Qazirgi toghysular men almasular kezeninde últtyq mәdeniyetimizding hal-kýii - ishinde jylty bar jannyng jýikesine jýk, sanasyna salmaq. Euoraziya kindigine ornalasqan memleketimzding býgingi dóp kelip otyrghan tarihy sәtinde «biz qanday mәdeniyetting ókilimiz» dep, kelbetimizge ýnilip otyru lazym. Taqyryp tóniregindegi oi-tolghau sizding qaperde.

Múrat Júrynov, QR ÚGhA preziydenti, akademik

Biz tól mәdeniyetimizding ókilimiz

Qazirgi toghysular men almasular kezeninde últtyq mәdeniyetimizding hal-kýii - ishinde jylty bar jannyng jýikesine jýk, sanasyna salmaq. Euoraziya kindigine ornalasqan memleketimzding býgingi dóp kelip otyrghan tarihy sәtinde «biz qanday mәdeniyetting ókilimiz» dep, kelbetimizge ýnilip otyru lazym. Taqyryp tóniregindegi oi-tolghau sizding qaperde.

Múrat Júrynov, QR ÚGhA preziydenti, akademik

Biz tól mәdeniyetimizding ókilimiz

Qazaq halqy óte kóne halyq. Arghy atalarymyz Saq, Ghún dep atalatyn Týrki júraghatymyz. Sondyqtan biz qanday mәdeniyetting ókilimiz degen saualgha «ózimizding tól mәdeniyetimizding ókilimiz» dep jaltaqtamay jauap beruge bolady. Týrkiden bastau alatyn qazaqtyng óz mәdeniyeti bar. Býkil týrkilerding atajúrty osy Qazaqstan. Bir kezderi Eneseydi en jaylaghan alyp imperiya da boldyq. Sol dәuirden syr shertetin balbal tastargha jazylghan jyrlardyng bәride býgingi bizding tilimizge sonshalyq jaqyndyghyn eshkim de joqqa shyghara almaydy. Al, sol mәdeniyetimizdi, órkeniyetimizdi Batystyng (Euoropanyn) moyyndaghysy joq. Batystyng moyyndaytyny Ýndinin, Mysyrdyn, Rimnyng jәne ózderining mәdeniyeti. Nege týrkining mәdeniyeti joq? Ángime osynda. Kerek bolsa týrkining alipbii orystardan, bolgarlardan, grekterden búryn bolghan. Tarihy jaghdaylargha baylanysty, ýsh jýz jyldyq bodandyqtyng kesirinen órkeniyetimizge kólenke týskeni anyq. Oghan bola qazaqtyng mәdeniyeti joyyldy dep baybalam salugha bolmaydy ghoy. Qazirgi mәdeniyetimiz bayyrghy mәdeniyetimizding túghyryna ornalasqan, әr jaqtan qosylghan, eski mәdeniyetting janartylghan týri. Mysyly, qazaqtyng ýlkendi ,ata-anany syilaytyny, әke-shesheni baghatyny, ruhany nanym-senimimi búrynghydan esh aiyrmasyz. Tilimizdi alayyq, sosyn rulyq-taypalyq jýiemizde de onsha ózgeris bolyp ketken joq. Osynyng bәri bizding dәstýrli mәdeniyettegi el ekenimizdi anghartpay ma. Qazaq jýzge bólinedi, rugha bólinedi dep jatamyz. Shyndyghyna kelsek, ol bólinu bir-birinen ajyrau ýshin emes, qayta bir-birine jaqyndau ýshin. Bólinudi belgilenumen shatastyrmauymyz kerek. Qazaq  Ru-rugha bólinbeydi, belgilenedi. Kóship-qonyp jýrgen halyqymyz jeti atagha deyin qyz alyspaydy. Nege? Ata-babalarymyz genetikalyq erekshelikterdi zerdeley alghandyqtan, úrparynyng sau deneli, myghym boluyn belgilenumen saqtap otyrghan. Sol ýshin de qazaq qany búzylmaghan halyqtardyng qataryna jatady. Bilgenge búl da ýlken mәdeniyet. Árne, bodandyqtyng tamyrymyzgha shapqan baltasynan qaymaghy búzylmagha qazaq dýbәralanu kezenin bastan keshirgeni ras. Osy sayasattyng kesirinen orystardyn, orystar arqyly Europanyng mәdeniyeti dәstýrli qazaq qoghamyna yqpalyn tiygizbey qoymady. Búl endi әlemdik, adamzattyq damudyng basatyn joldary. Kezinde Túran jerine Parsynyn, Arabtyng mәdeny revolusiyalary jýrgenmen týrkilik týptamyrymyzdan ajyraghan joqpyz. Kenes odaghy kezinde de qazaqtar 16-17  ghasyrda payda boldy degenge bizdi sendirgisi keldi. Onyng bәri bos angime, bodandyq sayasattyng yqpaly. Tipti 1913 jyly Qazaqstanda hat tanyityndardyng sany bes-aq adam, 1917 jyly eluge jetti dep jazdy orys baspasózi betteri býlk etpey. Halyqtyng arabsha sauat ashqany eskerilmedi. Men Qaraghandyda «Qazaq tili qoghamynyn» tóraghasy bolyp túrghanymda bir konferensiyada patshalyq Resey kezinde, 1870 jyldary jazylghan Qazannan tabylghan bir qújatty kópshilik nazaryna úsyndym. Ol qújatta bylay jazylghan edi «biyl qazaq dalasyna bes myng kitap satyldy». Al, qaranyz, halyq sonshalyq sauatsyz bolsa osynshama kitapti kim oqyidy? Biz osynday bodandyq sayasattan qalghan jalghan informasiyalardy ózgertuimiz kerek. Qazaq halqy ejelden óz mәdeniyeti ózine jetkilikti halyq.

