وتكەن جىلى جازدا، ۇرىمجىدەگى وقيعادان بىرەر اي بۇرىنىراق، كەزىندە ۇرىمجىدە جاقسى ارالاسقان ۇيعىر اقىنى  استاناعا مەنى ىزدەپ كەلىپتى. ۇيىمدە قوناق بولدى. جاتا-جاستانا وتكەن-كەتكەندى، ارعى-بەرگىنى ساپىردىق. ول وسى ساپارىندا وزبەكستاندا، قىرعىزدا، تۇرىكمەندە، ازەربايجاندا بولىپتى. قازاقستانننىڭ الماتى قالاسىن، الماتى وبلىسىن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىن، جامبىل وبلىسىن، شىعىس قازاقستان وبلىسىنار الاپتى. كورگەن-بىلگەنىمەن، بايقاعان-تۇيگەنىمەن ءبولىستى. قانشا دەگەنمەن اقىن ەمەس پە، ونىڭ ۇستىنە «سىرت كوز سىنشى» دەگەن دە بار، 1991 جىلى ازاتتىعىن العان تۋىسقان حالىقتارىنىڭ  بۇگىنگى تىرلىگىنەن كوپ نارسەنى اڭعارىپتى، ءتىپتى ءبىزدىڭ ءوزىمىز بايقاي بەرمەيتىن تالاي جاعدايدى سەزىنىپتى. اتالعان ەلدەردىڭ بۇگىنىن ساراپتاپ، بولاشاعىن  مەجەلەپ ۇزاق اڭگىمە ايتتى. دەگەنمەن قازاقستان تۋرالى  اشىلىپ-جارىلا قويمادى.  قوناعىمدى قايىرمالاپ، قاقپالاپ قايتا-قايتا  قازاقستان تۋرالى اڭگىمەگە الىپ كەلەم، سىرعاقتاپ-تايعاناقتاپ بىردەڭە ايتقان بولادى دا، دەرەۋ سىتىلىپ باسقا تاقىرىپقا كەتىپ قالادى. سودان ءبىر كەزدە تاعاتىم تاۋسىلىپ قازاقستان تۋرالى پىكىرىن اشىق سۇرادىم.

- شىنىمدى ايتسام رەنجىمەيسىڭ بە؟ - دەدى ول.

- ماعان شىنىڭدى ايتقانىڭ كەرەك! نەگە رەنجيمىن؟ - دەدىم.

- جوق، مەن سەنىڭ ۇلتشىل ەكەنىڭدى جاقسى بىلەم عوي، جۇرەگىڭدى اۋىرتىپ الارمىن،  ايتپاي-اق قويايىن، - دەيدى قوناعىم.

وتكەن جىلى جازدا، ۇرىمجىدەگى وقيعادان بىرەر اي بۇرىنىراق، كەزىندە ۇرىمجىدە جاقسى ارالاسقان ۇيعىر اقىنى  استاناعا مەنى ىزدەپ كەلىپتى. ۇيىمدە قوناق بولدى. جاتا-جاستانا وتكەن-كەتكەندى، ارعى-بەرگىنى ساپىردىق. ول وسى ساپارىندا وزبەكستاندا، قىرعىزدا، تۇرىكمەندە، ازەربايجاندا بولىپتى. قازاقستانننىڭ الماتى قالاسىن، الماتى وبلىسىن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىن، جامبىل وبلىسىن، شىعىس قازاقستان وبلىسىنار الاپتى. كورگەن-بىلگەنىمەن، بايقاعان-تۇيگەنىمەن ءبولىستى. قانشا دەگەنمەن اقىن ەمەس پە، ونىڭ ۇستىنە «سىرت كوز سىنشى» دەگەن دە بار، 1991 جىلى ازاتتىعىن العان تۋىسقان حالىقتارىنىڭ  بۇگىنگى تىرلىگىنەن كوپ نارسەنى اڭعارىپتى، ءتىپتى ءبىزدىڭ ءوزىمىز بايقاي بەرمەيتىن تالاي جاعدايدى سەزىنىپتى. اتالعان ەلدەردىڭ بۇگىنىن ساراپتاپ، بولاشاعىن  مەجەلەپ ۇزاق اڭگىمە ايتتى. دەگەنمەن قازاقستان تۋرالى  اشىلىپ-جارىلا قويمادى.  قوناعىمدى قايىرمالاپ، قاقپالاپ قايتا-قايتا  قازاقستان تۋرالى اڭگىمەگە الىپ كەلەم، سىرعاقتاپ-تايعاناقتاپ بىردەڭە ايتقان بولادى دا، دەرەۋ سىتىلىپ باسقا تاقىرىپقا كەتىپ قالادى. سودان ءبىر كەزدە تاعاتىم تاۋسىلىپ قازاقستان تۋرالى پىكىرىن اشىق سۇرادىم.

- شىنىمدى ايتسام رەنجىمەيسىڭ بە؟ - دەدى ول.

- ماعان شىنىڭدى ايتقانىڭ كەرەك! نەگە رەنجيمىن؟ - دەدىم.

- جوق، مەن سەنىڭ ۇلتشىل ەكەنىڭدى جاقسى بىلەم عوي، جۇرەگىڭدى اۋىرتىپ الارمىن،  ايتپاي-اق قويايىن، - دەيدى قوناعىم.

سودان نە كەرەك، ارى ىرعاسىپ، بەرى ىرعاسىپ رەنجىمەيتىنىمە دە، «جۇرەگىمنىڭ اۋىرمايتىنىنا دا» سەندىردىم. سوندا بارىپ   قوناعىم ءبۇي دەدى:

- سەن قازاققا  قور بولىپ كەتكەن قايران ازاتتىق!

ەستىگىم كەلىپ وتىرعانى وسى ءسوز ەكەن! قۋراپ قالعىر قۋ قۇلاق ەستىدى. ولمەگەنىم قارا جەر! جەردىڭ تەسىگى بولماي قالدى!

جيىرمانىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى  تاس شايناپ، جالىن بۇركىپ، وت شاشىپ،  الاۋ اتىپ جۇرگەن كەز. تۋعان حالقىمدى ەس كەتە، ورتەنىپ، ءولىپ-ءوشىپ سۇيەتىنىم سونشالىق، وعان  زارەدەي دە شاڭ جۋىتپاي، قازاقتى «اناۋ-مىناۋ» دەگەننىڭ جاعاسىنان ويلانباستان الا تۇسەتىنبىز. سول كەزدە  اباي اتامدى وقىپ وتىرىپ، ونىڭ قازاققا قاراتىپ ايتقان «اۋىر-اۋىر» سوزدەرى شىمبايىما باتىپ، ءتىپتى نامىسىما ءتيىپ، كەيدە «ءاي وسى شال دا...» دەپ ۇناتپاي دا قالاتىنمىن. ۋاقىت وتە كەلە: «اباي اتام ءحىح عاسىرداعى قازاقتىڭ تىرلىگىن ايتىپ وتىرعان جوق پا،   قازىرگى قازاقتىڭ جاعدايى جامان ەمەس قوي» دەپ جۇباتاتىنمىن ءوزىمدى ءوزىم. دەگەنمەن ۇلى اقىننىڭ:

جارلى ەمەسپىن، زارلىمىن،

ونى دا ويلا تولعانىپ.

جۇرتىم دەۋگە ارلىمىن،

وزگە جۇرتتان ۇيالىپ، - دەگەنى قالاي ايتىلعان ءسوز ەكەن دەپ، كوبىندە بايىبىنا بارا الماۋشى ەدىم. كەيىن بۇنىڭ دا اششى اقيقات ەكەنىنە سان مارتە كوز جەتتى عوي... دەگەنمەن بۇگىن مىنە ۇيعىر دوسىمنىڭ «ارقاسىندا» اباي اتامنىڭ بۇل ءسوزى تاعى ءبىر مارتە وتە جاندى، اسەرلى، ايانىشتى تۇردە دالەلدەندى. «رەنجىتكەن، جۇرەك اۋىرتقان» تۇك ەمەس، تىرىدەي جەرلەپ كەتتى! ازاتتىعىمىزدىڭ قادىرىن بىلمەگەن قازاقتىعىمىزدى ايتىپ، تابالاپ كەتتى!

