– Serikbay Satybaldyúly, Óziniz jaqsy biletindey, qa­zir din taqyryby, dinning tóni­regindegi mәseleler jii qozghalyp, onyng sony qoghamdyq talqylaulargha deyin úlasyp jatyr. Múny islam dinine nazar auda­ru­shy­lar qatarynyng artyp kele jat­qandyghymen bayla­nystyrugha bola ma?

– Qay zamandy, qay kezendi alsaq ta bizding halqymyz din, til, jer mәselesine qashan da sergek qaraghan. Óitkeni, din, til, jer – últtyng negizgi ústyndarynyng biri sanalghan. Al qazirgi kezdegi din tóniregindegi mәseleler de búghan beyjay qaray almaudyng aighaghy der edik. Múndaghy basty mәsele – islamgha kelushilerding sanynda emes, sapasynda, diny tanym-týsinigining týzuliginde. Odan da kýrdeli mәsele – osy or­tany basqaruda, auditoriyany iygerude. Búl – keshendi mәsele, qoghamdyq jauapkershilik dep atar edim.

Allagha shýkir, jastar dinge bet búruda. Áriyne, quantarlyq jaghday. Alayda, olargha baghyt-baghdar berip otyratyn túlghalar qajet. Olar kim? Áriyne, ýide – ata-ana, ata-әje, mektepte – múgha­lim, psiholog, tәrbiyeshi, meshitte – imam, ústaz, t.b. Árbir jauapty túlgha ózine qatysty mindetti yjdaghattylyqpen atqar­sa, jas­tar adaspaydy.

– Qazirgi tanda islamdy ózining maqsat-mýddesine payda­lan­ghysy keletin aghymdardyng bar ekendigi belgili. Búghan ne deysiz?

– Aghym degen – virus. Onyng sheti yaky shekarasy joq. Aghym – ghalamdyq mәsele. Al oghan qarsy immuniytet – iman, dúrys diny senim, salt-dәstýr, ata-әje instituty, últtyq tәlim-tәrbiye, t.b. Hal­qymyzda ata-әje instiy­tutynyng bala tәrbiyesinde qanday ról atqarghanyn jaqsy bilesiz. Osynday últtyq tәr­bie mektebimizdi, últtyq men­taliy­tetimizdi janghyrtu arqyly jastarymyzdy jat aghymnyng yqpalynan qorghap qala alamyz.

Dәstýr – quatty kýsh, kez kelgen aghymgha tótep beretin qún­dylyq. Saltyn saqtay bilgen qoghamgha eshkim iritki sala almaydy. Búl tәjiriybede dәleldengen nәrse. Mәselen, ýlkenning sózin tyndau, ata-ananyng aitqanyn eki etpeu, moldagha qúrmet kórsetip, onyng uaghyzyna amal etu – bizding dәstýrimizde búrynnan qalyp­tasqan ýrdis. Ol eshkimge janalyq emes. Sondyqtan, biz әdet-ghúrpy­myzdyng osynday iygiligin kóbirek paydalanuymyz kerek.

– Býginde ózge aghymnyng je­te­ginde jýrgen, solardyng «iydeya­­laryn» jamylghan keybir azamattar dәstýrli islamnyng qún­­dylyqtaryn ayaqqa taptap, na­nym-senimge selkeu týsirude, onyng ishinde otbasy men otbasy qún­dylyghy degenge ýs­tirt qarap qana qoymay, ony «oyynshyqqa» ainaldyryp jýr. Osynday keri qúby­lystyng qalay aldyn alsaq bolady?

– Diny basqarma ne ýshin din men dәstýr iydeyasyn kóter­di? Óitkeni, jana aityp ótke­nimdey, dәstýr – bólinbeuge, kerisinshe, kópshilikpen birge bolugha tәrbiyeleydi. Bizding tal­dauy­myz boyynsha, jat aghym­da jýrgenderding basym bóligi óz dәstýrin qadirlemeydi. Olar qazaqy tanym-týsinikten alshaq­tay bastaghandar.