Sheteldik jat niyettegi zertteushilerding bizdi eshqanday mәdeniyetting ókiline jatqyzbay,  «búzylghan» halyq retinde búrmalap jazatyny týsinikti jaghday. Olargha da óz aghymdaryn, iydeologiyalaryn sinretin kenistik, anqau el kerek. Bizding órkeniyetimizge auzy ashylyp, bay mәdeny qorymyzgha tanyrqap, tamsanyp jazyp jýrgen sheteldikter de bar. Okud degen jazushy «qazaktar» degen kitabynda «qazaqtar óte meyirban, qonaqjay, bir-birimen tatu túratyn, ýlkendi syilaytyn, ruhany qazynasy meyilinshe jetilgen halyq» dep jazghan.

Jonghar shapqynshylyghy kezinde ýshten ekisin joghaltqan qazaq, qúryp ketuding az-aq aldynda qaldy. Taghdyrdyng tezinen óttik. Asharshylyq kezinde taghy da qazaqtyng jartysy qyryldy. Sonyng bәrinen Qúday saqtap tәuelsiz el boldyq. Óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirildi. Biz turaly kim ne aitsa da taldau jasap, bayyppen qarauymyz kerek. XX ghasyrdaghy aumaly-tókpeli jaghdaylar, qoghamdyq formasiyalardyng ózgerui әriyne, tól mәdeniyetimizge ózgertuler men tolyqtyrular әkeldi. Biraq, eshqanday mәdeniyetting ókiline jatpaytyn dýbәra últqa ainalyp baramyz degen synar jaq pikirge jol berilmese dúrys bolar edi.