نە دەپ اقتالام؟! نە دەپ  جالتارام؟! ماسكەۋدى جاماندايىن با؟ ورىستى جاماندايىن با؟ نەمەسە كومپارتيادان كورەيىن بە؟ جوق الدە، پەكيندى، ۆاشينگتوندى جازعىرايىن با؟  بايلىعى جوق  دەپ دالامنان كورەيىن بە؟ ۇل تاپپادىڭ دەپ انامنان كورەيىن بە؟  ايتشى سەن، كەۋدەسىندە جانى، بويىندا قانى بار قازاق بالاسى، نە دەپ اقتالۋىم كەرەك ەدى؟!  «جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن قىلادى، جىگىتتى كۇتە الماعان قۇل قىلادى». ازاتتىقتىڭ قۇنىن بىلمەي، قادىر-قىمباتىنا جەتپەي قور عىپ وتىرعانىمىز وتىرىك پە، تۇگە؟!  ءيا، ازات ەل بولۋعا لايىق جۇرت ەدىك! ازات ەلدىڭ وعلاندارىنداي الپ-الپ باسىپ، الشاڭ-الشاڭ جۇرۋگە لايىق ۇل مەن قىز ەدىك!  وعان قازاق حالقىنىڭ ەلى دە، جەرى دە، رۋحاني، ماتەريالدىق شارت-جاعدايى تولىق ەدى. اتتەڭ، بودەنەي جورعالاپ، باسىمىزعا ءوزى كەلىپ قونعان باق قۇسى - ازاتتىقتىڭ قادىرىن بىلمەدىڭ، قازاق بالاسى! بارمىسىڭ، ارمىسىڭ الاش بالاسى؟! نامىسىڭ  قايدا جانداعى؟   ەرلىگىڭ قايدا  قانداعى؟!

«نەمەنەگە كۇيىپ-ءپىستى؟»، «نەمەنەگە ءتۇڭىلدى؟» دەرسىڭ. نەگى كۇيمەيمىن، نەگە تۇڭىلمەيمىن! ءبىزدىڭ ۋايىم، بۇگىنگى قازاق قايعىسى  ساۋساقپەن سانارلىق  قانا  بولسا ارمان نە؟! وكىنىشكە وراي، ازاتتىعىمىزعا سىزات تۇسىرگەن قازاقتىعىمىز تولىپ جاتىر. جۇزدەپ، مىڭداپ سانالادى.

دەمەك ەندى ويلانباسقا، ويانباسقا بولمايدى جۇرتىم! ۋاقىت ءوتىپ بارادى. ەندى كەشىگەمىز! ءتىپتى كەشىكتىك دەۋگە دە بولادى. دەگەنمەن «ەشتەن كەش جاقسى».  ەندىگى جەردە «شاڭىراعىمىزدى كوتەرىپ الايىق، ۋىعىمىزدى شانشىپ الايىق، بوساعامىزدى بايلاپ الايىق، باۋ-شۋىمىزدى سايلاپ الايىق» دەگەننىڭ ءبارى بوس اڭگىمە. بۇل شارۋالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەس جىل دەمەي-اق قويايىن، ون جىل بىلاي جەتەر ەدى. بىزدىك تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا كەلەر جىلى جيىرما جىل تولادى. بەس ەمەس، ون ەمەس، ون بەس ەمەس، تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل! تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداستارى وتاۋ يەسى بولا باستادى. وسى جيىرما جىلدا ءبىز - قازاق ەلىنىڭ بيلىگىندە جۇرگەن ازاماتتار، قالىڭ زيالى قاۋىم، جاستار، اقساقال-قاراساقالدار - قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرا الدىق پا؟ وكىنىشكە وراي، جوق! قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ بىلاي تۇرىپتى، كەرىسىنشە قازاقتىڭ  ءتىلى دالادا قالدى، رۋحى تاپتالدى، قارا قازاق ازىپ-توزدى، ۇلت ءدىني تۇتاستىعىنان ايىرىلدى، جەرى، بايلىعى توناۋعا ءتۇستى، اتا-بابام اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن قان كەشە ءجۇرىپ قورعاپ، نە ءبىر زۇلمات زاماننان بىزگە امان جەتكىزگەن قايران قازاق جەرى، ونىڭ استى مەن ۇستىندەگى بايلىق ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا يت پەن قۇسقا جەم بولدى!  حراپۋنوۆ، ماشكەۆيچ، كيم، ميتتال... دەگەندەردىڭ  قازاقتىڭ ەلى مەن جەرىنەن سونشا بايلىقتى كۇرەپ الۋعا قانداي قاقىسى بار ەدى؟! قازاق حالقى ءۇشىن، قازاق ەلى ءۇشىن  كىم ەدى ولار؟! ازات قازاق ەلىندە، ءوز جەرىندە قاي قازاقتىڭ بالاسىنىڭ قولى  وسىنداي بايلىققا جەتىپ جاتىر؟!  قازاق سورلىنىڭ بالاسى ءارى كەتكەندە  اكىم بولعانىنا، مينيستر بولعانىنا، دەپۋتات بولعانىنا ءماز! وندا دا قولى جەتكەنى، باعى جانعانى، ەبىن تاپقانى! قالعان قازاق «قاڭعىپ كەلگەن شۇرەگەيدىڭ» قۇلى، مالايى، ەگىنشى-مالشىسى، وتىنشى-سۋشىسى! ويلانايىق اعايىن! ويانايىق باۋىرلار!

بۇل رەتتە، اسىرەسە كوبىرەك ويلانسىن، تەزىرەك ويانسىن، كەۋدەسىندە شىبىن جانى، بويىندا قازاقتىڭ قانى بار،  ەل كەرەك، جەر كەرەك، ۇرپاق كەرەك، ۇرپاقتىڭ باقىتى، كەلەشەگى  كەرەك،  ازاتتىق كەرەك دەيتىن الاش بالاسى، زيالى قاۋىم، ەلدىڭ ەرتەڭگى قوجاسى جاستار!  سەبەبى سىزدەر مەن بىزدەر ەلىمىزدەگى قازىرگى قالىپتاسقان جاعدايعا  كوبىرەك كىنالى ادامدارمىز! سىزدەردىڭ نامىسسىز كۇلكى، قامسىز ۇيقىلارىڭىزدىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىندا جەتكەن جەرىمىز وسى بولدى.  ءبىزدىڭ ەجەلگى داعدىمىز بويىنشا، ايتەۋ بىرەۋ كىنالى بولۋ كەرەك. قازىر دە سول، بار كىنانى بيلىككە جاۋىپ، ءوزىمىز سۇتتەن اق، سۋدان تازا كىسى بولىپ وتىرعانىمىز. ارينە، مەن بۇل ارادا بيلىكتى اقتاپ الايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. ول تۋرالى اڭگىمە بولەك. دەگەنمەن، وتكەندە باسقا ءبىر باسىلىم بەتىندە ايتقان: «قازاقتا «ساباسىنا قاراي پىسپەگى، ساقالىنا قاراي ىسكەگى» دەگەن ماقال بار. حالىق تا، ونىڭ بيلەۋشىسى دە سولاي. «الما اعاشىنان الىسقا تۇسپەيدى»  دەيدى تاعى دا سول قازاعىڭ. ماقال «سابا، پىسپەك، ساقال، ىسكەك، الما، اعاش» تۋرالى بولىپ وتىرعانىمەن، بار قۇبىلىس سولاي. حالقى بيلەۋشىسىنە، بيلەۋشىسى حالقىنا ءاماندا ساي، سايكەس بولادى. ارينە، «ساي بولايىن» دەپ بولمايدى، تاريحي، الەۋمەتتىك، ەتنيكالىق، گەنەتيالىق، سانا-سەزىمدىك، پسيحولوگيالىق، زەردەلىك، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، تاريحي قالىپتاسقان ۇلتتىق مەنتاليتەت قاي كەزدە بولماسىن، قازاق بالاسىنىڭ بويىندا ساقتالادى» دەگەن پىكىرىمىزدى وسى ارادا تاعى ءبىر قايتالاي كەتكىم كەلىپ وتىر. قىسقاسى بيلىك قايدان شىقتى؟ قازاق حالقىنىڭ ىشىنەن شىقتى. بيلىك توڭىرەكتەپ جۇرگەندەردىڭ دەنى ء(تىپتى ءبارى دەۋگە دە بولادى) كىمدەر؟ ءوزىڭنىڭ قازاعىڭ. سوندا ءبىز كىمگە وكپەلەيمىز؟!

