتاۋىندا بۇل كە­ڭىس­تىك 850-1250 مەتر ارالىعىندا جاتىر. ال، اپورت باعى بۇدان جوعارى ورنالاسسا، وعان قاجەتتى جىلۋ جەتىسپەيدى، ودان تو­مەن بولسا، ار­تىق­تىق ەتەدى. بىراق، XX عاسىردىڭ 60-70 جىل­دارىندا كوپشىلىك باقتار جو­عا­رى اي­تىلعان دەڭگەيدەن تىس ورنالاس­تى­رىل­دى (نە تومەن، نە جوعارى). مۇنداي جەر­دە وسكەن اپورتتىڭ ساپاسى تومەندەپ، ازا باستايدى. وعان قوسا، وسى باقتاردان قا­لەمشەلەر دايارلاندى، ونىڭ ۇنامسىز قا­سيەتتەرى كەلەسى ۇرپاققا بەرىلدى.

دالىرەك ايتقاندا، اپورتتىڭ ناعىز جەرى، سورتتىڭ ەكولوگيالىق وپتيمۋمى ىلە الا­­­تاۋىندا – 950-1250 مەتر، جوڭ­عار الا­تاۋىندا – 850-1150 مەتر ارا­لى­عى بولىپ ەسەپ­­تەلەدى. مىنە، وسى كەڭىس­تىك­تە اپورت جاي­ناپ كەتەدى، وزىنە ءتان قا­سيەتىن بارىنشا العا سالادى. وكىنىشتىسى سول، بۇل جەرلەردە باسقا داقىلدار (جۇ­گەرى، بيداي، كوكونىس، ت.ب.) ەگۋ ورىن الدى، ولارعا باسقا جەر دە جا­­راپ جاتار ەدى. بۇكىل الەمگە داڭقى جا­يىل­عان اپورت­­تى ءوز جەرىنەن ىعىستىرىپ، ونىڭ ور­نىنا باس­قا داقىلدار ەككەنىمىز دۇرىس بول­ما­دى. ال سوڭعى جىلدارى اپورت­تىڭ تاڭ­داۋ­لى جەرىنە «جاڭا قازاقتار» مەن «جا­ڭا ورىس­تار» وزدەرىنىڭ عيماراتتارىن سا­لىپ تاس­تادى. سوندا جاڭعىرعان اپورت­تى قاي جەر­­گە ەگەمىز؟ قينايتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى – وسى.

- ءسىزدىڭ اپورتتىڭ جويىلىپ بارا جاتقان بىرنەشە سورتىن ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاپ، ءوسىرىپ  وتىرعاندىعىڭىزدى بىلەمىز. ءوز تاجىريبەڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز.

- وسى الماتىنىڭ اپورتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ بارىسىندا  مەن ءوز تاجىريبەمدى جاساپ كوردىم. مەنىڭ تاجىريبەم بويىنشا، الماتىنىڭ اپورتىن كوپ جىلدار بويى ءوسىرىپ،  تاجىريبە جاساۋ ناتيجەسىندە الماتى اپورتىنىڭ  10-15 جىل وسۋىنە بايلانىستى، ءار 10 جىل سايىن الماتىنىڭ اپورتىن قالەمشەدەن 10 سم جوعارى ءدىنىن تولىعىمەن كەسىپ، دىنىنەن ءوسىپ شىققان جاس وسكىندى وسىرسەك، 2-3 جىلدا الماتىنىڭ اپورتى جەمىس بەرە الادى. سوندىقتان قايتادان دانەگىنەن وسىرگەننەن گورى، تەز جەمىس الۋعا جانە الماتىنىڭ اپورتىن  جوعالتىپ الماۋىمىزعا  كومەكتەسەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە الماتىنىڭ اپورتىن ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاپ، ءوسىرىپ  وتىرمىن.

- راقمەت!

سۇحباتتاسقان بولەگەنوۆا گۇلزادا ماراتقىزى

ەكونوميكا جانە بيزنەس ماگيسترى،

«ورلەۋ» بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ۇلتتىق ورتالىعى

Abai.kz