Din men dәstýr – jikke bólin­gen jamaghatty ortaq mýddege júmyldyratyn jol. Biz ony diny tәjiriybedegi júmysymyzdan aiqyn anghardyq. Osy baghytta mem­l­ekettik dengeyde keshendi bagh­dar­lama qabyldanyp, din men dәstýrdi nasihattaytyn birtútas iydeologiyalyq júmystar jýrgizilui tiyis dep sanaymyz.

Halqymyzdyng týsiniginde «úyat bolady» degen ýlken úghym bar. Ata-әjelerimiz, ata-anamyz kish­kentayymyzdan bastap sanamyzgha «úyat bolady» degen úghymdy sinirip ósirdi. Mine, dәstýr degenimiz osy. Sol «úyat boladynyn» arqasynda qanshama arsyz әdetten saqtandyq. Ózinen, adamdardan, Alladan úyala­tyn kisi jamandyqqa әste jol bermeydi.

– Qazir «taza islam osy» de­gendi jeleu etken jat iydeologiyalar ýlken qauip bolyp túr. Onymen kýresuding balama joly qanday?

– Birinshiden, «taza islam» degen sóz tirkesin paydalanudyng ózi dúrys emes dep sanaymyn. Islam sózine qosymsha anyqtama beruge bolmaydy. «Taza islamdy» úrangha ainaldyru kim ýshin kerek? Myng jyldan astam tarihy bar, dala zany demokratiyasynyng negizi sanalghan dinimizding qúqyqtyq mektebi – Imam Aghzam Ábu Ha­nifa mәzhaby júrtymyzdyng jýrer joly bolghan. Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy osy dәstýrli islamdy nasihat­taydy jәne birligimizdi nyghay­ta týsu ýshin músylman jama­ghatyn Ábu Hanifa mәzhabyn ústanugha shaqyrady. Diny senim bostandyghy turaly zanymyzda da tól mәzhabymyzgha airyqsha mәrtebe berildi.

Barshamyzgha ayan, songhy jyl­dary elimizde oryn alghan qay­ghyly oqighalar tiyisti sa­ladaghy júmys­tardy jetildiruding qa­jettigin bayqatty. So­nyng ishin­de diny saladaghy júmys­ty jetil­diruge qatysty úsynys­tar­dy qayta qarap, tiyimdi sheshim qabyl­daytyn uaqyt jetti dep esepteymiz. Salafizmdi ústana­tyn adamnyng kózqarasyn ózgertu nemese olardy rayynan qaytaru ýshin tiyimdi әri keshendi júmys jýrgizu kerek. Osy baghyt boyynsha bizding úsynysymyz – ortalyqaziyalyq diny mektepting rólin arttyru. Ortalyqaziyalyq mektep – diny saladaghy keshendi jýie. Búl – qazaq músylmandyghynda búryn­nan qalyptasqan jol, dala halqynyng bolmysymen, tabighatymen bite qaynasyp ketken mektep, dinning týp negizine sýiengen diny erejelerding ortaq jiyntyghy. Osy atalghan diny mektep radikaldy kózqarasty, dinde shekten shyghudy (fanatizm) qoldamaydy. Kerisinshe, guma­nizmdi nasihattaydy. Tariy­hymyzdan belgili, qazaq dalasynda dinge qatysty eshqanday lankestik oqigha bolmaghan.

– Álemdik dengeyde ózekti mәselege ainalghan býgingi jat aghym­dargha qarsy mýftiyat óz tarapynan qanday is-sharalardy jýzege asyruda?

– Mýftiyattyng júmysy tek bir baghytpen ghana shektelmeydi. Diny basqarmanyng júmysy san-salaly. Mýftiyattyng qoghamdaghy negizgi mindeti – diny rәsimderdi atqaru, halyqty islam turaly dúrys aqparatpen qamtamasyz etu, qajylyq júmysyn úiymdastyru, halal standarttaudy jýzege asyru, jastarmen júmys, oqu-aghartu salasy, t.b.