ءيا، جاۋىردى جابا توقىپ قايتەمىز، جالپى قازىرگى قازاق بالاسىنىڭ كوبىسىندە نامىس قالماعان، بەرەكە-بىرلىگىمىز قوجىراعان، ەلدىك سانا-سەزىم، پاتريوتتىق رۋح وشۋگە اينالعان. حالقىمىزدىڭ بويىندا ول قاسيەتتەردىڭ بۇرىن بولعانىنا، ارينە كۇمانىمىز جوق. بىراق ءارىسى پاتشالى رەسەيدىڭ، بەرىسى كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە تاننەن ءوتىپ قانعا، قاننان ءوتىپ سۇيەككە سىڭگەن قۇلدىق سانادان ءالى ارىلعان جوقپىز. ويتكەنى ەل ساياساتىنىڭ جالپى مازمۇنىندا، تىنىندە سانامىزداعى قۇلشىلدىققا قارسى، بوداندىق پسيحولوگياعا قارسى ۇگىت-ناسيحات، ءتالىم-تاربيە بولعان ەمەس.  سوندىقتان كوبىمىز ءوزىمىزدى ازات ەلدىڭ ازات ازاماتى رەتىندە، قازاقستانداعى قوجايىن حالىقتىڭ وكىلى رەتىندە سەزىنە العان جوقپىز. ەگەر بيلىك ماڭايداعى اناعان-مىناعان جالپاڭداپ، جالتاقتاپ وتىرعان بولسا، ونىڭ دا ءبىر ويلاعانى، ءبىر سەبەبى بار شىعار. الەمدىك ساياساتتىڭ قيتۇرقىسىن، كورشى ەلدىڭ دەسى مەن سەسىن ءبىز قايدان بىلەيىك. تۇپتەپ كەلگەندە  ءبىز سەكىلدى ءالسىز مەملەكەتتىڭ، كەشە عانا بىرەۋدىڭ قۇلدىعىنان شىققان ەلدىڭ كورىنگەنگە جالپاڭداماي دا ءاددىسى جوق. گرۋزين پرەزيدەنتى ي.سااكاشۆيلي «رەسەيگە جالپاڭدامايمىن، جالتاقتامايمىن» دەپ ەدى، نە بولدى انە؟! قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن! «ورىس ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى»، «ورىسپەن دوس بولساڭ اي بالتاڭ بەلىڭدە بولسىن» دەگەن ماقال اتام قازاقتىڭ ويناپ ايتاقان ءسوزى ەمەس، ەكى-ءۇش عاسىرلىق ءومىرىنىڭ قورىتىندىسى. دەمەك، رەسەي دەگەن ەلمەن تاتۋ كورشى بولىپ تۇرۋ وڭاي-وسپاق شارۋا ەمەس. ويتكەنى رەسەيدى ەۋراپداعى وركەنيەتتىڭ بيىگىندە تۇرعان ەلدەرىمەن مۇلدە سالىستىرۋعا بولمايدى.

