– سەرىكباي ساتىبالدىۇلى، ءوءزىڭىز جاقسى بىلەتىندەي، قا­زىر ءدىن تاقىرىبى، ءدىننىڭ توڭى­رەگىندەگى ماسەلەلەر ءجيى قوزعالىپ، ونىڭ سوڭى قوعامدىق تالقىلاۋلارعا دەيىن ۇلاسىپ جاتىر. مۇنى يسلام دىنىنە نازار اۋدا­رۋ­شى­لار قاتارىنىڭ ارتىپ كەلە جات­قاندىعىمەن بايلا­نىستىرۋعا بولا ما؟

– قاي زاماندى، قاي كەزەڭدى الساق تا ءبىزدىڭ حالقىمىز ءدىن، ءتىل، جەر ماسەلەسىنە قاشان دا سەرگەك قاراعان. ويتكەنى، ءدىن، ءتىل، جەر – ۇلتتىڭ نەگىزگى ۇستىندارىنىڭ ءبىرى سانالعان. ال قازىرگى كەزدەگى ءدىن توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر دە بۇعان بەيجاي قاراي الماۋدىڭ ايعاعى دەر ەدىك. مۇنداعى باستى ماسەلە – يسلامعا كەلۋشىلەردىڭ سانىندا ەمەس، ساپاسىندا، ءدىني تانىم-تۇسىنىگىنىڭ تۇزۋلىگىندە. ودان دا كۇردەلى ماسەلە – وسى ور­تانى باسقارۋدا، اۋديتوريانى يگەرۋدە. بۇل – كەشەندى ماسەلە، قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىك دەپ اتار ەدىم.

اللاعا شۇكىر، جاستار دىنگە بەت بۇرۋدا. ارينە، قۋانتارلىق جاعداي. الايدا، ولارعا باعىت-باعدار بەرىپ وتىراتىن تۇلعالار قاجەت. ولار كىم؟ ارينە، ۇيدە – اتا-انا، اتا-اجە، مەكتەپتە – مۇعا­لىم، پسيحولوگ، تاربيەشى، مەشىتتە – يمام، ۇستاز، ت.ب. ءاربىر جاۋاپتى تۇلعا وزىنە قاتىستى مىندەتتى ىجداعاتتىلىقپەن اتقار­سا، جاس­تار اداسپايدى.

– قازىرگى تاڭدا يسلامدى ءوزىنىڭ ماقسات-مۇددەسىنە پايدا­لان­عىسى كەلەتىن اعىمداردىڭ بار ەكەندىگى بەلگىلى. بۇعان نە دەيسىز؟

– اعىم دەگەن – ۆيرۋس. ونىڭ شەتى ياكي شەكاراسى جوق. اعىم – عالامدىق ماسەلە. ال وعان قارسى يممۋنيتەت – يمان، دۇرىس ءدىني سەنىم، سالت-ءداستۇر، اتا-اجە ينستيتۋتى، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە، ت.ب. حال­قىمىزدا اتا-اجە ينستي­تۋتىنىڭ بالا تاربيەسىندە قانداي ءرول اتقارعانىن جاقسى بىلەسىز. وسىنداي ۇلتتىق تار­بيە مەكتەبىمىزدى، ۇلتتىق مەن­تالي­تەتىمىزدى جاڭعىرتۋ ارقىلى جاستارىمىزدى جات اعىمنىڭ ىقپالىنان قورعاپ قالا الامىز.

ءداستۇر – قۋاتتى كۇش، كەز كەلگەن اعىمعا توتەپ بەرەتىن قۇن­دىلىق. سالتىن ساقتاي بىلگەن قوعامعا ەشكىم ىرىتكى سالا المايدى. بۇل تاجىريبەدە دالەلدەنگەن نارسە. ماسەلەن، ۇلكەننىڭ ءسوزىن تىڭداۋ، اتا-انانىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەۋ، مولداعا قۇرمەت كورسەتىپ، ونىڭ ۋاعىزىنا امال ەتۋ – ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە بۇرىننان قالىپ­تاسقان ءۇردىس. ول ەشكىمگە جاڭالىق ەمەس. سوندىقتان، ءبىز ادەت-عۇرپى­مىزدىڭ وسىنداي يگىلىگىن كوبىرەك پايدالانۋىمىز كەرەك.