Al jat aghymdaghy azamattardy dәstýrli dinimizge tartu – kóp salaly júmysymyzdyng biri. Jat aghymda jýrgen azamat­tar­men jeke týsindiru júmys­tary jýrgizilip, olardy ortaq maqsatqa júmyldyru ýshin meshit janynan ashylghan sport keshenderinde futbol, voleybol, qazaqsha kýres, t.b. oiyndar jýieli úiymdastyrylyp keledi. Keshendi kezdesuler men jeke dәristerding nәtiyjesinde búrynghy rayynan qaytqandar da bar.

– Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng esebi boyyn­sha, azamattardyng qansha payyzyn әrbir ghibadat-qúlshy­lyq­ty tolyqqandy oryndaytyn músylman dep aita alamyz?

– Qazaqstannyng 70 payyzdan astam halqy músylman degen resmy derek bar. Al bizding jýrgizgen zertteuimiz boyynsha, elimizde shamamen 400 myng adam júma namazgha jәne meshittegi bes uaqyt namazdaryna qatysady…

Senim degen – óte nәzik dýniye. Ol kózge kórine bermeytin, qolgha ústala bermeytin nәrse. Al qúlshylyq – adam men Alla arasyndaghy jasyryn, riyasyz amal. Bir músylmandy: «Biyl orazandy ústadyng ba, zeke­tindi berding be, namazyndy oqyp jýrsing be?», – dep saualdyng astyna aludyng ózi orynsyz. Olargha: «Sen tolyqqandy músyl­mansyn, al sen jartylay músylman ekensin», – dep «bagha» beruge nemese «tóreshilik» jasaugha, yaky senim men iman dәre­jesin «anyqtaugha» bolmaydy. Adam­nyng jýregindegi nәrseni, niyetti Alla ghana biledi. Árbir qazaqtan: «Músylmansyng ba?» – dep súrasanyz: «Álhamdulalla, músylmanmyn», – dep jauap beretini belgili.

– Bas mýftiydin, Qazaqstan músylmandary diny basqar­masynyng bastamasymen Res­pub­­likalyq aqparattyq-nasihattyq toby júmys at­qaryp jýrgeninen habardarmyz. Ol top elimizding bar­lyq ónirinde kezdesu ótkizip, jú­mys jýrgizip otyrady eken. Ha­lyqtyng diny sauattylyghyn art­tyru jolyn­daghy múnday sha­ra­lardyng nәtiy­jesi qalay bo­lyp jatyr?

– Bir adamnyng radikaldy diny kózqarasyn ózgertu nemese rayynan qaytaru ýshin onymen saghattap otyryp súhbattasugha, birneshe kýnindi sol kisige arnaugha tura ke­ledi. Áytpese, júmys nәtiyje ber­meydi. Bir kýngi kezdesu eshte­ne sheshpeydi. Sondyqtan bizding Bas mýftiyimiz Erjan qajy Malghajyúly imamdarymyzgha «Keminde 4-5 shә­kirti joq imam – tolyqqandy imam emes» degen talap qoydy.

Biz shәkirtterding sanyn arttyru arqyly dәstýrli dindi ústa­nushylardyng qataryn kóbeyte alamyz. Qazirgi imamdar­dyng negizgi missiyasynyng biri – baysal­dy, parasatty, zayyrly músyl­man jamaghatyn qalyp­tas­tyru. Júrttyng bәrinen molda shygharu mindet emes. Árbir azamat ózi tandaghan mamandyghy boyyn­sha elding iygiligi ýshin qyzmet etse sonda ghana biz órkeniyetke qadam basamyz. Jastar arasynda «Bizding qoghamgha imandy injener, imandy esepshi, imandy qarjyger, imandy dәriger, múghalim qajet»  dep úran tastap jýrgenimiz son­dyqtan.

Payghambarymyz Múhammed (Allanyng oghan salauaty men sәlemi bolsyn) bir hadiysinde: «Jaqsy adam – qoghamgha paydasy tiygen pende», – degen. Demek, qoghamgha paydaly bolghanyng – jaqsy músylman bolghanyn…

– Ángimenizge rahmet.

Ángimelesken

Lәila EDILQYZY

Abai.kz