Ótken jyly jazda, Ýrimjidegi oqighadan birer ay búrynyraq, kezinde Ýrimjide jaqsy aralasqan úighyr aqyny  Astanagha meni izdep kelipti. Ýiimde qonaq boldy. Jata-jastana ótken-ketkendi, arghy-bergini sapyrdyq. Ol osy saparynda Ózbekstanda, Qyrghyzda, Týrikmende, Ázerbayjanda bolypty. Qazaqstannnyng Almaty qalasyn, Almaty oblysyn, Ontýstik Qazaqstan oblysyn, Jambyl oblysyn, Shyghys Qazaqstan oblysynar alapty. Kórgen-bilgenimen, bayqaghan-týigenimen bólisti. Qansha degenmen aqyn emes pe, onyng ýstine «syrt kóz synshy» degen de bar, 1991 jyly azattyghyn alghan tuysqan halyqtarynyn  býgingi tirliginen kóp nәrseni angharypty, tipti bizding ózimiz bayqay bermeytin talay jaghdaydy sezinipti. Atalghan elderding býginin saraptap, bolashaghyn  mejelep úzaq әngime aitty. Degenmen Qazaqstan turaly  ashylyp-jaryla qoymady.  Qonaghymdy qayyrmalap, qaqpalap qayta-qayta  Qazaqstan turaly әngimege alyp kelem, syrghaqtap-tayghanaqtap birdene aitqan bolady da, dereu sytylyp basqa taqyrypqa ketip qalady. Sodan bir kezde taghatym tausylyp Qazaqstan turaly pikirin ashyq súradym.

- shynymdy aitsam renjimeysing be? - dedi ol.

- maghan shynyndy aitqanyng kerek! Nege renjiymin? - dedim.

- joq, men sening últshyl ekenindi jaqsy bilem ghoy, jýregindi auyrtyp alarmyn,  aitpay-aq qoyayyn, - deydi qonaghym.

Ótken jyly jazda, Ýrimjidegi oqighadan birer ay búrynyraq, kezinde Ýrimjide jaqsy aralasqan úighyr aqyny  Astanagha meni izdep kelipti. Ýiimde qonaq boldy. Jata-jastana ótken-ketkendi, arghy-bergini sapyrdyq. Ol osy saparynda Ózbekstanda, Qyrghyzda, Týrikmende, Ázerbayjanda bolypty. Qazaqstannnyng Almaty qalasyn, Almaty oblysyn, Ontýstik Qazaqstan oblysyn, Jambyl oblysyn, Shyghys Qazaqstan oblysynar alapty. Kórgen-bilgenimen, bayqaghan-týigenimen bólisti. Qansha degenmen aqyn emes pe, onyng ýstine «syrt kóz synshy» degen de bar, 1991 jyly azattyghyn alghan tuysqan halyqtarynyn  býgingi tirliginen kóp nәrseni angharypty, tipti bizding ózimiz bayqay bermeytin talay jaghdaydy sezinipti. Atalghan elderding býginin saraptap, bolashaghyn  mejelep úzaq әngime aitty. Degenmen Qazaqstan turaly  ashylyp-jaryla qoymady.  Qonaghymdy qayyrmalap, qaqpalap qayta-qayta  Qazaqstan turaly әngimege alyp kelem, syrghaqtap-tayghanaqtap birdene aitqan bolady da, dereu sytylyp basqa taqyrypqa ketip qalady. Sodan bir kezde taghatym tausylyp Qazaqstan turaly pikirin ashyq súradym.

- shynymdy aitsam renjimeysing be? - dedi ol.

- maghan shynyndy aitqanyng kerek! Nege renjiymin? - dedim.

- joq, men sening últshyl ekenindi jaqsy bilem ghoy, jýregindi auyrtyp alarmyn,  aitpay-aq qoyayyn, - deydi qonaghym.

Sodan ne kerek, ary yrghasyp, beri yrghasyp renjimeytinime de, «jýregimning auyrmaytynyna da» sendirdim. Sonda baryp   qonaghym býy dedi:

- Sen qazaqqa  qor bolyp ketken qayran azattyq!

Estigim kelip otyrghany osy sóz eken! Qurap qalghyr qu qúlaq estidi. Ólmegenim qara jer! Jerding tesigi bolmay qaldy!

Jiyrmanyng o jaq, bú jaghyndaghy  tas shaynap, jalyn býrkip, ot shashyp,  alau atyp jýrgen kez. Tughan halqymdy es kete, órtenip, ólip-óship sýietinim sonshalyq, oghan  zәredey de shang juytpay, qazaqty «anau-mynau» degenning jaghasynan oilanbastan ala týsetinbiz. Sol kezde  Abay atamdy oqyp otyryp, onyng qazaqqa qaratyp aitqan «auyr-auyr» sózderi shymbayyma batyp, tipti namysyma tiyip, keyde «әy osy shal da...» dep únatpay da qalatynmyn. Uaqyt óte kele: «Abay atam HIH ghasyrdaghy qazaqtyng tirligin aityp otyrghan joq pa,   qazirgi qazaqtyng jaghdayy jaman emes qoy» dep júbatatynmyn ózimdi ózim. Degenmen úly aqynnyn:

Jarly emespin, zarlymyn,

Ony da oila tolghanyp.

Júrtym deuge arlymyn,

Ózge júrttan úyalyp, - degeni qalay aitylghan sóz eken dep, kóbinde bayybyna bara almaushy edim. Keyin búnyng da ashy aqiqat ekenine san mәrte kóz jetti ghoy... Degenmen býgin mine úighyr dosymnyng «arqasynda» Abay atamnyng búl sózi taghy bir mәrte óte jandy, әserli, ayanyshty týrde dәleldendi. «Renjitken, jýrek auyrtqan» týk emes, tiridey jerlep ketti! Azattyghymyzdyng qadirin bilmegen qazaqtyghymyzdy aityp, tabalap ketti!

