Jazushy Mәdy Ayymbetovtyng óz balalyq shaghyn surettegen bir tamasha hikayaty bar. «Ol dәuren – bir kórgen týs» dep atalady. Oghan taqyrybyna qosymsha «Avtobiografiyalyq freskalar» degen anyqtama beripti. Dәl anyqtama. Shynynda da, eger qalamger shygharmalarynyng әlemin bir biyik jartasqa balasaq, hikayatty,  qúddy, sol jartas  betindegi ómirbayandyq keskindemelerden túratyn kórkem jolaqtar dersin. Dau-damaysyz solay, óitkeni búl tuyndy ózindik qoltanbamen bederlengen kórkemsóz freskalarynan túrady. Solar tútasa kele, balalyqtyng úmytylmas sәtterin sóz arqyly beynelegen kórkemsuret polotnosy bolyp shyqqan. Toghyz tarau-freska qúraghan osy hikayatty avtor ómirimen tyghyz baylanysy bar «órkesh-órkesh aq shaghyl qúmnyng keruenimen jarysyp aghatyn kishkene ózen Saghyz boyyndaghy jiyrma-otyz týtin shaghyn auyl» tirshiligining elesteri, shabyndyq jaqtaghy «úsharynan jel suyldaghan zәulim terekter» japyraqtarynyng sybdyry tughyzghan saghynysh tolqyndary dýniyege әkelgen eken.

Atalmysh freskalar toptamasynyng alghashqysynda avtordyng auyl balalaryna ózindik bagha berip jýretin, «býkil bolmys-tabighaty jaysan, adamgha degen jan isharasy týzu, ýlken-kishige qadirli-qasiyetti bolghan» kók esekti atasy men onyng Shiayaq atanghan nemeresining sondarynan «qúiryghyn eki bútynyng arasyna» qysyp, «qara ýzbey, býlkildey» ilesken Maylyayaq tóbetpen tanysamyz. Múnda sol ýsheuining «qúm arasynyng alapat dauylyna» tap bolu  oqighasy men odan keyin bolghan jәitterge baylanysty әjesining týigen týiini әngimelengen. Kelesi freskagha balalardyng kólshikten sarala qazdardyng balapandaryn  qaraqshylyq tәsilmen aiyryp aluy jәne odan tuyndaghan ahlaqy týiin bederlenipti. Ýshinshisinde әngimeshining bala kónilin «móltendep múng túnyp qalghan aq-qarasy aiqyn kózderi» ózine tartqan әdemi, biraq auru qyzdyn  «súlulyghy bir demde ada bolghan súp-súr suyq» beynesi qorqytyp, «oqtay atylyp tysqa» shyqqanynda, qarsy aldynan «әzireyildey ýreyli, bas jibin sýiretken», «kózi qyp-qyzyl bop qantalaghan qasqa siyr mýiizin tósep» shygha kelgeni, sonda әlgi qyzdyng ony arqasynan iyterip qap, «sýzegen qasqanyng mýiizinen qútqarghan»  sәti suretteledi. Oqighany eske alyp otyrghan qalamger «óng men týsting arasynda ótip jatqanday» sol kórinisting bәri «sol qalpynda kókirek-sarayymda óshpestey bop jazylyp» qaldy deydi... Tórtinshi freskadan jóndi bas bildirilmegen tory qúnangha minip shapqan qaysar balany kóremiz. Ol torydan «bozsha jusannyng týbindegi kishkene shúnghylsha... kәduilgi boztorghaydyng úyasy» janyna qúlaydy. Qúlaghan jerinen pyr etip úshqan boztorghay tóbede shyr-shyr etedi, al «úyada – bir-birine tyghylyp úiysqan qyzyl shaqa saryauyz balapandar»... Tory qúnan sodan beri  jýgendelmey, úzamay «omyrauy biyik, qaz moyyndy, qúiryq-jaly toqpaqtay, bitimi erekshe, kelisti tory aighyrgha ainalyp», «auyldyng jylqysynan biye, baytaldardy bólip alyp, ózi jeke ýiir qúrghan». Ol ýiirin qorghaghan aighyrlar shayqasynda jeniske jetedi, esesine, jenilgen aighyr iyesining «ýshkirlengen baqandy torynyng qaptalyna qadaghan» qastandyghy saldarynan auyr jaraqat alady da, qúnan kezinde tizginin ústaghan qaysar balanyng ýiine jetip óledi. «Maldan ósh alghan adamnyng qay jeri – adam?! ...oghan sóz shyghyndap jýrmender», – dep sabyrgha shaqyrady balalardy qart әje. Besinshi freska «Qopa auylynyng on shaqty týtin ýiining balalaryn oqytatyn tórt jyldyq bastauyshynyng mandayyna bitken jalghyz múghalim» men onyng qolyndaghy simvoldyq mәni bar qonyraudy beynelegen. Ústaz «qantar men aqpan ailarynda aptalap soghatyn aq týtek boran әr jerde shashyrap otyrghan kishkentay búiyghy auyl» balalarynyng mektepke jinaluyn kýtpey, «kýrtik qarmen ombylap, orta joldan» aldarynan shyghyp, «ústa dýkenining yghyna túryp kishkene jylynyp» alugha shaqyrady, sabaq sonynda soghystan keyingi alghashqy oqu jylyna tiyisti saltanat әkelgen, «auyl ústasy әspettep soghyp bergen bir qasterli búiym», sol kýnderi shәkirtterdi «kýnde sabaqqa shaqyryp, ýziliske shygharyp jýrgen» jez qonyrau jayyn әngimeleydi. Altynshy freskada «ansaq, izshil» itting ósken ýiine berilgendigi, adaldyghy surettelgen. Jetinshi freskadan kóktemgi qarakól eltirisin dayyndau nauqanyndaghy qozy qyrghan qasapshylyqtyng bala sanasyna qatty әser etip, «jauaby qiyn saualdar» tughyzghanyn kóremiz. Segizinshi tarau jazghy ystyqta, «talma týste bastaryn tómen salbyratyp ýiezdegen bes jýz qoshqardy... saydyng tabanyndaghy shynyraudan shyghyr tartyp» suaru ýshin qoyshygha kómekshi bop kelgen mektep oqushysynyng «japan týzdegi qoyshynyng jadau, jalqy tirshiligine kóndige»  almauy óz aldyna, Bolat Batyr