ايتايىن دەگەنىمىز بۇل ەمەس ەدى. ماسەلەنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە قازاقتىڭ ءوزىنىڭ نامىسسىزدىعىندا، ءتىرى ولىك، ەزدىگىندە جاتىر.  مەنىڭ ۇيعىر دوسىم دۇرىس ايتادى، قايران ازاتتىق سورلى قازاققا قور بوپ كەتتى. ازاتتىق الدىق، تاۋەلسىز ەل بولدىق دەپ جۇرت بولىپ سىلكىنبەدىك، ەل بولىپ جەلپىنبەدىك. «باياعى جارتاس سول جارتاس قالپىمىزدان» ءبىر وزگەرمەدىك.  كەڭەستىك كەزەڭ تۇسىنداعىنىڭ ءبارىن ماسكەۋدەن، وتارشىلدىق ەزگىدەن كوردىك. قۇلاپ قالعان كەڭەس وداعىنا جاۋىپ قۇتىلعانسىدىق. ارينە، ول زاماندا ولدىك-قىرىلدىق، تارتپاعان ازاپ، كورمەگەن قورلىق قالمادى. ماسكەۋدىڭ اڭگىر تاياعى وزگەدەن گورى ءبىزدىڭ باسىمىزعا بىرنەشە مارتە ارتىعىراق تيگەنىن دە بىلەمىز. دەگەنمەن سول كەڭەس وداعىندا وتار بولعان ءبىز عانا ما ەدىك؟! نەگە موسكۆا قازاققا ىستەگەنىن وزگەلەرگە ىستەي العان جوق؟! نەگە؟! ۇيعىر حالقىندا «بوزاكني بوزاك قىلمىساڭ و دۇنيادا سوريعي بولۇدۇ» (قوردى قورلاماساڭ و دۇنيەدە سۇراعى بولادى) دەگەن ماقال بار. سول ايتقانداي جۋاس تۇيەنى كىمنىڭ بولسا دا جۇندەگىسى كەلىپ تۇرادى. قازاقى كەپپەن ايتقاندا «الباستى دا قاباققا قاراپ باسادى»!  ءوزىمىزدى ءوزىمىز كەيدە «جۋاسپىز»  دەپ ماقتايمىز، سونىمەن ماقتانامىز! جۋاس دەگەننىڭ بالاماسى «قور، ەز، قورتىق، بەيشارا» دەگەن ءسوز. سوندىقتان بودان كەزىمىز بولسىن، ازاتتىققا جەتكەن كەزىمىز بولسىن، جەر بەتىندە قازاقتى مازاقتاعىسى، قورلاعىسى كەلمەيتىن ادام كورگەن ەمەسپىن. قىل اياعى امەريكالىق جارىمەس بوراتقا دەيىن ايداي الەمنىڭ الدىندا يت-سىلىكپەمىزدى، ماسقارامىزدى شىعاردى. مىڭ جەردەن جارىمەس بولسا دا، قورلاۋعا توزەتىن، مازاقتاۋعا كونەتىن جەر شارىندا تەك قازاق دەگەن ەل بار ەكەنىن تۋ امەريكادا جاتىپ ول دا ءبىلىپ العان. ونىڭ ءبىز تۋرالى ويدان جاساعان ماسقاراسى مەن قورلاۋىنا  ساناۋلى ادامداردىڭ  عانا شامىرقانعانى بولماسا، قالىڭ قازاق «ءماۋ» دەگەن جوق. مۇرنىن تارتىپ قويىپ، بەشبارماعىن جەپ وتىرا بەردى.  سوندىقتان دا ءبىزدىڭ جاس ۇرپاقتىڭ دەنى قازاق بالاسى بولۋدى قالامايدى، الاش ۇلى بولۋدى ارماندامايدى. ويتكەنى وعان ءبارى بەلگىلى، ءبارى تۇسىنىكتى. ەگەر ول شىنايى قازاق ء(تىلى، ءدىنى، ءدىلى، رۋحى) بولاتىن بولسا، پەندە رەتىندە كوپ نارسەدەن قۇر قالادى. قۇرى قالىپ قانا قويسا تاعى جاقسى عوي،  ەلگە مازاق، جۇرتقا كۇلكى بولادى. وزگە ەمەس ءتىپتى ءوز باۋىرى - «جاڭا قازاقتاردىڭ» ءوزى ونى «مامبەت»، «اۋىلباي»، «كازاحباي» دەپ ارتىن اشىپ تارق-تارق كۇلەدى. تابالايدى. سول ءۇشىن قازاق بالاسى ءار قاشان قولدان كەلسە قازاق بولماۋعا تىرىسادى. سوعان بارىن، جانىن، ارىن سالادى. وزگەگە ءسىڭىپ كەتۋدەن  تۇك تە نامىستانبايدى، ەش قاشان ارلانبايدى.  ويتكەنى وزگەگە ءسىڭىپ كەتۋدىڭ ۇياتى مەن نامىسى قازاق بولىپ كورەتىن قورلىق پەن نامىستان الدە قايدا جەڭىل! سوندىقتان قازاق بالاسىنىڭ قولى جەتكەنى  ويدا ورىسقا، قىردا قىتايعا ءسىڭىپ جاتسا، قالعانى قىرعىز، ۇيعىر، موڭعۇل، وزبەك، تاجىك، سىعاننىڭ قۇشاعىنا كىرىپ جاتىر. ءسوزدىڭ وسى تۇسىندا ءبىر مىسال، الماتى وبلىسىنىڭ ۇيعىر اۋدانىندا ۇيعىر ازاماتىنا كۇيەۋگە شىققان قازاق قىزدارى بار ەكەن، بالالارى، ارينە تاپ-تازا ۇيعىر، ۇيعىرشا جانە ورىسشا بىلەدى. ماقۇل، بالا داۋسىز ۇيعىردىڭ بالاسى، وعان وكپە جوق. ال ولاردىڭ اناسى - قازاقتىڭ قىزى ءوز ءتىلىن باياعىدا ۇمىتقان. تەك ۇيعىرشا، ورىسشا سويلەيدى. جارايدى، «قىز - جات جۇرتتىق» دەپ ءوزىمىزدى تاعى دا جۇباتقان بولدىق.  ال ەندى سول اۋداندا ءبىراز اعامىز ۇيعىردان قىز الىپتى. مىنا سۇمدىقتى قاراڭىز، الگى اعالارىمىز دا  قازاق ءتىلىن ۇمىتقان، بالالارى، ايەلى (ونسىز دا)  ءبارى ۇيعىر. سونداي اعامىزدىڭ بىرىنە: «وۋ اعا، بۇنىڭىز نە؟» دەدىك، نامىستان ورتەنىپ ءولىپ بارامىز. بىراق بىلدىرمەۋگە تىرىستىق. «ءامدى بۇ ءياردا ۇيعىر كوپ قۇ» دەيدى سابازىڭ. ازات قازاق ەلىندە،  قازاق وبلىسىندا، قازاق اۋدانىنداعى («ۇيعىر اۋدانى» دەگەن اشەيىن جەر اتى عوي، اۋدان حالقىنىڭ دەنى قازاق) قازاقتىڭ تىرلىگى وسى! بۇنى از دەسەڭىز تاعى ءبىر مىسال، مەنىڭ بالا كەزىمدە اۋىلىمىزدا ءبىر  اجەي بولدى، ءوزى قىرعىزدىڭ قىزى ەدى. وتكەن عاسىردىڭ 70-شى جىلدارىندا 85 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. ۇلكەندەردەن ەستۋىمشە ول كىسى ءبىزدىڭ اۋىلعا 15 جاسىندا كەلىن بولىپ ءتۇسىپتى، سودان ولەر-ولگەنگە دەيىن ءبىر اۋىز قازاقشا سويلەمەي كەتتى. مىنەكي، حالقىنا ادال ۇرپاق دەپ سول كەمپىردى ايت! كەيىن ءبىزدىڭ كورشىمىزدىڭ قىزى ءبىر قىرعىز جىگىتىمەن قاشىپ كەتتى. ونشاقتى جىلدان سوڭ، الگى قارىنداسىمىزدى اۋدان ورتالىعىنان كەزىكتىرىپ قالدىم، قازاقشاسى باياعىدا جوق بولىپتى، قىرعىزشا شۇلدىرلەپ تۇر. جىلايسىڭ با، كۇلەسىڭ بە؟! مۇنداي مىسالداردى ساناپ تاۋىسا المايسىڭ!

وسىلاي، ءالى كۇنگە دەيىن ورىستى كورسەك ويىسىپ، قىتايدى كورسەك قىلىمسىپ، موڭعۇلدى كورسەك ماڭىراپ تۇراتىن سەبەبىمىز -  سول باياعى قاعىنان جەرىگەن قۇلانداي، قازاق بولۋدان قاشۋ، ءوز ۇلتىمىزدان جەرىنۋ. ءتىپتى بۇگىندە ۇلت رەتىندە وسىنىمىزدىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن سەزىنۋدەن دە قالىپ بارامىز! ەتىمىز ولگەن، كوزىمىز ۇيرەنەن. قازاقتاردىڭ ءوز ەلىندە وزگە تىلدە شۇلدىرلەپ-قۇلدىرلاپ بارا جاتۋى ەش كىمگە دە ەرسى ەمەس. ەرسى كورىنۋ بىلاي تۇرىپتى، ول قازاق ءۇشىن ماقتانىش! ۇلكەن جەتىستىك! ۇلى جەڭىس! وعان قوي دەپ جاتقان ادام جوق، كەرىسىنشە «ۋرا! ۆپەريود!» دەگەن ۇران كوبىرەك ەستىلەدى. وسىناۋ ەسسىز، تەكسىز ۇرانعا جاستارىمىزدىڭ جەلىككەنى سونشالىق، ولاردىڭ كوبىسىنىڭ سانا-سەزىمىندە، ۇعىم-تۇسىنىگىندە ۇلتقا ورىن قالماي بارادى. وعان جاستار، جەتكىنشەك ۇرپاقتى قالاي كىنالايمىز؟! سەبەبى  ءبىز ولارعا ءوزىمىزدىڭ دە ەش كىمنەن كەم ەمەس جۇرت ەكەنىمىزدى، ازات ەل ەكەنىمىزدى ءار بالانىڭ ويىنا، ءار ءسابيدىڭ بويىنا، جاستارىمىزدىڭ ساناسىنا سىڭىرە العان جوقپىز! سونىمەن وزگە جۇرتپەن ارالاسىپ باستاساق بولدى، ساناداعى قۇلدىقتىڭ اسەرى ءبىزدىڭ ەركىمىزدى بيلەپ كەتەدى. سونىڭ سالدارىنان  بۇگىنگى قازاق بالاسىنىڭ پسيحولوگياسى،  نەگىزگى ۇستانىمى -  ءوز قارنىم توق بولسا، ءوز جاعدايىم دۇرىس بولسا بولدى. قالعانىڭ گۇل بولماساڭ ءبۇل بول!

مىناۋ ەلدەگى قازاق تىلىنە دەگەن نەمقۇرايدىلىقتىڭ ءوزى دە ءبىزدىڭ وسى ءسوزىمىزدىڭ جارقىن دالەلى. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالاپ، وعان ەرەكشە ستاتۋس بەرگەنىمىزگە جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولدى.