Túrsyn Ghabitov, mәdeniyettanushy

Dәstýrli mәdeniyetti saqtap qalatyn últtyq iydeologiya kerek

Biz qanday mәdeniyetting ókilimiz degen saual óte oryndy. Sebebi, bir ghasyrdyng ishinde (jiyrmanshy ghasyrda) qazaq halqy, qazaq mәdeniyeti óte kýrdeli kezenderden, satylardan, mәdeny auysulardan ótti.  Aytalyq, jiyrmansynshy ghasyrdyng basynda Qazaqtar negizinen euroziyalyq kóshpeli mәdeniyettin, týrkilik mәdeniyetting ókili bolsa, Kenes odaghynda sosialisttik mәdeniyettin, sosyn jiyrmanshy ghasyrdyng ayaghynda Qazaqstannyng egemendik aluyna baylanysty naryqtyq mәdeniyetke dóp keldi. Naryq bolghanda jabayy naryqqa. Sosyn baryp memlekettik rettelushi naryqqa óttik. Qorta kelgende, qazaq halqy kóshpeli mәdeniyetten totalitarlyq, totarlitarlyq mәdeniyetten egemen elding әlemdik mәdeniyetine bettedi. Taghy bir jaghynan qanday elmiz, qanday mәdeniyetti negiz etemiz degende әlemdik toptasu boyynsha osy arada ýlken mәselening basy qyltiady. Batys sarapshylary, Batys mәdeniyettanushylary qazir әlemde segiz ýlken órkeniyet bar dep esepteydi. Ol super órkeniyetter: Batys  órkeniyeti, Latyn amerika órkeniyeti, Reseylik órkeniyet, Islam órkeniyeti, Ýndi-budda órkeniyeti,  Konfusiyalyq órkeniyet, Aziyalyq-Tynyq múhittyq órkeniyet, Afrikalyq órkeniyet. Osy boyynsha әlem elderi ózderining qay mәdeniyetke jikteletinin ajyratady. Ókinishtisi  sol kartada Qazaqstan belgilenbegen, ashyq qaldyrylghan. Sebebi bizding qay órkeniyetke jatatynymyzdy batystyng ghalymdary da ajyrata almay otyr. Tek Reseylik mәdeniyetke jaqyndatady. Olardyng pikirinshe týrimiz qytaygha, tilimiz týrikke, dinimiz arabqa, ishki jandýniyemiz orysqa úqsaytyndyqtan bizge jip taghu qiyngha týsken kórinedi- mys. Al ózimizshe taldar bolsaq Qazaqstan Islam, Provaslaviye, Konfusilyq ýsh órkeniyetting toghysqan, týiisken jerine ornalasqan, Islam mәdeniyetin negiz etken memleket. Keyde biz Euoraziyalyq elmiz deymiz. Men boghan onsha ilana bermeymin. Sayasy jaqtan manyzy bar shyghar. Halqymyzdyng ýshten birin qúraytyn euorapalyq tektilerdi eskerip, sayasy túraqtylyq ýshin Euoraziyalyq mәdeniyet dep aitugha bolady. Euorapagha da, Aziyagha da jatpaytyn búl iydeyay on toghyzynshy ghasyrda Slavyan mәseleleri ortagha shygharyp, keyin orys imigranttary arasynda keng qoldanys tappqan Reseylik bastama. Mening oiymsha Qazaqstan Shyghys órkeniyetterine jatady. Iaghny búl jaghynan biz ózimizdi shyghystyq órkeniyetti negiz etken músylman el ekenimizdi esten shygharmauymyz lazym. Qazir jii aitatyn «Euorapa men Aziyany tútastyrghan altyn kópirmiz» degen sózimizding bayybyna barghanymyz jón. Kópirden kim ótpeydi? Ártýrli mәdeniyetterdi  tasymaldaushy qúral bolu mening oiymsha, manyzdy emes.

Qazaqstan órkeniyeti, qazaq eli, qazaq mәdeniyeti shyghystyq mәdeniyet negizinde  batystyq ozyq ýlgilermen tolyqtanyp otyrsa ol basqa әngime. Mysaly, bizding kóshpeli ómir saltymyzdy bәribir әlemdik damu óz yrqyna kóndirdi. Abay aitpaqshy «dýnie ýlken kól, zamana soqqan jel». Mәdeniyet zamangha say janaryp, tolyqtanyp otyrady. Ár zamannyng tolqyny basqa. Ómirding talaptaryna say bolu ýshin, tarih donghalaghynyng qalay ainalatyny da qoghamdyq sanany belgileydi. Bir orynda qatyp-semip qalu adamzattyq damudy keri shegeredi. Týrkiya, Japoniya sekildi memleketterdi qarasanyz ózderining mәdeny negizin saqtay otyryp, zaman talaptaryna say damyghan elderge ainaldy.

Biz ateistik qaghamnan shyqqan halyqpyz. Tәuelsizdik alghan song jan-jaqtan antalaghan missionerler «búlardyng dilderi bos, ruhany tayanyshynan kóz jazghan júrt» dep qarap, óz dinderine bet búrghyzugha aqshasyn da, basqasyn da ayap qalghan joq. Adasqandarymyz da boldy, ony joqqa shygharmaymyz. Pakstannan, Saud Arabiyadan bilim alyp kelgen jastarymyz, sol elding mәdeniyetin jalpylastyryp, keshegi Abaydyn, Shәkarymnyng jalpy, qazaq sanasyndaghy Qúday tanu ilimine ýlken betbúrys jasaghysy keletini de shyndyq. Búl da qazirgi qazaq qoghamy tap kelip otyrghan mәsele. Halyqtyng ghasyrlar boyy qalyptasqan dәstýrli diny senimi, ústanghan mazhaby búrmalandy. Islamnyng atyn jamylghan Uahhabtar, Ahmadiyshiler sekildi aghymdardyng ne býldirip jatqanyn kýndelikti baspasózden oqyp, bilip jýrmiz. Bizde dәstýrli mәdeniyetti saqtap qalatyn últtyq iydeologiya qalyptaypayynsha, dýbәra mәdeniyetting shylauynan qútyla almaymyz. Sayasy tәuelsizdigin alghan qazaqqa sol jetispeydi.

Yrysbek Dәbey

«Qazaq Ádebiyeti» gazeti