bolatbatyr@mail.ru

«tirshilikte adamdar arasynda bolyp jatatyn keybir әdiletsizdik pen qiyanat ataulygha, keybireulerding boyyndaghy toghyshalyq pen qorqaulyqqa» kuә bolyp, odan әri sonda bolugha shydamy jetpegeni әngimelenedi. Toghyzynshy freska mektep bitirerdegi bolashaq joldy tandau jәne bozbalanyng balghyn sezimge adaldyghy jayyn  bayan etedi.

Bir hikayatqa tútastyryp týzgen osy toghyz ýzik, toghyz ómirbayandyq freska arqyly qalamger oqyrmanyn balalyq shaghynda ózin qorshaghan ortamen, qily tirshilikke toly  jandy tabighat pen ainalasyndaghy adamdar arasynda ótken alghashqy ómir mektebimen tanystyrady. Hikayatyn ayaqtay kele, azamat bolyp qalyptasudyng alghashqy baspaldaghynda eleuli oryn alghan, «mezgil kerueni úzaghan sayyn taghy-taghy aiqyndalyp, taghy-taghy janghyra berer ýzik-ýzik osy estelik-kórinister» jayynda jazushy: «...jýregime sonshama ystyq sol әlemning arasynan júqaltan, anghal bir balaqay tan-tamasha qalpymen, janarynda myn-san súraq túnghan keyipimen maghan jaltaq-jaltaq qaray beretin siyaqty», – deydi. Sol balaqaydyng kózinen «sen qazir qandaysyn, alysta qalghan balalyghyna, maghan úqsaysyng ba, әlde mýldem basqasyng ba?» degen saualdy oqidy. Oqidy da, ózine ózi: «...tez quanyp, tez múnayghysh, qúbylysy keyde qyzyq, keyde týsiniksiz bolmysymda balalyghymnyng tiytimdey de júrnaghy qalmasa, seni osynsha saghynar ma edim, bir kórgen týstey bolghan balalyq dәuren!» dep jauap beredi.