ءيا، ءتىپتى اتازاڭىمىزدا دا «مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى» دەپ جازۋلى تۇر. بۇل ارادا تاۋەلسىز، ازات ەلدەگى كونستيتۋتسيانىڭ (اتا زاڭ) ءرولى مەن ماڭىزىنا انىقتاما بەرىپ جاتۋ باسى ارتىق اڭگىمە بولار. ال قازاق ءتىلىنىڭ ناقتى جاعدايى قازاقستاندا اتا زاڭىمىزدا كورسەتىلگەن ستاتۋسىنداعىداي قۇدىرەتكە يە مە؟!  جوق!  ولاي دەيتىمىز، قايدا بولماسىن، «مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن سول ەلدىڭ بۇكىل تىرلىگىنىڭ «كۇنى قاراپ تۇرعان» ءتىل دەگەن ءسوز. ال ءبىزدىڭ كۇللى تىرلىگىمىزدىڭ كۇنى، قازاق تىلىنە ەمەس،   «كورشى ەلدىڭ تىلىنە  قاراپ» تۇر. قىسقاسى الەمدە ءوزىنىڭ  مەملەكەتتىك تىلىندە ەمەس، ءبىر جاقتاعى، وزگە ءبىر ەلدىڭ تىلىندە تىرلىك كەشىپ وتىرعان ەل - ول ءبىزدىڭ قازاقستان. دەمەك ءوز كونيستيتۋتسيامىز ءوز ەلىمىزدە ورىندالماي، ورىندالعاندى قويىپ، ىلىككە دە الىنباي وتىر دەگەن ءسوز. قازىرگى قازاق ەلىندەگى قازاق ءتىلى - قازاق اۋىلدارىنداعى كەمپىر-شالداردىڭ، قازاق ءتىلدى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق كەشىنىڭ، قازاقى ورتاداعى توي-تومالاقتىڭ...عانا ءتىلى.  ال قازاق ەلىندەگى (رەسەي، قىتاي، فرانتسيا، يران، سومالي، نەپال...ت.ب. ەلدەردى ايتىپ وتىرعان جوقپىن، اعايىن!) رەسمي ورىنداردا قازاق ءتىلى بوساعادان ءارى وزبايدى. الىسقا بارماي-اق قويايىق، ازاتتىق الدىق دەپ جۇرگەن  جيىرما جىلعا تاياۋ ۋاقىتتان بەرى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى رەسمي جينالىستاردىڭ بىردە-ءبىرى تاپ-تازا قازاق تىلىندە وتپەگەنى وسى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى. ءارى كەتكەندە ءسوز باسىندا «ارداقتى اعايىن» دەپ زالمەن قىسقاشا امانداسۋ، سوڭىندا «امان بولايىق، تىنىش جۇرىڭدەر» دەپ قوشتاسۋ. مىنە ازات قازاق ەلىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي جينالىستاعى ورنى، سىيقى، كەيپى وسى!  ءبىر قىزىعى سويلەۋشى دە قازاق، زالداعى تىڭداپ وتىرعان شەندى-شەكپەندىنىڭ، قاسقا مەن جايساڭنىڭ  كەم دەگەندە، توقسان پايىزى قازاق!  بىراق شامىرقانعان دەمەي-اق قويايىن، سەلت ەتكەن، «نەگە» دەگەن پەندە كورمەيسىڭ.  «ەرتەڭ جوندەلەر» دەگەن ۇمىتپەن جيىرما جىلدى ارتقا تاستاپپىز. وسى جيىرما جىلدا بۇل ماسەلە  ايتۋداي ايتىلىپ، جازۋداي جازىلىپ  كەلە جاتىر، سونىڭ ءوزىن دە كۇن وتكەن سايىن ىلگەرى جىلجۋدىڭ ورنىنا كەرىسىنە كەتىپ بارا جاتىر. ارينە، قازاق ءتىلىن كوتەرۋگە جىل سايىن ميلليارتتاعان قارجى ءبولىنىپ جاتىر، قازاق مەكتەپتەر سالىنىپ جاتىر، قازاق ءتىلىن بىلگىسى كەلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە سانى جىل ساناپ ءوسىپ كەلەدى... دۇرىس، ارينە ول دا كەرەك. بىراق، تۇپتەپ كەلگەندە ودان نە پايدا، ەگەر بۇل ەلدە قازاق ءتىلى تەك تويدا توست سويلەيتىن عانا ءتىل بولسا;  ەگەر  اقپاراتتاردىڭ قاينار بۇلاعى مەملەكەتتىك تىلدە ەمەس، وزگە تىلدە بولسا; ەگەر ورىس ءتىلىن بىلمەگەن ادام مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ تابالدىرىعىن اتتاي الماسا; ەگەر مەلەكەتتىك ءتىلدى جەتىك بىلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى  ىلىككە الىنباسا;  ەگەر جاستارىمىز بەن جاس-وسپىرىمدەرىمىز عىلىم-ءبىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن مەملەكەتتىك تىلدە الا الماسا! ونى ايتاسىز، قىتايدان كەلگەن نە ءبىر قات ماماندىقتىڭ يەلەرى، ءوزىمىزدىڭ باۋىرلارىمىز «وتان! وتان!» دەپ وتتاي جانىپ كەلىپ ەدى، كوبىسى قازاق ەلىندە ورىس ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن قاڭعىپ قالدى.

سوندىقتان  ءتىل دەگەن ماركسيزمشىلدەر ايتقانداي جاي عانا «قارىم-قاتىناس قۇرالى» ەمەس، ۇلتتىڭ رۋحى، جانى، قانى-ءسولى! ەگەر ول ءتىل ءبىر ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولاتىن بولسا، ونىڭ قۇدىرەتى بۇرىنعىسىنان مىڭ ەسە ارتا تۇسپەك. وعان قوسىمشا ساياسي، ستراتەگيالىق ءمان-ماعنا جۇكتەلەدى. ۇلتى باسقا ازاماتتاردىڭ ساناسىنا تىلىمىزبەن بىرگە سۇيىسپەنشىلىك تە، قۇرمەت تە داريدى. قازاق ءتىلى ءۇشىن شىر-پىر بولىپ، قازاق حالقى ءۇشىن ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ جۇرگەن گ.بەلگەر اعامىز بەن اسىلى وسمان اپامىز، ەگەر قازاق ءتىلىن بىلمەسە، قازاق حالقىن ءدال قازىرگىدەي سۇيە الار ما ەدى؟! مۇمكىن سۇيسە سۇيەر، بىراق قازاق ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتى تۋرالى كوپ ەشتەڭە ايتا الماعان بولار ەدى! بۇعان گەر-اعامنىڭ قازاق ءتىلى تۋرالى: «سوناۋ XVIII-XIX ع.ع. جىراۋلاردىڭ، اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلىرىن وقىپ وتىرىپ تاڭ قالامىن. قازاق ءتىلىنىڭ اۋقىمى قانشاما دەسەڭىزشى؟! كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانۋدان شىعىپ قالعان سوزدەردى ەسەپتەسەك، قازىر ون ميلليون قازاق ءسوزى بار ەكەن. ونداي سوزدىك قور نەمىستەردە دە، ورىستاردا دا، اعىلشىنداردا دا جوق. سونى بىراق قازاقتاردىڭ وزدەرى دە بىلە بەرمەيدى. ءيا، دەپۋتاتتاردى قاراساڭىز دا، پرەزيدەنتتىڭ ماڭايىندا جۇرگەندەردى قاراساڭىز دا، ءبارى دە جينالىستاردا ورىس تىلىندە سويلەيدى. سوعان جۇرت قارايدى دا "ە، وسى قازاق ءتىلىنىڭ بولشاقتا قاجەتى جوق شىعار" دەپ ويلايدى. قىزمەتتە ۇلكەن جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن، بيزنەستە تابىس تابۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى شامالى ەكەن عوي، ورىس ءتىلىن بىلسەڭ، اعىلشىن ءتىلىن بىلسەڭ جارايدى ەكەن عوي دەپ ويلايدى. ءتىپتى ەل باسشىسىنىڭ ءوزى دە شەتەلگە ىسساپارمەن بارعان كەزدە ورىسشا سويلەپ تۇرادى. قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى بولا وتىرىپ،  مەملەكەتتىك تىلدە ەمەس، ورىسشا سويلەپ تۇرعانىنا تاڭ قالاسىڭ» دەگەن جۇرەكجاردى تولعانىسى مەن كۇيىنىشى جاقسى دالەل.

سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىل تاۋەلسىز ەلدىڭ ەلتاڭباسى، تۋى، ءانۇرانى، اتازاڭى سەكىلدى ەرەكشە قاستەرلى، ساياسي، ستراتەگيالىق ءمانى زور بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى. قازاق ءتىلى، ول - قازىر جاي عانا ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلى ەمەس، ءبىر مەملەكەتتىڭ ءتىلى. دەمەك، ول قازاقستان دەگەن ەلدىڭ ىشكى تىرلىگىنىڭ تىنىسى عانا ەمەس، سىرتقى الەممەن دە پىكىر الىساتىن قۇرالىمىز! تاۋەلسىز ەل رەتىندە وزگەلەرگە كورسەتەتىن نەگىزگى رامىزدەرىمىزدىڭ ءبىرى. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى جانداندىرۋ مەن ونى ءوز دەڭگەيىندە پايدالانۋ ەش قانداي ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ كوڭىلىنە كەلەتىن، رەنىشىن قوزدىراتىن شارۋا ەمەس. كەرەك بولسا، تاۋەلسىزدىككە قۇرمەت  مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەتتەن، تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ  مەملەكەتتىك ءتىلدى نىعايتۋدان باستالۋ كەرەك. ويتكەنى تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇلتتىڭ ازاتتىعى. ۇلتتىڭ ازاتتىعى دەگەن سول ۇلتتىڭ بۇكىل قۇندىلىقتارىنىڭ  ەسە-تەڭدىككە جەتۋى، الەمدىك كەڭىستىككە شىعۋى دەگەن ءسوز.

سوندىقتان دا  تاۋەلسىزدىك دەگەن تەك جىلى، ءتاتتى، ادەمى، قادىرلى، قۇدىرەتتى  ءسوز عانا ەمەس، ۇلت باسىنا قونعان باق! شەتى-شەگى، ولشەمى، باعاسى جوق بايلىق!  قاراپ وتىرساڭىز، جەر بەتىندەگى (تاريحتا نەمەسە بۇگىن) توگىلىپ جاتقان قاننىڭ، اعىپ جاتقان كوز جاستىڭ دەنى وسى ازاتتىقپەن  تىكەلەي قاتىستى. ەگەر ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك ۇلت ءۇشىن سونشالىق قادىرلى، قاستەرلى، قاجەتتى بولماسا، جۇرتتىڭ سول جولدا قان توگىپ، قۇربان بەرىپ نەسى بار؟! قازاق تاريحىنداعى كەنەسارى، ماحامبەت، يساتاي، سىرىم، ساۋرىق، تازابەك،  ەسەت، ۇزاق، جامەڭكەلەردىڭ وتارشىلدىققا قارسى سوعىستارى، الاش ارىستارىنىڭ ۇلت-ازاتتىققا دەگەن ۇمتىلىسى، كۇرەسى;  كەشەگى جەلتوقسان  كوتەرىلىسىندەگى جاستاردىڭ توگىلگەن قانى، اققان كوز جاسى... ءبارى، ءبارى دە ازاتتىق ءۇشىن ايقاس، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس بولاتىن. مەنىڭشە، ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنىن، قادىرىن ونشا باعالاي الماي جۇرسەك، وعان سەبەپ -  ازاتتىق بىزگە 1991 جىلى ەش قانداي كۇرەسسىز، قان توگىسسىز، قۇرباندىقسىز كەلدى. ءتىپتى ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ ىشىندە ازاتتىقتىڭ اۋلامىزعا «ءوز اياعىمەن كىرىپ كەلگەنىنە» قۋانعاندارلان گورى، كسرو-نىڭ قۇلاپ قالعانىنا نالىعاندار كوبىرەك بولدى. مىنە وسى «كوپشىلىك» قاۋىم جيىرما جىل بويى ءوز ۇرپاعىنا ارتتا قالعان «كومۋنيزم»  تۋرالى «جوقتاۋ جىرىن» عانا ايتۋمەن بولدى. ال بيلىك باسىنداعىلار جالپى ەل تۇرعىندارىنا وتارسىزدانۋ،  جاس ۇرپاققا وتانشىلدىق تاربيە بەرۋگە ءمان بەرمەدى. وسىدان بارىپ ويلاساڭىز، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ، ازاتتىقتىقتىڭ، وتاننىڭ قۇنىنىڭ، قادىر-قاسيەتىنىڭ نەگە ارزانداپ كەتكەن سەبەبىن وپ-وڭاي تۇسىنەسىز. نانباساڭىز، قازىر اۋىلدى جەرگە بارىپ، كونەكوز قاريالارعا كەڭەس وداعىنا، ستالينگە، برەجنەۆكە ءشۇبا كەلتىرەتىن اڭگىمە ايتىپ كورىڭىزشى، يت قوسىپ قۋماسا ماعان كەلىڭىز. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ قازاققا تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتى، ازاتتىقتىڭ قۇنى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ قانداي ءمان-ماعناسى بار دەپ ويلايسىز.

جالپى قاي كەزدە، قاي ەلدە بولماسىن، ءبىلىم مەن تاربيە ادام ءۇشىن قۇستىڭ ەكى قاناتى سەكىلدى. ءبىز بالا باقشادا، مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورنىندا بۇلدىرشىندەرگە، جاس ۇرپاققا ءوز دەڭگەيىندە تاربيە بەرە الىپ جاتقان جوقپىز. بالاباقشادا بالالارعا كيىز ءۇيدىڭ مودەلىن كورسەتۋمەن، مەكتەپتەردە «قىز سىنىن» وتكىزۋمەن، جوعارى وقۋ ورىندارىندا  «جاس وتان» دەپ جار سالۋمەن جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا، سانا-سەزىمىنە وتانشىلدىق، ۇلتجاندىلىق، ەلدىك سۇيىسپەنشىلىك  سىڭىرە الامىز با؟ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالپى جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىمەن قازاق ەلىندە ەش كىم اينالىسىپ جاتقان جوق. سەبەبى بالاباقشاداعى، مەكتەپتەگى، جوعارى وقۋ ورنىنداعى تاربيەنىڭ سىيقى جاڭاعى. بۇعان دا جالاڭ بيلىك ەمەس، قازاقتىڭ وسى سالادا جۇرگەن ۇستازدارى دا كىنالى. ماسەلەن، وزبەكستاندا، تاعدىر تالكەگىمەن بالالار ۇيىنە تۇسكەن، ۇلتى باسقا تاستاندى بالانى وزبەك ەتىپ شىعارۋ ءۇشىن ونداعى تاربيەشىلەر، ەش كىمنىڭ نۇسقاۋىنسىز-اق جانىن، بارىن سالادى. اتىن وزبەكشە قويادى، ءتىلىن وزبەكشە شىعارادى. قىسقاسى، قانى باسقا بىرەۋدەن «ءجا» دەگەن وزبەك جاساپ شىعادى. بىزدە شە؟  مەكتەپكە بارعان «تارىداي» قازاقتىڭ بالاسى «تاۋداي» ورىس بولىپ شىعادى.