Ne dep aqtalam?! Ne dep  jaltaram?! Mәskeudi jamandayyn ba? Orysty jamandayyn ba? Nemese kompartiyadan kóreyin be? Joq әlde, Pekindi, Vashingtondy jazghyrayyn ba?  Baylyghy joq  dep dalamnan kóreyin be? Úl tappadyng dep anamnan kóreyin be?  Aytshy sen, keudesinde jany, boyynda qany bar qazaq balasy, ne dep aqtaluym kerek edi?!  «Jibekti týte almaghan jýn qylady, jigitti kýte almaghan qúl qylady». Azattyqtyng qúnyn bilmey, qadir-qymbatyna jetpey qor ghyp otyrghanymyz ótirik pe, týge?!  IYә, azat el bolugha layyq júrt edik! Azat elding oghlandarynday alp-alp basyp, alshan-alshang jýruge layyq úl men qyz edik!  Oghan qazaq halqynyng eli de, jeri de, ruhani, materialdyq shart-jaghdayy tolyq edi. Átten, bódeney jorghalap, basymyzgha ózi kelip qonghan baq qúsy - azattyqtyng qadirin bilmedin, qazaq balasy! Barmysyn, armysyng Alash balasy?! Namysyn  qayda jandaghy?   Erliging qayda  qandaghy?!

«Nemenege kýiip-pisti?», «nemenege týnildi?» dersin. Negi kýimeymin, nege týnilmeymin! Bizding uayym, býgingi qazaq qayghysy  sausaqpen sanarlyq  qana  bolsa arman ne?! Ókinishke oray, azattyghymyzgha syzat týsirgen qazaqtyghymyz tolyp jatyr. Jýzdep, myndap sanalady.

Demek endi oilanbasqa, oyanbasqa bolmaydy júrtym! Uaqyt ótip barady. Endi keshigemiz! Tipti keshiktik deuge de bolady. Degenmen «eshten kesh jaqsy».  Endigi jerde «shanyraghymyzdy kóterip alayyq, uyghymyzdy shanshyp alayyq, bosaghamyzdy baylap alayyq, bau-shuymyzdy saylap alayyq» degenning bәri bos әngime. Búl sharualardy jýzege asyrugha bes jyl demey-aq qoyayyn, on jyl bylay jeter edi. Bizdik tәuelsiz el bolghanymyzgha keler jyly jiyrma jyl tolady. Bes emes, on emes, on bes emes, tabany kýrektey JIYRMA JYL! Tәuelsizdikting qúrdastary otau iyesi bola bastady. Osy jiyrma jylda biz - qazaq elining biyliginde jýrgen azamattar, qalyng ziyaly qauym, jastar, aqsaqal-qarasaqaldar - qazaqtyng últtyq memleketin qalyptastyra aldyq pa? Ókinishke oray, joq! Qazaqtyng últtyq memleketin qalyptastyru bylay túrypty, kerisinshe qazaqtyn  tili dalada qaldy, ruhy taptaldy, qara qazaq azyp-tozdy, últ diny tútastyghynan aiyryldy, jeri, baylyghy tonaugha týsti, ata-babam aq nayzanyng úshymen, aq bilekting kýshimen qan keshe jýrip qorghap, ne bir zúlmat zamannan bizge aman jetkizgen qayran qazaq jeri, onyng asty men ýstindegi baylyq aidyn-kýnning amanynda it pen qúsqa jem boldy!  Hrapunov, Mashkevich, Kiym, Mittal... degenderdin  qazaqtyng eli men jerinen sonsha baylyqty kýrep alugha qanday qaqysy bar edi?! Qazaq halqy ýshin, Qazaq eli ýshin  kim edi olar?! Azat Qazaq elinde, óz jerinde qay qazaqtyng balasynyng qoly  osynday baylyqqa jetip jatyr?!  Qazaq sorlynyng balasy әri ketkende  әkim bolghanyna, ministr bolghanyna, deputat bolghanyna mәz! Onda da qoly jetkeni, baghy janghany, ebin tapqany! Qalghan qazaq «qanghyp kelgen shýregeydin» qúly, malayy, eginshi-malshysy, otynshy-sushysy! Oilanayyq aghayyn! Oyanayyq bauyrlar!

Búl rette, әsirese kóbirek oilansyn, tezirek oyansyn, keudesinde shybyn jany, boyynda qazaqtyng qany bar,  el kerek, jer kerek, úrpaq kerek, úrpaqtyng baqyty, keleshegi  kerek,  azattyq kerek deytin Alash balasy, ziyaly qauym, elding ertengi qojasy jastar!  Sebebi sizder men bizder elimizdegi qazirgi qalyptasqan jaghdaygha  kóbirek kinәli adamdarmyz! Sizderding namyssyz kýlki, qamsyz úiqylarynyzdyng arqasynda tәuelsizdikting jiyrma jylynda jetken jerimiz osy boldy.  Bizding ejelgi daghdymyz boyynsha, әiteu bireu kinәli bolu kerek. Qazir de sol, bar kinәni biylikke jauyp, ózimiz sýtten aq, sudan taza kisi bolyp otyrghanymyz. Áriyne, men búl arada biylikti aqtap alayyn dep otyrghan joqpyn. Ol turaly әngime bólek. Degenmen, ótkende basqa bir basylym betinde aitqan: «qazaqta «sabasyna qaray pispegi, saqalyna qaray iskegi» degen maqal bar. Halyq ta, onyng biyleushisi de solay. «Alma aghashynan alysqa týspeydi»  deydi taghy da sol qazaghyn. Maqal «saba, pispek, saqal, iskek, alma, aghash» turaly bolyp otyrghanymen, bar qúbylys solay. Halqy biyleushisine, biyleushisi halqyna әmәnda say, sәikes bolady. Áriyne, «say bolayyn» dep bolmaydy, tarihi, әleumettik, etnikalyq, genetialyq, sana-sezimdik, psihologiyalyq, zerdelik, bir auyz sózben aitqanda, tarihy qalyptasqan últtyq mentaliytet qay kezde bolmasyn, qazaq balasynyng boyynda saqtalady» degen pikirimizdi osy arada taghy bir qaytalay ketkim kelip otyr. Qysqasy biylik qaydan shyqty? qazaq halqynyng ishinen shyqty. Biylik tónirektep jýrgenderding deni (tipti bәri deuge de bolady) kimder? ózinning qazaghyn. Sonda biz kimge ókpeleymiz?!

IYә, jauyrdy jaba toqyp qaytemiz, jalpy qazirgi qazaq balasynyng kóbisinde namys qalmaghan, bereke-birligimiz qojyraghan, eldik sana-sezim, patriottyq ruh óshuge ainalghan. Halqymyzdyng boyynda ol qasiyetterding búryn bolghanyna, әriyne kýmәnimiz joq. Biraq әrisi patshaly Reseydin, berisi Kenes odaghynyng kezinde tәnnen ótip qangha, qannan ótip sýiekke singen qúldyq sanadan әli arylghan joqpyz. Óitkeni El sayasatynyng jalpy mazmúnynda, tininde sanamyzdaghy qúlshyldyqqa qarsy, bodandyq psihologiyagha qarsy ýgit-nasihat, tәlim-tәrbie bolghan emes.  Sondyqtan kóbimiz ózimizdi azat elding azat azamaty retinde, Qazaqstandaghy qojayyn halyqtyng ókili retinde sezine alghan joqpyz. Eger biylik manaydaghy anaghan-mynaghan jalpandap, jaltaqtap otyrghan bolsa, onyng da bir oilaghany, bir sebebi bar shyghar. Álemdik sayasattyng qiytúrqysyn, kórshi elding desi men sesin biz qaydan bileyik. Týptep kelgende  biz sekildi әlsiz memlekettin, keshe ghana bireuding qúldyghynan shyqqan elding kóringenge jalpandamay da әddisi joq. Gruzin Preziydenti IY.Saakashvily «Reseyge jalpandamaymyn, jaltaqtamaymyn» dep edi, ne boldy әne?! Qúday onyng betin aulaq qylsyn! «Orys oiyna kelgenin isteydi», «oryspen dos bolsang ay baltang belinde bolsyn» degen maqal atam qazaqtyng oinap aitaqan sózi emes, eki-ýsh ghasyrlyq ómirining qorytyndysy. Demek, Resey degen elmen tatu kórshi bolyp túru onay-ospaq sharua emes. Óitkeni Reseydi eurapdaghy órkeniyetting biyiginde túrghan elderimen mýlde salystyrugha bolmaydy.