– بۇگىندە وزگە اعىمنىڭ جە­تە­گىندە جۇرگەن، سولاردىڭ «يدەيا­­لارىن» جامىلعان كەيبىر ازاماتتار ءداستۇرلى يسلامنىڭ قۇن­­دىلىقتارىن اياققا تاپتاپ، نا­نىم-سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرۋدە، ونىڭ ىشىندە وتباسى مەن وتباسى قۇن­دىلىعى دەگەنگە ءۇس­تىرت قاراپ قانا قويماي، ونى «ويىنشىققا» اينالدىرىپ ءجۇر. وسىنداي كەرى قۇبى­لىستىڭ قالاي الدىن الساق بولادى؟

– ءدىني باسقارما نە ءۇشىن ءدىن مەن ءداستۇر يدەياسىن كوتەر­دى؟ ويتكەنى، جاڭا ايتىپ وتكە­نىمدەي، ءداستۇر – بولىنبەۋگە، كەرىسىنشە، كوپشىلىكپەن بىرگە بولۋعا تاربيەلەيدى. ءبىزدىڭ تال­داۋى­مىز بويىنشا، جات اعىم­دا جۇرگەندەردىڭ باسىم بولىگى ءوز ءداستۇرىن قادىرلەمەيدى. ولار قازاقى تانىم-تۇسىنىكتەن الشاق­تاي باستاعاندار.

ءدىن مەن ءداستۇر – جىككە بولىن­گەن جاماعاتتى ورتاق مۇددەگە جۇمىلدىراتىن جول. ءبىز ونى ءدىني تاجىريبەدەگى جۇمىسىمىزدان ايقىن اڭعاردىق. وسى باعىتتا مەم­ل­ەكەتتىك دەڭگەيدە كەشەندى باع­دار­لاما قابىلدانىپ، ءدىن مەن ءداستۇردى ناسيحاتتايتىن ءبىرتۇتاس يدەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلۋى ءتيىس دەپ سانايمىز.

حالقىمىزدىڭ تۇسىنىگىندە «ۇيات بولادى» دەگەن ۇلكەن ۇعىم بار. اتا-اجەلەرىمىز، اتا-انامىز كىش­كەنتايىمىزدان باستاپ سانامىزعا «ۇيات بولادى» دەگەن ۇعىمدى ءسىڭىرىپ ءوسىردى. مىنە، ءداستۇر دەگەنىمىز وسى. سول «ۇيات بولادىنىڭ» ارقاسىندا قانشاما ارسىز ادەتتەن ساقتاندىق. وزىنەن، ادامداردان، اللادان ۇيالا­تىن كىسى جاماندىققا استە جول بەرمەيدى.

– قازىر «تازا يسلام وسى» دە­گەندى جەلەۋ ەتكەن جات يدەولوگيالار ۇلكەن قاۋىپ بولىپ تۇر. ونىمەن كۇرەسۋدىڭ بالاما جولى قانداي؟

– بىرىنشىدەن، «تازا يسلام» دەگەن ءسوز تىركەسىن پايدالانۋدىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس دەپ سانايمىن. يسلام سوزىنە قوسىمشا انىقتاما بەرۋگە بولمايدى. «تازا يسلامدى» ۇرانعا اينالدىرۋ كىم ءۇشىن كەرەك؟ مىڭ جىلدان استام تاريحى بار، دالا زاڭى دەموكراتياسىنىڭ نەگىزى سانالعان ءدىنىمىزدىڭ قۇقىقتىق مەكتەبى – يمام اعزام ءابۋ حا­نيفا ءمازھابى جۇرتىمىزدىڭ جۇرەر جولى بولعان. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى وسى ءداستۇرلى يسلامدى ناسيحات­تايدى جانە بىرلىگىمىزدى نىعاي­تا ءتۇسۋ ءۇشىن مۇسىلمان جاما­عاتىن ءابۋ حانيفا ءمازھابىن ۇستانۋعا شاقىرادى. ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۋرالى زاڭىمىزدا دا ءتول مازھابىمىزعا ايرىقشا مارتەبە بەرىلدى.

بارشامىزعا ايان، سوڭعى جىل­دارى ەلىمىزدە ورىن العان قاي­عىلى وقيعالار ءتيىستى سا­لاداعى جۇمىس­تاردى جەتىلدىرۋدىڭ قا­جەتتىگىن بايقاتتى. سو­نىڭ ىشىن­دە ءدىني سالاداعى جۇمىس­تى جەتىل­دىرۋگە قاتىستى ۇسىنىس­تار­دى قايتا قاراپ، ءتيىمدى شەشىم قابىل­دايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ەسەپتەيمىز. ءسالافيزمدى ۇستانا­تىن ادامنىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ نەمەسە ولاردى رايىنان قايتارۋ ءۇشىن ءتيىمدى ءارى كەشەندى جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك. وسى باعىت بويىنشا ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز – ورتالىقازيالىق ءدىني مەكتەپتىڭ ءرولىن ارتتىرۋ. ورتالىقازيالىق مەكتەپ – ءدىني سالاداعى كەشەندى جۇيە. بۇل – قازاق مۇسىلماندىعىندا بۇرىن­نان قالىپتاسقان جول، دالا حالقىنىڭ بولمىسىمەن، تابيعاتىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن مەكتەپ، ءدىننىڭ ءتۇپ نەگىزىنە سۇيەنگەن ءدىني ەرەجەلەردىڭ ورتاق جيىنتىعى. وسى اتالعان ءدىني مەكتەپ راديكالدى كوزقاراستى، دىندە شەكتەن شىعۋدى (فاناتيزم) قولدامايدى. كەرىسىنشە، گۋما­نيزمدى ناسيحاتتايدى. تاري­حىمىزدان بەلگىلى، قازاق دالاسىندا دىنگە قاتىستى ەشقانداي لاڭكەستىك وقيعا بولماعان.

– الەمدىك دەڭگەيدە وزەكتى ماسەلەگە اينالعان بۇگىنگى جات اعىم­دارعا قارسى ءمۇفتيات ءوز تاراپىنان قانداي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا؟

– ءمۇفتياتتىڭ جۇمىسى تەك ءبىر باعىتپەن عانا شەكتەلمەيدى. ءدىني باسقارمانىڭ جۇمىسى سان-سالالى. ءمۇفتياتتىڭ قوعامداعى نەگىزگى مىندەتى – ءدىني راسىمدەردى اتقارۋ، حالىقتى يسلام تۋرالى دۇرىس اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋ، قاجىلىق جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ، حالال ستاندارتتاۋدى جۇزەگە اسىرۋ، جاستارمەن جۇمىس، وقۋ-اعارتۋ سالاسى، ت.ب.

ال جات اعىمداعى ازاماتتاردى ءداستۇرلى دىنىمىزگە تارتۋ – كوپ سالالى جۇمىسىمىزدىڭ ءبىرى. جات اعىمدا جۇرگەن ازامات­تار­مەن جەكە ءتۇسىندىرۋ جۇمىس­تارى جۇرگىزىلىپ، ولاردى ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرۋ ءۇشىن مەشىت جانىنان اشىلعان سپورت كەشەندەرىندە فۋتبول، ۆولەيبول، قازاقشا كۇرەس، ت.ب. ويىندار جۇيەلى ۇيىمداستىرىلىپ كەلەدى. كەشەندى كەزدەسۋلەر مەن جەكە دارىستەردىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى رايىنان قايتقاندار دا بار.

– قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ەسەبى بويىن­شا، ازاماتتاردىڭ قانشا پايىزىن ءاربىر عيبادات-قۇلشى­لىق­تى تولىققاندى ورىندايتىن مۇسىلمان دەپ ايتا الامىز؟

– قازاقستاننىڭ 70 پايىزدان استام حالقى مۇسىلمان دەگەن رەسمي دەرەك بار. ال ءبىزدىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋىمىز بويىنشا، ەلىمىزدە شامامەن 400 مىڭ ادام جۇما نامازعا جانە مەشىتتەگى بەس ۋاقىت نامازدارىنا قاتىسادى…

سەنىم دەگەن – وتە نازىك دۇنيە. ول كوزگە كورىنە بەرمەيتىن، قولعا ۇستالا بەرمەيتىن نارسە. ال قۇلشىلىق – ادام مەن اللا اراسىنداعى جاسىرىن، رياسىز امال. ءبىر مۇسىلماندى: «بيىل ورازاڭدى ۇستادىڭ با، زەكە­تىڭدى بەردىڭ بە، نامازىڭدى وقىپ ءجۇرسىڭ بە؟»، – دەپ ساۋالدىڭ استىنا الۋدىڭ ءوزى ورىنسىز. ولارعا: «سەن تولىققاندى مۇسىل­مانسىڭ، ال سەن جارتىلاي مۇسىلمان ەكەنسىڭ»، – دەپ «باعا» بەرۋگە نەمەسە «تورەشىلىك» جاساۋعا، ياكي سەنىم مەن يمان دارە­جەسىن «انىقتاۋعا» بولمايدى. ادام­نىڭ جۇرەگىندەگى نارسەنى، نيەتتى اللا عانا بىلەدى. ءاربىر قازاقتان: «مۇسىلمانسىڭ با؟» – دەپ سۇراساڭىز: ء«الحامدۋلاللا، مۇسىلمانمىن»، – دەپ جاۋاپ بەرەتىنى بەلگىلى.

– باس ءمۇفتيدىڭ، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقار­ماسىنىڭ باستاماسىمەن رەس­پۋب­­ليكالىق اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق توبى جۇمىس ات­قارىپ جۇرگەنىنەن حاباردارمىز. ول توپ ەلىمىزدىڭ بار­لىق وڭىرىندە كەزدەسۋ وتكىزىپ، جۇ­مىس جۇرگىزىپ وتىرادى ەكەن. حا­لىقتىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن ارت­تىرۋ جولىن­داعى مۇنداي شا­را­لاردىڭ ناتي­جەسى قالاي بو­لىپ جاتىر؟

– ءبىر ادامنىڭ راديكالدى ءدىني كوزقاراسىن وزگەرتۋ نەمەسە رايىنان قايتارۋ ءۇشىن ونىمەن ساعاتتاپ وتىرىپ سۇحباتتاسۋعا، بىرنەشە كۇنىڭدى سول كىسىگە ارناۋعا تۋرا كە­لەدى. ايتپەسە، جۇمىس ناتيجە بەر­مەيدى. ءبىر كۇنگى كەزدەسۋ ەشتە­ڭە شەشپەيدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ باس ءمۇفتيىمىز ەرجان قاجى مالعاجىۇلى يمامدارىمىزعا «كەمىندە 4-5 شا­كىرتى جوق يمام – تولىققاندى يمام ەمەس» دەگەن تالاپ قويدى.

ءبىز شاكىرتتەردىڭ سانىن ارتتىرۋ ارقىلى ءداستۇرلى ءدىندى ۇستا­نۋشىلاردىڭ قاتارىن كوبەيتە الامىز. قازىرگى يمامدار­دىڭ نەگىزگى ميسسياسىنىڭ ءبىرى – بايسال­دى، پاراساتتى، زايىرلى مۇسىل­مان جاماعاتىن قالىپ­تاس­تىرۋ. جۇرتتىڭ بارىنەن مولدا شىعارۋ مىندەت ەمەس. ءاربىر ازامات ءوزى تاڭداعان ماماندىعى بويىن­شا ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتسە سوندا عانا ءبىز وركەنيەتكە قادام باسامىز. جاستار اراسىندا ء«بىزدىڭ قوعامعا يماندى ينجەنەر، يماندى ەسەپشى، يماندى قارجىگەر، يماندى دارىگەر، مۇعالىم قاجەت»  دەپ ۇران تاستاپ جۇرگەنىمىز سون­دىقتان.

پايعامبارىمىز مۇحاممەد (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ءبىر حاديسىندە: «جاقسى ادام – قوعامعا پايداسى تيگەن پەندە»، – دەگەن. دەمەك، قوعامعا پايدالى بولعانىڭ – جاقسى مۇسىلمان بولعانىڭ…

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

ءلايلا ەدىلقىزى

Abai.kz