«مۇرتقا وكپەلەپ جۇرگەندە ساقال شىقتى، جىعىلعاننىڭ ۇستىنە جۇدىرىقتاپ». ءتىلىم، ءدىنىم، ءدىلىم، ۇرپاعىمنىڭ تاربيەسى، ۇل-قىزىمنىڭ ەرتەڭى... دەپ جۇرگەنىمىز جاي ءسوز، ويىنشىق بولىپ قالدى! ەندى مىنە بار باقىتىڭ، زور بايلىعىڭ، اسپانداعى ايىڭ، كوگىڭدەگى كۇنىڭ - ازاتتىققا قاۋىپ ءتوندى!!! قاۋىپتىڭ باسى سول، كەشەگى  - رەسەي، بەلارۋسپەن بىرىگىپ كەدەن وداعىنا كىرگەنىمىز! ول نەگە قاۋىپ دەيسىز بە؟ سەبەبى ونىڭ ءارى جاعىندا ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق ايماقتىڭ (ەكونوميكالىق وداق) قۇلاعى قىلتيىپ تۇر. ونىڭ ارتىنان ارينە، ورتاق ۆاليۋتانىڭ شەتى جىلتيىپ تۇر... سوسىن ورتاق ەكونميكانى قورعايتىن ورتاق اسكەر... سوسىن ازاتتىقتان ايىرىلماي نەڭ قالدى  الاش بالاسى؟!

جوعارىداعى اتقا مىنەرلەر، بيلىك توڭىرەگىندە جۇرگەندەر، جالپاقشەشەي  ەكونوميستەر،  كەدەندىك وداقتىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن دالەلدەۋمەن الەك. ول ارينە، كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى تەوريا. بىراق ەل اسقان تاۋدىڭ ءبارى، جۇرت جۇرگەن سوقپاقتىڭ ءبارى ءبىزدى باقىتقا باستاپ بارادى دەسەك قاتەلەسەمىز.  سەبەبى كەدەندىك وداق ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، اسكەري الەۋەتى قارايلاس، تەرەزەسى تەڭ، وركەنيەتتى ەلدەر اراسىندا پايدا ءوزارا پايدا بەرۋى مۇمكىن. ال ءبىز كىمبىز؟ رەسەي كىم؟ قاي تاۋارىمىز وتپەي، قاي كاسىپورنىمىز قاڭتارىلىپ قالىپ ەدى؟! ەسەسىنە ەندىگى جەردە رەسەيگە ءبىزدىڭ استىعىمىز بەن مۇنايمىز، وزگە دە شيكىزاتتارىمىز سۋ تەگىن اعىلايىن دەپ تۇرعان جوق پا؟! ياعني وزىمىزدەگى باعامەن وسى جەردەن العان استىق پەن مۇنايدى رەسەي مەن بەلارۋس بىزگە كەدەن سالىعى ءۇشىن ءبىر تيىن  تولەمەي كۇندىز-ءتۇنى تاسىي باستايدى. ال ءبىز رەسەيدەن نە الامىز؟  بۇگىنگە دەيىن ءوزىمىز اگرارلىق مەملەكەت بولا تۇرا، ۇيالماي-قىزارماي رەسەيدىڭ ەت-ءسۇت ونىمدەرىن الىپ  كەلدىك. ەگەر وزىمىزدەگىنى ۇقساتا العان بولساق، جيىرما جىلدان بەرى وسى اگرارلىق سالاداعى ءوندىرىس ورىندارىن اياقتان تۇرعىزىپ العان بولساق، رەسەيىڭ بار، باسقاڭ بار، جەر شارىنىڭ ءبىراز ەلى  اۋىل-شارۋاشىلىق ونىمدەرىن كەرىسىنشە بىزدەن الاتىن  ەدى. ەندىگى جەردە رەسەيدەن كەدەن سالىعىنسىز كىرگەن نان، ەت-ءسۇت ونىمدەرى بىزدەگى ازىق-تۇلىك وندىرەتىن شالا-جانسار كاسىپورىنداردىڭ كۇلىن كوككە بىراق ۇشىرعالى تۇر. دەمەك، بۇدان بىلاي تاپقان-تايانعانىمىز رەسەي كاسىپكەرلەرىنىڭ تاڭدايىنا بۇيىرماق. ءيا، رەسەيدەن الماۋعا بولمايتىن ءبىر-اق تاۋار بار، ول - اسكەري قارۋ-جاراق. ونىڭ ءوزىن كۇندە الىپ جاتقان جوقپىز. ودان وزگە رەسەيدە نە بار؟ ينفورماتسيولوگيالىق تەحنولوگيانىڭ وتانى جاپونيا مەن اقش. ودان قالسا  قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا. جەڭىلونەركاسىپتىڭ وتانى قىتاي مەن جاپونيا. كولىك-ترانسپورت ونىمدەرىنىڭ وتانى گەرمانيا، جاپونيا، اقش. تەرى كيىمدەردىڭ وتانى - تۇركيا. اياق كيىمنىڭ وتانى - يتاليا. ءاتىر-ءماتىردىڭ وتانى -فرانتسيا. جەمىس-جيدەكتىڭ وتانى- وزبەكستان. ال ورىستىڭ اراعىن وزىمىزدە دە قاتىرىپ شىعارىپ،  وكىرتىپ ءىشىپ جاتىرمىز...

«جامان ايتپاي جاقسى جوق».  ەرتەڭ بوداندىقتىڭ شۇڭەتىنە شىرعالاپ تارتا باستاعاندا، كىم بىزبەن ەسەپتەسىپ، ءبىز كىممەن  جۇلقىسقاندايمىز؟! «قارا قىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى قۇلىنىم» دەگەندەي، رەسەيمەن وداق بولىپ نەمىز بار ەدى؟! جوق، الدە ورىسپەن وداق بولىپ كورمەپ پە ەدىڭ، تويماپ پا ەدىڭ سەن قازاق؟! نەمەسە قۇلدىقتى ساعىنىپ، ارقامىز قىشىپ بارا جاتىر ما؟! ايتپەسە، نە بۇل؟! عارىشتاعى قاڭعىپ كەتكەن «قازسات» ءۇشىن ساناپ بەرگەن نەشە ميلليونداعان دوللارىمىزدى وندىرە الماي، «بايقوڭىردىڭ» ارەندا اقىسىن بىردە الىپ، بىردە الا الماي وتىرعان رەسەيمەن وداق بولىپ، مۇرتىمىز مايلانادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنە المايمىن. سوندىقتان ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ازاتتىعىمىزعا قاۋىپ توندىرەتىن، بولاشاعى بۇلىڭعىر كەز-كەلگەن  «ماي شەلپەكتەن» اينالىپ وتكەنىمىز دۇرىس. قاشاندا «كۇلشەلى بالا سۇيكىمدى». بىزبەن كىمنىڭ بولسا دا دوس، وداق، ارىپتەس، اعايىن، تامىر، قۇدا-جۇرات، اكا-ۇكا، كاردەش بولۋعا قۇشتار ەكەنى بەپ-بەلگىلى. ونىڭ سەبەبىن بىزگە كىلەڭ سقاياق، ءتىس قاققان يمپەريالار: «ءيا سەنىڭ كۇلشەڭ ۇلكەن، سەنىڭ كۇلشەڭ ءدامدى بولعاندىقتان» دەپ شىنىن ايتۋشى ما ەدى؟! كەرىسىنشە «قازاق حالقى قوناقجاي»، «قازاقستان - ورتا ازيانىڭ ليدەرى»،  «قازاقستان سەنىمدى ارىپتەس»، «استانا دەگەن الەمدە جوق ءايبات قالا»، «ساليقالى ساياساتتارىڭىز، كەشەندى زاڭدارىڭىز بار» دەپ اندەتىپ، ولەڭدەتىپ كەلەدى. بارساڭ كەرنەيلەتىپ-سىرنايلاتىپ قارسى الادى. جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولادى. كەكىلىمىزدەن سىيپايدى، ارقامىزدان قاعادى! بۇنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە كامپيت قابىعىنا ورالعان اپيىن! الداۋ-ارباۋ. شىرعا. تۇزاق! ارينە، ءبىز ەش قاشان دا، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناعا شىققانىن، الەمدىك قاۋىمداستىقتان ءوز ورنىن الا وتىرىپ، كەز-كەلگەن مەملەكەتپەن بەيبىت، قاتار ءومىر سۇرگەنىن، بارىس-كەلىس، ساۋدا-ساتتىق جاساعانىن  تەرىسكە شىعارمايمىز. بۇل ارادا ءسوز قازاقستاننىڭ  تاعدىرى مەن مۇددەسىنە كولەڭكە تۇسىرەتىن كەز-كەلگەن  ەكونوميكالىق  ايلا-شارعىدان اۋلاق بولۋ تۋرالى بولىپ وتىر. ياعني، قارنىم اشسا اشسىن، ازاتتىعىم امان بولسىن! بايىماساق بايىمايىق، بودان بولمايىق!