Aytayyn degenimiz búl emes edi. Mәselening bәri týptep kelgende qazaqtyng ózining namyssyzdyghynda, tiri ólik, ezdiginde jatyr.  Mening úighyr dosym dúrys aitady, qayran azattyq sorly qazaqqa qor bop ketti. Azattyq aldyq, tәuelsiz el boldyq dep júrt bolyp silkinbedik, el bolyp jelpinbedik. «Bayaghy jartas sol jartas qalpymyzdan» bir ózgermedik.  Kenestik kezeng túsyndaghynyng bәrin Mәskeuden, otarshyldyq ezgiden kórdik. Qúlap qalghan kenes odaghyna jauyp qútylghansydyq. Áriyne, ol zamanda óldik-qyryldyq, tartpaghan azap, kórmegen qorlyq qalmady. Mәskeuding әngir tayaghy ózgeden góri bizding basymyzgha birneshe mәrte artyghyraq tiygenin de bilemiz. Degenmen sol Kenes odaghynda otar bolghan biz ghana ma edik?! Nege Moskva qazaqqa istegenin ózgelerge istey alghan joq?! Nege?! Úighyr halqynda «bózәkny bózәk qylmysang o dúniyada sorighy bolúdú» (qordy qorlamasang o dýniyede súraghy bolady) degen maqal bar. Sol aitqanday juas týieni kimning bolsa da jýndegisi kelip túrady. Qazaqy keppen aitqanda «albasty da qabaqqa qarap basady»!  Ózimizdi ózimiz keyde «juaspyz»  dep maqtaymyz, sonymen maqtanamyz! Juas degenning balamasy «qor, ez, qortyq, beyshara» degen sóz. Sondyqtan bodan kezimiz bolsyn, azattyqqa jetken kezimiz bolsyn, jer betinde qazaqty mazaqtaghysy, qorlaghysy kelmeytin adam kórgen emespin. Qyl ayaghy amerikalyq jarymes Boratqa deyin aiday әlemning aldynda iyt-silikpemizdi, masqaramyzdy shyghardy. Myng jerden jarymes bolsa da, qorlaugha tózetin, mazaqtaugha kónetin jer sharynda tek qazaq degen el bar ekenin tu Amerikada jatyp ol da bilip alghan. Onyng biz turaly oidan jasaghan masqarasy men qorlauyna  sanauly adamdardyn  ghana shamyrqanghany bolmasa, qalyng qazaq «mәu» degen joq. Múrnyn tartyp qoyyp, beshbarmaghyn jep otyra berdi.  Sondyqtan da bizding jas úrpaqtyng deni qazaq balasy boludy qalamaydy, Alash úly boludy armandamaydy. Óitkeni oghan bәri belgili, bәri týsinikti. Eger ol shynayy Qazaq (tili, dini, dili, ruhy) bolatyn bolsa, pende retinde kóp nәrseden qúr qalady. Qúry qalyp qana qoysa taghy jaqsy ghoy,  elge mazaq, júrtqa kýlki bolady. Ózge emes tipti óz bauyry - «jana qazaqtardyn» ózi ony «mambet», «auylbay», «kazahbay» dep artyn ashyp tarq-tarq kýledi. Tabalaydy. Sol ýshin qazaq balasy әr qashan qoldan kelse qazaq bolmaugha tyrysady. Soghan baryn, janyn, aryn salady. Ózgege sinip ketuden  týk te namystanbaydy, esh qashan arlanbaydy.  Óitkeni ózgege sinip ketuding úyaty men namysy qazaq bolyp kóretin qorlyq pen namystan әlde qayda jenil! Sondyqtan qazaq balasynyng qoly jetkeni  oida orysqa, qyrda qytaygha sinip jatsa, qalghany qyrghyz, úighyr, monghúl, ózbek, tәjik, syghannyng qúshaghyna kirip jatyr. Sózding osy túsynda bir mysal, Almaty oblysynyng úighyr audanynda úighyr azamatyna kýieuge shyqqan qazaq qyzdary bar eken, balalary, әriyne tap-taza úighyr, úighyrsha jәne oryssha biledi. Maqúl, bala dausyz úighyrdyng balasy, oghan ókpe joq. Al olardyng anasy - qazaqtyng qyzy óz tilin bayaghyda úmytqan. Tek úighyrsha, oryssha sóileydi. Jaraydy, «Qyz - jat júrttyq» dep ózimizdi taghy da júbatqan boldyq.  Al endi sol audanda biraz aghamyz úighyrdan qyz alypty. Myna súmdyqty qaranyz, әlgi aghalarymyz da  qazaq tilin úmytqan, balalary, әieli (onsyz da)  bәri úighyr. Sonday aghamyzdyng birine: «Ou agha, búnynyz ne?» dedik, namystan órtenip ólip baramyz. Biraq bildirmeuge tyrystyq. «Ámdi bú yәrdә úighyr kóp qú» deydi sabazyn. Azat qazaq elinde,  qazaq oblysynda, qazaq audanyndaghy («úighyr audany» degen әsheyin jer aty ghoy, audan halqynyng deni qazaq) qazaqtyng tirligi osy! Búny az deseniz taghy bir mysal, mening bala kezimde auylymyzda bir  әjey boldy, ózi qyrghyzdyng qyzy edi. Ótken ghasyrdyng 70-shy jyldarynda 85 jasynda dýniyeden ozdy. Ýlkenderden estuimshe ol kisi bizding auylgha 15 jasynda kelin bolyp týsipti, sodan óler-ólgenge deyin bir auyz qazaqsha sóilemey ketti. Mineki, halqyna adal úrpaq dep sol kempirdi ait! Keyin bizding kórshimizding qyzy bir qyrghyz jigitimen qashyp ketti. Onshaqty jyldan son, әlgi qaryndasymyzdy audan ortalyghynan keziktirip qaldym, qazaqshasy bayaghyda joq bolypty, qyrghyzsha shýldirlep túr. Jylaysyng ba, kýlesing be?! Múnday mysaldardy sanap tauysa almaysyn!

Osylay, әli kýnge deyin orysty kórsek oiysyp, qytaydy kórsek qylymsyp, monghúldy kórsek manyrap túratyn sebebimiz -  sol bayaghy qaghynan jerigen qúlanday, qazaq boludan qashu, óz últymyzdan jerinu. Tipti býginde últ retinde osynymyzdyng dúrys emes ekenin sezinuden de qalyp baramyz! Etimiz ólgen, kózimiz ýirenen. Qazaqtardyng óz elinde ózge tilde shýldirlep-qúldyrlap bara jatuy esh kimge de ersi emes. Ersi kórinu bylay túrypty, ol qazaq ýshin maqtanysh! Ýlken jetistik! Úly jenis! Oghan qoy dep jatqan adam joq, kerisinshe «ura! vperyod!» degen úran kóbirek estiledi. Osynau essiz, teksiz úrangha jastarymyzdyng jelikkeni sonshalyq, olardyng kóbisining sana-seziminde, úghym-týsiniginde últqa oryn qalmay barady. Oghan jastar, jetkinshek úrpaqty qalay kinәlaymyz?! Sebebi  biz olargha ózimizding de esh kimnen kem emes júrt ekenimizdi, azat el ekenimizdi әr balanyng oiyna, әr sәbiyding boyyna, jastarymyzdyng sanasyna sinire alghan joqpyz! Sonymen ózge júrtpen aralasyp bastasaq boldy, sanadaghy qúldyqtyng әseri bizding erkimizdi biylep ketedi. Sonyng saldarynan  býgingi qazaq balasynyng psihologiyasy,  negizgi ústanymy -  óz qarnym toq bolsa, óz jaghdayym dúrys bolsa boldy. Qalghanyng gýl bolmasang býl bol!

Mynau eldegi qazaq tiline degen nemqúraydylyqtyng ózi de bizding osy sózimizding jarqyn dәleli. Qazaq tilin memlekettik til dep jariyalap, oghan erekshe status bergenimizge jiyrma jyldyng jýzi boldy.

IYә, tipti Atazanymyzda da «memlekettik til - qazaq tili» dep jazuly túr. Búl arada tәuelsiz, azat eldegi konstitusiyanyng (ata zan) róli men manyzyna anyqtama berip jatu basy artyq әngime bolar. Al qazaq tilining naqty jaghdayy Qazaqstanda Ata zanymyzda kórsetilgen statusyndaghyday qúdiretke ie me?!  Joq!  Olay deytimiz, qayda bolmasyn, «memlekettik til» degen sol elding býkil tirligining «kýni qarap túrghan» til degen sóz. Al bizding kýlli tirligimizding kýni, qazaq tiline emes,   «kórshi elding tiline  qarap» túr. Qysqasy әlemde ózinin  memlekettik tilinde emes, bir jaqtaghy, ózge bir elding tilinde tirlik keship otyrghan el - ol bizding Qazaqstan. Demek óz konistitusiyamyz óz elimizde oryndalmay, oryndalghandy qoyyp, ilikke de alynbay otyr degen sóz. Qazirgi Qazaq elindegi qazaq tili - qazaq auyldaryndaghy kempir-shaldardyn, qazaq tildi aqyn-jazushylardyng shygharmashylyq keshinin, qazaqy ortadaghy toy-tomalaqtyn...ghana tili.  Al QAZAQ elindegi (Resey, Qytay, Fransiya, Iran, Somali, Nepal...t.b. elderdi aityp otyrghan joqpyn, aghayyn!) resmy oryndarda qazaq tili bosaghadan әri ozbaydy. Alysqa barmay-aq qoyayyq, azattyq aldyq dep jýrgen  jiyrma jylgha tayau uaqyttan beri memlekettik dengeydegi resmy jinalystardyng birde-biri tap-taza qazaq tilinde ótpegeni osy sózimizding dәleli. Ári ketkende sóz basynda «ardaqty aghayyn» dep zalmen qysqasha amandasu, sonynda «aman bolayyq, tynysh jýrinder» dep qoshtasu. Mine azat Qazaq elindegi qazaq tilining resmy jinalystaghy orny, syiqy, keypi osy!  Bir qyzyghy sóileushi de qazaq, zaldaghy tyndap otyrghan shendi-shekpendinin, qasqa men jaysannyn  kem degende, toqsan payyzy qazaq!  Biraq shamyrqanghan demey-aq qoyayyn, selt etken, «nege» degen pende kórmeysin.  «Erteng jóndeler» degen ýmitpen jiyrma jyldy artqa tastappyz. Osy jiyrma jylda búl mәsele  aituday aitylyp, jazuday jazylyp  kele jatyr, sonyng ózin de kýn ótken sayyn ilgeri jyljudyng ornyna kerisine ketip bara jatyr. Áriyne, qazaq tilin kóteruge jyl sayyn milliarttaghan qarjy bólinip jatyr, qazaq mektepter salynyp jatyr, qazaq tilin bilgisi keletin ózge últ ókilderining de sany jyl sanap ósip keledi... Dúrys, әriyne ol da kerek. Biraq, týptep kelgende odan ne payda, eger búl elde qazaq tili tek toyda tost sóileytin ghana til bolsa;  eger  aqparattardyng qaynar búlaghy memlekettik tilde emes, ózge tilde bolsa; eger orys tilin bilmegen adam memlekettik qyzmetting tabaldyryghyn attay almasa; eger melekettik tildi jetik biletin ózge últ ókilderi  ilikke alynbasa;  eger jastarymyz ben jas-óspirimderimiz ghylym-bilimning songhy jetistikterin memlekettik tilde ala almasa! Ony aitasyz, qytaydan kelgen ne bir qat mamandyqtyng iyeleri, ózimizding bauyrlarymyz «Otan! Otan!» dep ottay janyp kelip edi, kóbisi Qazaq elinde orys tilin bilmegeni ýshin qanghyp qaldy.

Sondyqtan  til degen marksizmshilder aitqanday jay ghana «qarym-qatynas qúraly» emes, últtyng ruhy, jany, qany-sóli! Eger ol til bir elding memlekettik tili bolatyn bolsa, onyng qúdireti búrynghysynan myng ese arta týspek. Oghan qosymsha sayasi, strategiyalyq mәn-maghna jýkteledi. Últy basqa azamattardyng sanasyna tilimizben birge sýiispenshilik te, qúrmet te daridy. Qazaq tili ýshin shyr-pyr bolyp, qazaq halqy ýshin ystyqqa kýiip, suyqqa tonyp jýrgen G.Belger aghamyz ben Asyly Osman apamyz, eger qazaq tilin bilmese, qazaq halqyn dәl qazirgidey sýie alar ma edi?! Mýmkin sýise sýier, biraq qazaq tilining qadir-qasiyeti turaly kóp eshtene aita almaghan bolar edi! Búghan Ger-aghamnyng qazaq tili turaly: «Sonau XVIII-XIX gh.gh. jyraulardyn, aqyndardyng ólen-jyrlyryn oqyp otyryp tang qalamyn. Qazaq tilining auqymy qanshama desenizshi?! Kýndelikti túrmysta paydalanudan shyghyp qalghan sózderdi eseptesek, qazir on million qazaq sózi bar eken. Onday sózdik qor nemisterde de, orystarda da, aghylshyndarda da joq. Sony biraq qazaqtardyng ózderi de bile bermeydi. IYә, deputattardy qarasanyz da, preziydentting manayynda jýrgenderdi qarasanyz da, bәri de jinalystarda orys tilinde sóileydi. Soghan júrt qaraydy da "E, osy qazaq tilining bolshaqta qajeti joq shyghar" dep oilaydy. Qyzmette ýlken jetistikke jetu ýshin, bizneste tabys tabu ýshin qazaq tilining qajeti shamaly eken ghoy, orys tilin bilsen, aghylshyn tilin bilseng jaraydy eken ghoy dep oilaydy. Tipti el basshysynyng ózi de shetelge issaparmen barghan kezde oryssha sóilep túrady. Qazaqstannyng Preziydenti bola otyryp,  memlekettik tilde emes, oryssha sóilep túrghanyna tang qalasyn» degen jýrekjardy tolghanysy men kýiinishi jaqsy dәlel.

Sondyqtan memlekettik til tәuelsiz elding eltanbasy, tuy, әnúrany, atazany sekildi erekshe qasterli, sayasi, strategiyalyq mәni zor belgilerining biri. Qazaq tili, ol - qazir jay ghana bir últtyng tili emes, bir memleketting tili. Demek, ol Qazaqstan degen elding ishki tirligining tynysy ghana emes, syrtqy әlemmen de pikir alysatyn qúralymyz! Tәuelsiz el retinde ózgelerge kórsetetin negizgi rәmizderimizding biri. Sondyqtan memlekettik tildi jandandyru men ony óz dengeyinde paydalanu esh qanday ekinshi bir elding kóniline keletin, renishin qozdyratyn sharua emes. Kerek bolsa, tәuelsizdikke qúrmet  memlekettik tilge qúrmetten, tәuelsizdikti nyghaytu  memlekettik tildi nyghaytudan bastalu kerek. Óitkeni tәuelsizdik degen últtyng azattyghy. Últtyng azattyghy degen sol últtyng býkil qúndylyqtarynyn  ese-tendikke jetui, әlemdik kenistikke shyghuy degen sóz.

Sondyqtan da  Tәuelsizdik degen tek jyly, tәtti, әdemi, qadirli, qúdiretti  sóz ghana emes, últ basyna qonghan baq! Sheti-shegi, ólshemi, baghasy joq baylyq!  Qarap otyrsanyz, jer betindegi (tarihta nemese býgin) tógilip jatqan qannyn, aghyp jatqan kóz jastyng deni osy azattyqpen  tikeley qatysty. Eger azattyq, tәuelsizdik últ ýshin sonshalyq qadirli, qasterli, qajetti bolmasa, júrttyng sol jolda qan tógip, qúrban berip nesi bar?! Qazaq tarihyndaghy Kenesary, Mahambet, Isatay, Syrym, Sauryq, Tazabek,  Eset, Úzaq, Jәmenkelerding otarshyldyqqa qarsy soghystary, Alash arystarynyng últ-azattyqqa degen úmtylysy, kýresi;  Keshegi jeltoqsan  kóterilisindegi jastardyng tógilgen qany, aqqan kóz jasy... bәri, bәri de azattyq ýshin aiqas, tәuelsizdik ýshin kýres bolatyn. Meninshe, biz tәuelsizdikting qúnyn, qadirin onsha baghalay almay jýrsek, oghan sebep -  azattyq bizge 1991 jyly esh qanday kýressiz, qan tógissiz, qúrbandyqsyz keldi. Tipti bizding júrttyng ishinde azattyqtyng aulamyzgha «óz ayaghymen kirip kelgenine» quanghandarlan góri, KSRO-nyng qúlap qalghanyna nalyghandar kóbirek boldy. Mine osy «kópshilik» qauym jiyrma jyl boyy óz úrpaghyna artta qalghan «komunizm»  turaly «joqtau jyryn» ghana aitumen boldy. Al biylik basyndaghylar jalpy el túrghyndaryna otarsyzdanu,  jas úrpaqqa otanshyldyq tәrbie beruge mәn bermedi. Osydan baryp oilasanyz, býgingi tәuelsizdiktin, azattyqtyqtyn, Otannyng qúnynyn, qadir-qasiyetining nege arzandap ketken sebebin op-onay týsinesiz. Nanbasanyz, qazir auyldy jerge baryp, kónekóz qariyalargha Kenes odaghyna, Stalinge, Brejnevke shýbә keltiretin әngime aityp kórinizshi, it qosyp qumasa maghan keliniz. Osydan keyin bizding qazaqqa tәuelsizdikting qadir-qasiyeti, azattyqtyng qúny turaly sóz qozghaudyng qanday mәn-maghnasy bar dep oilaysyz.

Jalpy qay kezde, qay elde bolmasyn, bilim men tәrbie adam ýshin qústyng eki qanaty sekildi. Biz bala baqshada, mektepte, joghary oqu ornynda býldirshinderge, jas úrpaqqa óz dengeyinde tәrbie bere alyp jatqan joqpyz. Balabaqshada balalargha kiyiz ýiding modeliin kórsetumen, mektepterde «qyz synyn» ótkizumen, joghary oqu oryndarynda  «Jas otan» dep jar salumen jas úrpaqtyng boyyna, sana-sezimine otanshyldyq, últjandylyq, eldik sýiispenshilik  sinire alamyz ba? Kýni býginge deyin jalpy jas úrpaqtyng tәrbiyesimen qazaq elinde esh kim ainalysyp jatqan joq. Sebebi balabaqshadaghy, mekteptegi, joghary oqu ornyndaghy tәrbiyening syiqy janaghy. Búghan da jalang biylik emes, qazaqtyng osy salada jýrgen ústazdary da kinәli. Mәselen, Ózbekstanda, taghdyr tәlkegimen balalar ýiine týsken, últy basqa tastandy balany ózbek etip shygharu ýshin ondaghy tәrbiyeshiler, esh kimning núsqauynsyz-aq janyn, baryn salady. Atyn ózbekshe qoyady, tilin ózbekshe shygharady. Qysqasy, qany basqa bireuden «jә» degen ózbek jasap shyghady. Bizde she?  Mektepke barghan «taryday» qazaqtyng balasy «tauday» orys bolyp shyghady.

«Múrtqa ókpelep jýrgende saqal shyqty, jyghylghannyng ýstine júdyryqtap». Tilim, dinim, dilim, úrpaghymnyng tәrbiyesi, úl-qyzymnyng erteni... dep jýrgenimiz jay sóz, oiynshyq bolyp qaldy! Endi mine bar baqytyn, zor baylyghyn, aspandaghy aiyn, kógindegi kýning - Azattyqqa qauip tóndi!!! Qauipting basy sol, keshegi  - Resey, Belaruspen birigip keden odaghyna kirgenimiz! Ol nege qauip deysiz be? Sebebi onyng әri jaghynda birtútas ekonomikalyq aimaqtyng (ekonomikalyq odaq) qúlaghy qyltiyp túr. Onyng artynan әriyne, ortaq valutanyng sheti jyltiyp túr... Sosyn ortaq ekonmikany qorghaytyn ortaq әsker... Sosyn azattyqtan aiyrylmay neng qaldy  Alash balasy?!

Jogharydaghy atqa minerler, biylik tónireginde jýrgender, jalpaqsheshey  ekonomister,  kedendik odaqtyng ekonomikalyq tiyimdiligin dәleldeumen әlek. Ol әriyne, kimge bolsa da týsinikti teoriya. Biraq el asqan taudyng bәri, júrt jýrgen soqpaqtyng bәri bizdi baqytqa bastap barady desek qatelesemiz.  Sebebi kedendik odaq sayasi, әleumettik, ekonomikalyq, әskery әleueti qaraylas, terezesi ten, órkeniyetti elder arasynda payda ózara payda berui mýmkin. Al biz kimbiz? Resey kim? Qay tauarymyz ótpey, qay kәsipornymyz qantarylyp qalyp edi?! Esesine endigi jerde Reseyge bizding astyghymyz ben múnaymyz, ózge de shiykizattarymyz su tegin aghylayyn dep túrghan joq pa?! Yaghny ózimizdegi baghamen osy jerden alghan astyq pen múnaydy Resey men Belarus bizge keden salyghy ýshin bir tiyn  tólemey kýndiz-týni tasyy bastaydy. Al biz Reseyden ne alamyz?  Býginge deyin ózimiz agrarlyq memleket bola túra, úyalmay-qyzarmay Reseyding et-sýt ónimderin alyp  keldik. Eger ózimizdegini úqsata alghan bolsaq, jiyrma jyldan beri osy agrarlyq saladaghy óndiris oryndaryn ayaqtan túrghyzyp alghan bolsaq, Reseying bar, basqang bar, jer sharynyng biraz eli  auyl-sharuashylyq ónimderin kerisinshe bizden alatyn  edi. Endigi jerde Reseyden keden salyghynsyz kirgen nan, et-sýt ónimderi bizdegi azyq-týlik óndiretin shala-jansar kәsiporyndardyng kýlin kókke biraq úshyrghaly túr. Demek, búdan bylay tapqan-tayanghanymyz Resey kәsipkerlerining tandayyna búiyrmaq. IYә, Reseyden almaugha bolmaytyn bir-aq tauar bar, ol - әskery qaru-jaraq. Onyng ózin kýnde alyp jatqan joqpyz. Odan ózge Reseyde ne bar? Informasiologiyalyq tehnologiyanyng otany Japoniya men AQSh. Odan qalsa  Qytay, Ontýstik Koreya. Jenilónerkәsipting otany Qytay men Japoniya. Kólik-transport ónimderining otany Germaniya, Japoniya, AQSh. Teri kiyimderding otany - Týrkiya. Ayaq kiyimning otany - Italiya. Átir-mәtirding otany -Fransiya. Jemis-jiydekting otany- Ózbekstan. Al orystyng araghyn ózimizde de qatyryp shygharyp,  ókirtip iship jatyrmyz...

«Jaman aitpay jaqsy joq».  Erteng bodandyqtyng shýnetine shyrghalap tarta bastaghanda, kim bizben eseptesip, biz kimmen  júlqysqandaymyz?! «Qara qypshaq Qobylandyda neng bar edi qúlynym» degendey, Reseymen odaq bolyp nemiz bar edi?! Joq, әlde oryspen odaq bolyp kórmep pe edin, toymap pa eding Sen qazaq?! Nemese qúldyqty saghynyp, arqamyz qyshyp bara jatyr ma?! Áytpese, ne búl?! Gharyshtaghy qanghyp ketken «Qazsat» ýshin sanap bergen neshe milliondaghan dollarymyzdy óndire almay, «Bayqonyrdyn» arenda aqysyn birde alyp, birde ala almay otyrghan Reseymen odaq bolyp, múrtymyz maylanady degenge óz basym sene almaymyn. Sondyqtan týptin-týbinde azattyghymyzgha qauip tóndiretin, bolashaghy búlynghyr kez-kelgen  «may shelpekten» ainalyp ótkenimiz dúrys. Qashanda «kýlsheli bala sýikimdi». Bizben kimning bolsa da dos, odaq, әriptes, aghayyn, tamyr, qúda-júrat, aka-úka, kardesh bolugha qúshtar ekeni bep-belgili. Onyng sebebin bizge kileng sqayaq, tis qaqqan imperiyalar: «iә sening kýlsheng ýlken, sening kýlsheng dәmdi bolghandyqtan» dep shynyn aitushy ma edi?! Kerisinshe «qazaq halqy qonaqjay», «Qazaqstan - Orta Aziyanyng liyderi»,  «Qazaqstan senimdi әriptes», «Astana degen әlemde joq әibәt qala», «saliqaly sayasattarynyz, keshendi zandarynyz bar» dep әndetip, ólendetip keledi. Barsang kerneyletip-syrnaylatyp qarsy alady. Jatyp jastyq, iyilip tósek bolady. Kekilimizden syipaydy, arqamyzdan qaghady! Búnyng bәri týptep kelgende kәmpit qabyghyna oralghan apiyn! Aldau-arbau. Shyrgha. Túzaq! Áriyne, biz esh qashan da, Qazaqstannyng halyqaralyq arenagha shyqqanyn, әlemdik qauymdastyqtan óz ornyn ala otyryp, kez-kelgen memleketpen beybit, qatar ómir sýrgenin, barys-kelis, sauda-sattyq jasaghanyn  teriske shygharmaymyz. Búl arada sóz Qazaqstannyn  taghdyry men mýddesine kólenke týsiretin kez-kelgen  ekonomikalyq  aila-sharghydan aulaq bolu turaly bolyp otyr. Yaghni, qarnym ashsa ashsyn, azattyghym aman bolsyn! Bayymasaq bayymayyq, bodan bolmayyq!

Sondyqtan halyqaralyq zandardy basshylyqqa ala otyryp, búl odaqtan tez arada bas tartu kerek.  Sebebi búl basy ashyq - aqyldaspay jasalghan, tereng saraptalmay istelgen qatelik. Angharmay, saraptamay qatelik jiberip aludyn  oqasy joq, qatelikting kókesi ony týzetpeu! Demek, biylikti jaghalap jýrgen azamattar, ýkimet mýsheleri uaqyt ozdyrmay, atyshuly odaqtan shyghyp, elimizding búrynghy «Keden kodeksin» qalpyna keltirgeni jón. Búny bir biz ghana emes dúiym júrt, kýlli ziyaly qauym súrap otyr.

El taghdyry men últ bolashaghyna tónip túrghan  kesapat pen qauipting bastau kózi - mine osynday mәngýrttik pen qúldyq sana!

Alash júrtynyng kózi ashyq, sanasy oyau úl-qyzdary!

Biz biylikke qarap, ýkimetke qarap, oppozisiyagha qarap, qol qusyryp otyra bermeyik. Olar da óz dengeyinde óz sharuasyn jasay jatar. «Ýmitsiz shaytan» degen aghayyn! Al biz eldegi  sanasy azat, oiy ozyq, últjandy, memleketshil barlyq qazaq balasyn últtyng boyyndaghy әlgindey kesir-kesapatpen kýresuge júmyldyrsaq deymin. Sóitip jatpay-túrmay qazaq balasynyng boyyna últtyq ruh, eldik sana, últjandylyq, patriottyq sezim úyalatumen ainalyssaq degen oiym bar. Ol ýshin búqaralyq aqparat qúralynyng barlyq týrin paydalanayyq. Ásirese elektrondy  BAQ-tyng qúlaghyn ústap otyrghan bauyrlarymyz da oilansa, oyansa sauap bolar edi. Bala baqshalardyng tәrbiyeshilerimen, mektep múghalimderimen júmys isteyik. Mәselening bәri sol balabaqshamyz ben mektebimizdegi tәrbie júmysynda bolyp túr.

Ardaqty, qalam ústaghan, sóz ústaghan aghayyn! Bir mezgil ólenderinizdi, roman, әngimelerinizdi doghara túrynyzdar. Qazir olarynyzdy  onsyz da eshkim oqyp jarytyp jatqan joq. Myna zaman osylay kete beretin bolsa,  onymyzdyng erteng mýle esh kimge keregi bolmay qalady. Sizder jaqsy bilesizder, kez-kelgen tarihy kezenning óz syipaty, óz mindeti boldady. Qazirgi qazaq qoghamyndaghy tarihy kezeng Sizderden qazaq últynyng ruhyn oyatudy, azat otannyng irgesin bekemdeumen ainalysudy,  jas úrpaq sanasyna otanshylyq dәnin egudi talap etip otyr. Qytaydyng klassik jazushysy Lu Shýnning jiyrma tomdyq shygharmalar jinaghynyn  ýsh-tórt tomy ghana әdeby shygharma. Qalghany tútastay kósemsóz ben audarma. HH ghasyr basynda dәlirek aitqanda 1911 jyly Sini imperiyasy qúlady.   Sol kezden bastap әdebiyet әlemine aralasqan jazushy songhy demi bitkenshe (1936) qolynan qalamyn tastamady desek, ol shygharmashylyq uaqytynyng denin tughan halqynyng boyyndaghy  qúldyq sanamen kýresuge arnady. Áriyne, jalghyz Lu Shýn emes, sol tústaghy qytay qalamgerlerining deni kósemsóz arqyly qytay halqynyng ruhyn oyatyp, sana-sezimin qúldyq týsinikten aryltugha qam jasady. Qytay qalamgerlerining búl enbegi, әriyne, dalagha ketken joq, HH ghasyrdyng 30-40-shy jyldarynda qytaygha Japoniya basqynshylyq jasap kirgende qytaydyng әskeri óz aldyna, qarapayym hylqynyng enbektegen sәbiyinen enkeygen kәrisine deyin soyyl kóterip «otan qorghaugha» shyqty. Eger Lu Shýn bastaghan qytay jazushylary eger,  Sini imperiyasy qúlay salyp, últtyng ruhyn oyatyp, halyq boyyndaghy qúldyq sanamen kýrespegende, býgingi alyp Qytay bolar ma edi, bolmas pa edi, bir qúdaydyng ózi biledi!

Sondyqtan El bolamyz desek, últ ruhyn oyatyp, qúldyq sanamen kýreseyik! «Besigimizdi týzeyik» júrtym!

Azattyghymyz qazaqtyghymyzgha aibyn bersin, qazaqtyghymyz azattyghymyzgha aidyn bolsyn!

Dýken MÁSIMHANÚLY Aqyn, audarmashy. Filologiya ghylymdarynyng doktory, L.N.Gumiylev atyndaghy EÚU aimaqtanu kafedrasynyng professory