Búl jazushynyng suretkerlik kemeline kelgen kezdegi, ótken jolyna qayyrylyp, balalyq shaghyna saghynyshyn týisingendegi sózi. Soghan deyin ol óz jeke basynyng emes, jalpy jas úrpaqtyng balghyn kezenine kóp ýnilip, shygharmashylyq qalamyn molynan terbegen bolatyn. Respublika astanasynda joghary mektepti bitirip, balalar baspasózinde qyzmet istey bastauy da onyng búl taqyrypqa meylinshe bayypty qarauyna әser etken bolsa kerek.  Qazirgi zamanghy balalar men jasóspirimderding beynesin jasaugha, olardyng tynys-tirshiliginen tәlimdi kórkem syr shertuge Mәdy kóp kónil bóldi. Birneshe kitap shyghardy.  Balalar  әdebiyetining kórnekti jazushysy retinde tanyldy. Sodan son, oqyrmangha jogharyda atalghan tamasha hikayatymen attas «Ol dәuren – bir kórgen týs» jinaghyn úsynu arqyly, ol ózin shygharmashylyq qabileti әbden tolysqan naghyz sóz sheberi ekenin kórsetti. Jinaqtaghy «Shyraqshy Qaljigit», «Qúm kiyesi» hikayattary men bir kishkene ghana Qúmózek auyly adamdarynyng tynys-tirshiligin әr qyrynan bayandaghan on ýsh әngime ony irgeli qazaq jazushylary qataryna shygharyp túr. Avtor qalamynyng quaty arqyly atalmysh kitap ótken ghasyrdyng orta túsynda ómir sýrgen auyl adamdarynyng san qyrly tirshiligi men qily beyneleri somdalghan, sóitip, ýlken әdebiyetimizding tórinen oryn alatyn ajarly, kóp suretti kórkem polotno bolyp shyqqan.

Kitapqa engen alghashqy hikayattan imandylyq pen qúlqyn jeteginde ómir sýretinderding tirshiliktegi taytalasy jayynda oqimyz. Múnda jazushy el-júrtqa qyzmet kórsetuding ózindik adal jolyna týsken jәne odan opat bolghansha taymaghan Qaljigit beynesin tolyqqandy etip somdaghan.  Qaljigit «asha túyaq qalmasyn, asyra silteu bolmasyn» dep úrandatyp, elden sypyryp, tigerge túyaq qaldyrmay ketken alaghay da búlaghay zamannyng qasiretin, qayghysyn» bastan keshken úrpaqtan. Onyng  әkesi otbasyn alyp, «pighyly týzu bolmaghan uaqyt, pighyly týzu bolmaghan el tóreleri halyqtyng basyna... zaual әkelgen» alasapyrandy jyldarda «el shetinen úzap, Ámuding jaghasyna kelip, qarasha ýiin tikken». Sol shaqta  onyng «týsine aty aday júrtynyng úranyna ainalghan Beket batyr kirip», amanatyn aitady. Beket batyr Atyrau-Jayyqtan, Baraq Jem-Saghyzdan kóterilgende, ekeui «elge pana, jerge qorghan» bolushy edi. Sol «el shetine kelgen jaugha janyn ayamay qarsy túrghan arly, jaujýrek» zamandasynyn, «ataghyna, aqyl-parasatyna tәnti bolghan qúrbylas arysy Baraqtyng basyna el-júrt taghzym etip keler tileuhana salyp, bir jaz, bir qys shyraghyn jaq» deydi. Alayda taghdyr oghan ayanmen berilgen amanat-tapsyrmany oryndaudy nәsip etpeydi, dertke shaldyghyp, «oryndalmay bara jatqan armanyn» ýlken úly Qaljigitke amanat etedi de, sol Ámu boyynda dýniyeden ozady. Auyr jyldarghy indet Qaljigitting anasyn, inilerin әketedi, sopiyp jalghyz qalghan ol soghystyng aldynda bas qúraghany sol, әskerge alynady. Jeti jylda aman oralady, biraq, shanyraghy saqtalmay, taghy da jalghyzdyq qasiretin shegedi. Tórt-bes jyl tirshilik etip, aqyry, azyn-aulaq jighan qarjysyn qaltasyna salyp, «boydan әl-dәrmen ketpey túrghanda әkey ósiyetin oryndaghaly» jolgha shyghady. Hikayat onyng Qonyrattan shyghyp, Sam qúmynyng shetine ilikkeli soqqan qúm dauylynda atanyn jetekke alyp ilbigen, bolar-bolmas qybyrlap, qiyndyqpen jyljyp kele jatqan kezinen bastalady  («Shyraqshy Qaljigit»). Dauyl basylghanda ol ózi sekildi búrynghy maydanger, qazir aqsaq-toqsaq mal baghyp otyrghan qoyshygha kezigedi. Olar pikirles bolyp shyghady. Úzamay Baraq ziratyna taqau jerde baspana salu júmysy bastalyp ketedi. Tileuhana túrghyzylghangha deyin de, qúrylys bitip, «Baraq әuliyening basyndaghy Qaljigit ústap, shyraq jaghyp otyrghan tileuhanagha kelushilerding qarasy kóbeye» týskennen keyin de, izgilikti qúrmettey bilmeushilikting nebir týrleri algha tartylyp jatady. Stalinning ómirden ótken habaryn estigende: «Keshegi soghysta Stalin jaryqtyqtyng aty atalmaytyn bir kýn bolmaytyn edi-au», – dep eske alghan Qaljigit shyraqshyny «jabynqy kónilindegi qúran oqyp, aza tútu-tútpaugha qatysty ekiúdayylyqtan» «kósem dinining basqalyghy» qútqarghanday bolady. Biraq sodan kóp úzamay, ózimen dini birler kórsetken qorlyqqa úshyraydy. Olar  «ózine qyzmet isteytin jalshy ústap otyrghan bizding sosialistik qoghamgha jat kontrany» jazalaudy maqsat etedi. Shyraqshynyng «qaydaghy bir molanyng basyna ýy salyp, anqau elge aramzalyq istep,  tapa-tal týste momyn eldi aldau, arbau» arqyly «tiyn-tebenin qaghyp aluyn» tyi kerek deydi. Kenes ókimetining zanyna sәikes kelmeytin múnday basbúzarlyqty auyzdyqtau ýshin «partiyalyq tapsyrma» retinde tileuhanany búzdyrugha tyrysady. Aqyry, «kókiregine úyalaghan paryz-armanyn qasiyettep oryndaghan, biraq sonau alysta qalghan mekenine oralugha dәm jazbaghan» Qaljigit shyraqshy әldebir qaraqshylar qolynan jer qúshady. Sonda Qaljigitke fәny tirshilik ózining núrly tynysyn sezindire almady, eshkim ony joqtamady da, «etbetinen týsip, jansyz súlap jatqan iyesin»  tek setik atan ghana túmsyghymen týrtip, «kózderinen búrshaq-búrshaq jas tógile», iyiskelep túrdy...

Biyleushi partiya atynan әmir aitqysh, ishine aramzalyq úyalaghan belsendi, aupartkom hatshysy Aldanysh Jarylqasov dala enbekshilerining sharuashylyq jýrgizudegi tanym-ústanymdaryna kereghar әmirshil-basqarushylyq tәsilmen әreket etedi («Qúm kiyesi»). Ol әrdayym «júrttyng qas-qabaghyna qarap, әrkimdi shetinen júbatyp jýrudi jaghday kótermeytinin», «kommunistik jauapkershilikti» sezinudi «partiya, Stalin joldas» talap etetinin jalaulatady. Sharuashylyqta kórsetken solaqaylyghy óz aldyna, júrttyng ruhany sezimine de qayau týsirer sheshimder jasaydy. Erte kezde el-júrttyng yqylasymen «Samnyng menireu týkpirinde Túrysh ishannyng meshiti men bala oqytatyn mediresesi boy kótergen» de, osy mekende sol kisi taban audarmay enbek etken. Bilimning jaryq sәulesin talay shәkirtining kókiregine týsirip, halyqtyng rahmet-sauabyn alghan. Sony býgingi ýlken ókil Jarylqasov «nadandyq, qaranghylyq» dep baghalaydy. «Nadan halyqqa qaydaghy bir joq qúdaydyng atyn aityp, auzynan qúrany men allasy týspeytinderding bәri jatqan bir әuliye», «tútastay bir qala salugha jetetin kirpish, tas solardyng molasyna qalanypty» degen kijinisin júrt estiydi. Qúlaqqa tiygen habardan bastyqtyng «zirattyng basyndaghy tastardan ýy túrghyzamyz, mektep, qúlyp, dýken salamyz» dep úigharghanyn úghady. Shynymen de,  «Túrysh ishannyng mazaryn, meshiti men mediresesin búzyp, tas-kirpishinen, aghashynan malshylargha ýi, malgha qora saldyrmaqshy niyeti bar» Jarylqasov «qorymgha tayau tóbening etegindegi Túrysh ishannyng meshitin ózi basy-qasynda jýrip búzdyrdy. Júrttyng «qasiyetti qúthanany búzghanymyzgha tәnirding kәri tiymes pe eken?» degen kýnkilin qúlaghy shalghanda qany basyna teuip, әlgilerge sesin kórsetedi. Dinshildikke salynyp, ýkimetting tapsyrmasynan bas tartsandar, týrmege qamattyramyn dep qorqytty. Degenin istetti. Qúm dalada ol óstip jarty patshaday kýn keshti.

Únatyp iyemdengen tandauly aighyr kilt júlqynghanda,  ýstinen jerge úshyp týskenine kektenip, ony atyp óltiredi. Jәne onysyna esh qysylmaydy, «búl jerdegi audan – menmin. Samdaghy malyna da, adamyna da jauap beretin – men» dep mәlimdeydi. Áriyne, eshtenege jauap bergen joq. Ol is jýzinde adam taghdyryna da jauaptymyn dep oilamaytyn.  Ásirese, nәpsisin toyattatu maqsatymen, «qoydy kýndegi órisine, auyldan eki-ýsh beleng asyryp jayyp ketken» jas kelinshekti qarmauyna týsirgeninde de onday oigha kelmegeni anyq. «Qorlanghan tәni men jany» kelinshekti «arnasyna syimay órekpip jatqan» Jemning qúlama kemerinen tómendegi sugha qúlatqanyn bilse de ol qinalmas edi. «Artynda kýnirenip qalghan atasy men enesi óli-tirisi belgisiz, habarsyz ketken jalghyz úlynyng jaryn, kelinin dertti, aiyqpas uayymgha úshyratqan, onyng albyraghan jastyq arman-ýmitin kýiretken, aqyry qyrshynynan qiyp, opat qyldyrghan» jaghdaygha aiypty retinde ozbyr ókildi emes, «qanqúily soghysty qarghady». Al Jarylqasovtyng qúmdy ónirdi sheksiz biyleuine oida joqta tap bolghan talma auruy tosqauyl salady.

Otyz jyldan keyin «shashy quday appaq, sharshanqy, eti qasha bastaghan tozynqy súp-súr jýzine әjim izderi tereng týsken, keudesi enkishteu, kóse iyekti» Jarylqasov kórinedi. Ol songhy on shaqty jyldan beri «Samdaghy Túrysh ishannyng basyna týnep, minәjat etip» jýrgen... «Eser bas ne istetpedi maghan, sonyng zardabyn shekken sorlynyng biri» bolyp qalghandyqtan da, «eserlikpen zalalym tiygen kiyeli jer, kiyeli qúmdaghy әuliyege tәu etip kele beruge mening de әl-dәrmenim jete bermes», – dep, «qazanday basy qaltan-qaltan» etip, kezinde ýzengiles bolghan jergilikti  sharuashylyq basshysy Júmanmen qosh aitysady. Júmannyng oiyna: «Qúmnyng da, jerding de, adamnyng da kiyesi bar ekendigin, әtten, ...kesh bilipsin...»   degen sózder oralady... (Búl hikayat keyin el qamyn jan-jaqty oilaytyn sharuashylyq basshysy beynesin negizgi túlgha etip somdaghan «Dýnie – keruen» atty tamasha romangha damytyldy).

 Atalmysh qos hikayatta jazushy Sam qúmyndaghy el ardaqtysy beyitine kelushilerding ziyarat etulerine qolayly jaghday jasaudy oilaghan shyraqshy ainalasyndaghy oqighalar men mal sharuashylyghyn kәsip etken auyl adamdarynyng bóten niyettegilerding qily qiyanatymen astasqan tynys-tirshiligin sheber surettep,  oqyrmandy taghylymdy oilargha jeteleydi. Jinaqtaghy әngimelerding de aitary mol. Aytalyq, «Qúla týzdegi ýnsizdik» kishkene auyldaghy tolghaghy kelgen әieldi ortalyqtaghy  bosanu ýiine aparugha alyp shyqqandardyng jolshybay anshylyq dertke elirip, qos qasqyrdyng sonyna týskenin kóremiz. Aqyry olar qanshyghyn janúshyra qorghaghan arlandy atyp aldy. «Sol essiz qughynnyng qyzghan shaghynda manqiyp jatqan tanghy qarly dala» «anshylar» bosanu ýiine әkele jatyp uaqytsha jerge jatqyzyp ketkende tolghaghy jetken әielding «analyq ayauly qinalysynyng auyr sәtine» kuә bolady. Adamdar qasqyr quudy jalghastyra bergen, «kishkentay qyzyl shaqanyng ingәlay shyr etken әlsiz ýni» shyqqan sәtte olardyng qatygez oghynan «týz kókjaly óz tirshiligining jalghasy – qanshyqtyng qúrsaghynda ketken úrpaghynyng aman-esendigi ýshin mert bolyp» edi...

Anshylar elirmeligining «bet qaymaghy búzylmay túrghan tabighat mәiegining ayaday ghana púshpaghyndaghy tirshilik ýilesimine» qalay qiyanatyn tiygizgeni «Kәri jylannyng azasynda» suretteledi. «Toy» atty әngimeden auyldaghy avtodýkenshining kenje úlyn ýilendiru  «qyzyghyna әbden berilip, ...búl dýniyede әkesi men sheshesining bar ekendigin birjola jadynan shygharghanday» bolghanyn oqimyz. Keremet toy ótip jatqan kezde, toy iyesining ata-anasy «qonaq lyq toly býrkeme-shatyr qúruly» aulanyng týkpirindegi qonyrqay kiyiz ýide «ózderining birtútastyq kelisimderin búzbay, jaryq dýnie tórinen mәngilikke birge attanyp» ketken edi. «Tәtti mún» degen әngimege kýieui maydannan oralmaghan qaraly kelinshekting nazaly jalghyzdyghy arqau bolghan.  Qúmalaqshy Núrberdining auyl ishinde bedeldiligi attas әngimede suretteledi. Oghan soghystan qaytpaghan úlyna Júmaghyz kempir jylda qúmalaq saldyrtatyn. Onyng ómirin mazdatatyn jalghyz ýmit – balasynyng ólmegendigine degen senim bolatyn. Amaly joqtyqtan, Núrberdi qúmalaghyn әdette ong sóiletetin. Songhy ret, kempir auyl shaldaryna týstik berip, ózin alandatqan týs kórgenin, úly jayynda biyl qúmalaqshy qaynynyng qúmalaghy ne habar berer eken dep jýregi lýpildep otyrghanyn aitqanda, qúmalaqshy túnghysh ret tosyn joru jasaugha tәuekel etti... Aragha bir júma salyp kempir dýniyeden ótedi, al sadaqa asynyng sony aghyl-tegil nóserge úlasady... 

Auyldaghy júrt qoryqshy shal deytin Ospanqúl ózenning arghy betindegi adam kózinen qopaly qamys tasalaghan qara sudy kóredi («Balyq baqqan әpende»). Onyng «jondarymen sudyng betin tilip, iyir-iyir qaynap, qújynaghan balyghy» esin alyp, «mynau bir auyldy asyraytyn balyq qoy» dep týiedi. Tabysy jayynda basshylardy, auyl adamdaryn habardar etedi, biraq eshkimnen qoldau tappay, qara sudy ózi ghana qory beredi. Sóitip jýrip, kýzde suyq tiygizip auyryp qalady. Sonda oghan berilgen balyq sorpa jazday qoryghan óz balyghynan pisirilgen bolyp shyghady. Audan jaqtan kelgen avtobaza jýrgizushileri keshe ghana dýken aldynda qap-qap balyq satypty...  «Kýreng qúnajynnyng uyzy» Ospanqúldyng nemeresi kiltshi Jantemirding qyzyn alyp qashqanyn, «basqa-basqa, ózi ata jauynday kóretin, simer, tyrysqaq Jantemirmen qúda bolam degen oy Ospanqúldyng ýsh úiyqtasa da týsine kirmegenin», aqyry bayaghy arazdyqtan arylyp, ekeuining qúda bolyp tabysuyn jyp-jyly týrde bayan etedi. Al «Bektenning ýilenui» auylda «bes bólmeli dangharaday ýide sopayyp jalghyz» túratyn, qúrdastary әldeqashan týtin týtetip, aldy bes-alty balagha әke atanghanmen, qatardan qalyp jýrgen sýr boydaqtyng qoly, aqyry, tym úzaq kýtken jyly meyirimge jetkenin suretteydi... Biri poshtabay, әri audandyq avtoinspeksiyanyng shtattan tys inspektory, ekinshisi shopyr bolyp isteytin eki qúrdastyng arasyndaghy eges jayyn «Qubaydyng kuәligi» әngimeleydi. Bekdauyldyng eshbir auyldasyn sendire almaghan qasqyr soghyp alu hikayasy «Qasqyr itting terisi» әngimesinde surettelgen. «Aqpanbaydyng qaljynynda» Qúmózekting jeke siyryn baghatyn padashy Aqpanbay ýshti-kýili joghalyp ketip, auyldy biraz dýrliktiredi. Besinshi kýni bir-aq oralyp, ózinin  sәskede ghana NLO-gha kez bolghanyn, keshke qaytyp kelgenin, yaghny bes kýn emes, bir-aq kýnde, әdettegi uaqytta ýiine kelgenin aitady. Múnday habar eleusiz qalsyn ba, jan-jaqtan auylgha ufologtar aghylady. «Aqpanbaydan ózge esh pendening kózine shalynbaghan NLO degen keremetting ózin kórmese de kórgendey bop, ufologiya ghylymyna ózderinshe jana derek qosyp, kelimsektermen dәmdes bolghan Qúmózekting ozat padashysymen sýgeretke, kinogha týsip» alystan kelgen qonaqtar meymandos auyldan әbden jaylanyp attandy». Alayda búl Aqpanbaydyng jәy ghana әzili bop shyghady... Auyl kitaphanasy tónireginde bolghan jariyalylyq kezindegi tirshilik, «júrttyng kónilin sergitken sharapatty kýnder» jayyn «Kempirshuaq» suretteydi. Al   Qúmózekting mandayyna bitken qos anshynyng qyzyghy «Tasymqúldyng shyndyghy» әngimesinde jenil yumormen әserli bayan etiledi.

Atalghan hikayattary men әngimeleri arqyly jazushy qúmdaghy kishkene auyldyng kýlli tynys-tirshiligin barsha boyauymen oqyrmannyng kóz aldyna әkeledi. Búl kitapta, tútastay alghanda, ótken ghasyrdyng ortasyndaghy auyl ómirining panoramasy jasalghan. Mәdiyding jazushy qalamyn erkin mengergen suretkerligi keyingi «Kýn-Ghúmyr elegiyasy» jinaghynda jana qyrynan ashylghan deuge bolady. Kitapqa engen hikayattar men әngimeler toptamasyna qazirgi tandaghy ómir shyndyghy arqau bolghan. Jinaq «Alabay-doda» hikayatymen ashylypty. Búl býgingi jekemenshiktik sezim dәuirlegen zamandaghy qatygez bәsekelestik pen baqtalastyqtyng adamshylyqpen ýilese bermeytin key kórinisterin jayyp salyp, oqyrman tezine tartatyn shygharma. Tuyndynyng ózegi jankýier-qúmarympazdar ortasynda ótetin jauynger tóbetterding qandy shayqasyna negizdelgen.  Qalamger alabay-dodanyng bas jýldesi ýshin talas – qily әreket jasaugha beyil is adamdarynyng da mәrtebesine syn ispetti bolghanyn hikayat tinine sheber toqy kele, ghúmyry eki isker jigitke baylanghan «naghyz tabighy kórikti tal boyyna jighan kelinshek» taghdyryn da әserli kórsetedi. Ásirese Atoy jәne Dýr dep atalatyn qos alabay túqymdy itting tóbeleske baulynu joldary men olardyng sheshushi aiqasyn jәne sol shayqas tóniregindegi adamdardy beyneleudegi jazushynyng sózben suret salu óneri eriksiz riza etip, onyng januarlar tabighatyn tereng biletindigi sýisintedi. Hikayat qúrylyp jatqan kapitalistik qogham әkelgen ózgerister shyndyghynan syr shertken kemel tuyndy bop shyqqan.

Al «Ómir oiyny» hikayatynda qalamger sýiispenshilik otyna órtengen Tanakóz esimdi kelinshekting basynan keshkenderin psihologiyalyq dәldikpen suretteydi. Mәdy búl mahabbat hikayasy beynelengen tuyndysyna epigraf etip HH ghasyrdyng alghashqy shiyregindegi arabtyng asa kórnekti jazushysy әm filosofy Halil Djebran qalamynan shyqqan: «Biz ózderimizding quanyshtarymyz ben múndarymyzdy solardy bastan keshuden әldeqayda kóp búryn tandap alamyz», – degen aforizmin keltirgen eken.  Búl tújyrym-sózden ýi-jayy, eri, bala-shaghasy bar jas әielding bolashaq sezim qúbylystarynyng bastauynda ózining kýndelikti, әdettegi tirshiligindegi eleusiz basqan qadamy jatqanyn qapysyz tanimyz.  Shynynda, Tanakóz qala avtobusynda kezdeysoq til qatysqan er adam keleshekte ózining esil-dertin biyleydi dep oilaghan emes. Hikayat «ghashyq bolugha jaralghan әielding nәzik bolmysyna zorlyq jasay almaghan Tanakózding eshkimge aitylmas, ózimen birge túp-túnyq ómir sýrip, jýrek túnghiyghynda saqtalar mәngilik qúpiyasy» jayyn jyrlaydy.

Mahabbat taqyryby jazushynyng «Aqsha búltqa ainalghan Tankórik» atty әngimesinde bir qaraghanda mýldem oghash, eshkim kýtpegen qyrynan qozghalghan. Ángimening keyipkeri Ándirbay «úlynyng jynystyq tәrbiyesine qatysty... ózimen «jezdekem» dep kórgen jerde әzildese beretin... Tankórikpen» sóilesip, olardyng arasyndaghy bolashaq qayghyly ghashyqtyq sezimning tútanuyna ózi sebepker bolady... Osy mәngi qozghala bermek taqyryptyng taghy bir qyry – «jetpisting ýstine shyghyp, aqsaqal atanghan, nemerelerine ata atanghan» Syrymbetting bala kezgi armanyn arnayy izdep baruy «Sezim sindromynda» suretteledi. Búlarmen qatar, jinaqtaghy birqatar әngime qazirgi zamannyng qatygez shyndyqtaryna betpe-bet kelgender taghdyry jayyn beyneleydi («Tamúqtan oralghan beykýnә», «Arnasazdyng kópiri», «Ymyrttaghy jalghyzdyq»). Al «Bozqaraghan gýldegende» atty múndy  әngime әjesimen birge shaghyn aulasy bar jataghan ýide túratyn on beske jana tolghan, balghyn qyz Meyirgýl jayyn suretteydi. Búl jetkinshek qyzbala ýshin «ýiding kýngey betke qaraghan qos terezesining aldynda ósip túrghan jalghyz týp bozqaraghannyn» júpar atyp gýldegen shaghy naghyz merekege ainalady. Ol búl kýnderde әkesining keluin tosady. Qansha kýtu kerek bolsa, sonsha kýter edi, biraq bozqaraghan kýte almaydy, qauyzyn ashqan әdemi gýlderi ýlbirey-ýlbirey, әbden onyp ketedi... «Kól jaghalaghan Ábilasan men boztaylaq» әngimesi ómir boyy suretke týsirumen ainalysqan fotograf júrt demalatyn kól jaghasyna jibek baumen noqtalanyp, oimen naqyshtalyp, aiyr órkeshine órnektelgen aq kiyizdi japqan kezde jaynap shygha kelgen ýlpildegen jas týieni jetektep kelip, jeke biznesin ashqanyn jәne ony qalay jýrgizgenin kórsetedi. Auyl ómirining әr qyryn qarastyrghan tәlimdi kórinister «Oppozisioner Payzyrahman», «Syrly zeren» әngimelerinde surettelgen. Al «Qúlan-eleste» bir kezderi qúpiya jýrgizilgen bakteriologiyalyq tәjiriybeler  zerthanasy aulasynyng qaqpasyn ghana kýzetken Diyarbektin  kóp jyldar boyy jabyq synaq ótkizip kelgen jasyryn eldi mekenning júrtynda, japandaghy aralda jalghyz qalghandaghy basynan ótkergeni әngimelenedi...

Jalpy, kitaptaghy tuyndylar ómir sahnasynda oryn alyp jatqan san týrli taghdyrdy, adamdar ghúmyryndaghy arman-múrat, әdilet, izgilik, qiyanat syndy qasiyetterdi úmytylmas obrazdar jasau arqyly berip, olardyng is-әreketterin, tanym-týsinikterin kórkem tilmen órnekteuimen útymdy shyqqan. Ómirding kýrdeli problemalaryna zertteuler jýrgizip, solar jayynda filosofiyalyq oigha beriluding emosiyalyq nәtiyjesi ispetti kórinetin shygharmalarynyng toptamasyn «Kýn-Ghúmyr elegiyasy» degen lirikalyq tirkespen ataghanynan-aq  kitaptyn  kórkemdik quatyna jazushynyng erekshe kýsh salghany bayqalyp túr. Jinaqty ayaqtaytyn «Portret-esseler» bóliminde avtor qalamyna belgili túlghalardyng (Zeynolla Serikqaliyev, Qasym Tәuketegi, Mendekesh Satybaldiyev, Fariza Ongharsynova, Esenbay Dýisenbayúly) shygharmashylyghy men ómirlerindegi key kezderi arqau bolghan. Olardyng әrqaysysy jayynda jazylghan syrly tolghaular kitaptaghy hikayattar men әngimeler toptamasyn, asyl tas qondyrylghan nәzik túghyr sekildenip, sәtimen   kómkerip túr. 

Biz sholyp ótken tuyndylar jazushy Mәdy Ayymbetov shygharmashylyghynyng shaghyn bir bóligi ghana. Ol әdebiyet sýier qauymgha ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldarynyng basynda alghashqy әngimesimen elimizding bas әdeby jurnaly «Júldyzda» kóringen edi. Sodan beri ómirding әr qyryn roman, hikayat, әngimelerinde suretkerlik sheberlikpen qarastyrghan kóptegen prozalyq kitaptar shyghardy. Býginde jetpis syndy eleuli beleske alqynbay jetip qalghan qarymdy qalamgerding qalamynan tughan kórkem әlem qalyng oqyrmandy tәnti etip, qazaq әdebiyetining baghaly qazynalarynyng birine ainalyp otyr. Ýlken suretker dosymyz Mәdy Aytbenbetúly Ayymbetovti kemel jasymen qúttyqtap, jana shygharmashylyq tabystar tileymiz.

Beybit QOYShYBAEV