سوندىقتان حالىقارالىق زاڭداردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، بۇل وداقتان تەز ارادا باس تارتۋ كەرەك.  سەبەبى بۇل باسى اشىق - اقىلداسپاي جاسالعان، تەرەڭ ساراپتالماي ىستەلگەن قاتەلىك. اڭعارماي، ساراپتاماي قاتەلىك جىبەرىپ الۋدىڭ  وقاسى جوق، قاتەلىكتىڭ كوكەسى ونى تۇزەتپەۋ! دەمەك، بيلىكتى جاعالاپ جۇرگەن ازاماتتار، ۇكىمەت مۇشەلەرى ۋاقىت وزدىرماي، اتىشۋلى وداقتان شىعىپ، ەلىمىزدىڭ بۇرىنعى «كەدەن كودەكسىن» قالپىنا كەلتىرگەنى ءجون. بۇنى ءبىر ءبىز عانا ەمەس دۇيىم جۇرت، كۇللى زيالى قاۋىم سۇراپ وتىر.

ەل تاعدىرى مەن ۇلت بولاشاعىنا ءتونىپ تۇرعان  كەساپات پەن قاۋىپتىڭ باستاۋ كوزى - مىنە وسىنداي ماڭگۇرتتىك پەن قۇلدىق سانا!

الاش جۇرتىنىڭ كوزى اشىق، ساناسى وياۋ ۇل-قىزدارى!

ءبىز بيلىككە قاراپ، ۇكىمەتكە قاراپ، وپپوزيتسياعا قاراپ، قول قۋسىرىپ وتىرا بەرمەيىك. ولار دا ءوز دەڭگەيىندە ءوز شارۋاسىن جاساي جاتار. «ءۇمىتسىز شايتان» دەگەن اعايىن! ال ءبىز ەلدەگى  ساناسى ازات، ويى وزىق، ۇلتجاندى، مەملەكەتشىل بارلىق قازاق بالاسىن ۇلتتىڭ بويىنداعى الگىندەي كەسىر-كەساپاتپەن كۇرەسۋگە جۇمىلدىرساق دەيمىن. ءسويتىپ جاتپاي-تۇرماي قازاق بالاسىنىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋح، ەلدىك سانا، ۇلتجاندىلىق، پاتريوتتىق سەزىم ۇيالاتۋمەن اينالىسساق دەگەن ويىم بار. ول ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ بارلىق ءتۇرىن پايدالانايىق. اسىرەسە ەلەكتروندى  باق-تىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان باۋىرلارىمىز دا ويلانسا، ويانسا ساۋاپ بولار ەدى. بالا باقشالاردىڭ تاربيەشىلەرىمەن، مەكتەپ مۇعالىمدەرىمەن جۇمىس ىستەيىك. ماسەلەنىڭ ءبارى سول بالاباقشامىز بەن مەكتەبىمىزدەگى تاربيە جۇمىسىندا بولىپ تۇر.

ارداقتى، قالام ۇستاعان، ءسوز ۇستاعان اعايىن! ءبىر مەزگىل ولەڭدەرىڭىزدى، رومان، اڭگىمەلەرىڭىزدى دوعارا تۇرىڭىزدار. قازىر ولارىڭىزدى  ونسىز دا ەشكىم وقىپ جارىتىپ جاتقان جوق. مىنا زامان وسىلاي كەتە بەرەتىن بولسا،  ونىمىزدىڭ ەرتەڭ مۇلە ەش كىمگە كەرەگى بولماي قالادى. سىزدەر جاقسى بىلەسىزدەر، كەز-كەلگەن تاريحي كەزەڭنىڭ ءوز سىيپاتى، ءوز مىندەتى بولدادى. قازىرگى قازاق قوعامىنداعى تاريحي كەزەڭ سىزدەردەن قازاق ۇلتىنىڭ رۋحىن وياتۋدى، ازات وتاننىڭ ىرگەسىن بەكەمدەۋمەن اينالىسۋدى،  جاس ۇرپاق ساناسىنا وتانشىلىق ءدانىن ەگۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. قىتايدىڭ كلاسسيك جازۋشىسى لۋ ءشۇننىڭ جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ  ءۇش-ءتورت تومى عانا ادەبي شىعارما. قالعانى تۇتاستاي كوسەمسوز بەن اۋدارما. حح عاسىر باسىندا دالىرەك ايتقاندا 1911 جىلى تسين يمپەرياسى قۇلادى.   سول كەزدەن باستاپ ادەبيەت الەمىنە ارالاسقان جازۋشى سوڭعى دەمى بىتكەنشە (1936) قولىنان قالامىن تاستامادى دەسەك، ول شىعارماشىلىق ۋاقىتىنىڭ دەنىن تۋعان حالقىنىڭ بويىنداعى  قۇلدىق سانامەن كۇرەسۋگە ارنادى. ارينە، جالعىز لۋ ءشۇن ەمەس، سول تۇستاعى قىتاي قالامگەرلەرىنىڭ دەنى كوسەمسوز ارقىلى قىتاي حالقىنىڭ رۋحىن وياتىپ، سانا-سەزىمىن قۇلدىق تۇسىنىكتەن ارىلتۋعا قام جاسادى. قىتاي قالامگەرلەرىنىڭ بۇل ەڭبەگى، ارينە، دالاعا كەتكەن جوق، حح عاسىردىڭ 30-40-شى جىلدارىندا قىتايعا جاپونيا باسقىنشىلىق جاساپ كىرگەندە قىتايدىڭ اسكەرى ءوز الدىنا، قاراپايىم حىلقىنىڭ ەڭبەكتەگەن سابيىنەن ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن سويىل كوتەرىپ «وتان قورعاۋعا» شىقتى. ەگەر لۋ ءشۇن باستاعان قىتاي جازۋشىلارى ەگەر،  تسين يمپەرياسى قۇلاي سالىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن وياتىپ، حالىق بويىنداعى قۇلدىق سانامەن كۇرەسپەگەندە، بۇگىنگى الىپ قىتاي بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى، ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى!

سوندىقتان ەل بولامىز دەسەك، ۇلت رۋحىن وياتىپ، قۇلدىق سانامەن كۇرەسەيىك! «بەسىگىمىزدى تۇزەيىك» جۇرتىم!

ازاتتىعىمىز قازاقتىعىمىزعا ايبىن بەرسىن، قازاقتىعىمىز ازاتتىعىمىزعا ايدىن بولسىن!

دۇكەن ماسىمحانۇلى اقىن، اۋدارماشى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ ايماقتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى