Tәuelsizdik – әrbir qazaqstandyqtyng bagha jetpes baylyghy, qúndy qazynasy, san ghasyrlar boyy ansaghan asqaq armany. Oghan qol jetkizu onaygha soqpady. Babalardyng qanymen, analardyng kóz jasymen kelgen qasiyetti Tәuelsizdikting әr jyly bizder ýshin tarihy kýn. Ony óz dәrejesinde toylap, últtyq mereke retinde atap ótudi Elbasy Núrsúltan Nazarbaev nazarynan tys qaldyrmay keledi. Búl ótkenge degen qúrmet dep biluimiz kerek.

Elbasynyng sarabdal sayasatynyng nәtiyjesinde elde tatulyq, birlik, túraqtylyq ornady. Álemdik arenada Qazaqstannyng abyroy-bedeli arta týsti. Núrsúltan Nazarbaevtyng Semey yadrolyq poligonyn jabu turaly jarlyghy әr qazaqtyng jýregindegi jazylmas jarany emdegendey әser qaldyrdy. Búl bizding eldi yadrolyq qarugha qarsy kýresetin әlem elderining kóshbasshylarynyng qataryna qosty. Semey poligony 1991 jyly 29 tamyzda jabyldy. Sodan beri ol kýn BÚÚ sheshimimen Halyqaralyq yadrolyq synaqqa qarsy kýres kýni bolyp be­ki­tildi.

Tәuelsizdikting alghashqy sәtterinen bas­tap bizding memleket әlem aldynda ashyq sayasat jýrgizip keledi. Oghan dә­lel TMD elderining ishinde Qazaqstan al­ghash bolyp EQYÚ-gha tóraghalyq etui, Shanhay yntymaqtastyq úi­y­my­nyng senimdi mýshesi bolu – Qazaq­stannyng syrtqy ekonomikalyq bay­lanystarynyng damuy men halyq­ara­lyq qatynastarda bedelining artuyna zor mýmkindik tudyrdy.

Elbasynyng Mәskeu memlekettik uniyversiytetindegi 1994 jylghy tarihy kezdesuining alar orny airyqsha. Onyng airyqsha bolarlyq manyzy da bar. Sebebi, sol jiynda aitylghan iydeya negizinde Euraziyalyq ekonomikalyq odaq ómirge keldi. Biz sonda Elbasy­myz­dyng danalyghyna, onyng arydan oilanatyn túlgha ekenine taghy bir kuә boldyq. «Álem.HHI ghasyr» maniy­fe­si de Preziydentimizding súnghyla saya­sat­ker­ligin anghartsa kerek.

Qazir dýnie jýzi týrli dýrbelenge to­ly. Sayasy qaqtyghystar, diny ekstre­mizm, kórinisteri az bolmay túr. Al Qazaqstan auyzbirlikti birin­shi ory­n­gha qoyyp, ymyra men ynty­maq­­­tastyqty berik ústap, tatulyq pen túraqtylyqty tu etip otyr. Búl Núrsúltan Ábishúlynyng alys­tan boljaytyndyghynyng dәleli dep bilemin. Últtyq úiymshyldyghymyzdy odan әri damytyp, irgesin bekite týsetin «Mәngilik El», «Qazaqstan-2050» Strategiyasy, «Núrly jol» bagh­dar­lamasy, «100 naqty qadam» Últ jos­pary siyaqty strategiyalyq josparlar bizge әlemning damyghan, ozyq 30 elining qataryna enuge mýmkindik beredi.

Halyqtyng intelektualdyq qabi­le­tin damytu isinde Elbasy bekitken ere­jelerding de manyzy zor. Sonyng biri Qazaqstan Últtyq injenerlik akademiyasy der edim. Ghylym ordasynyng negizgi atqarar mindeti de eldik is, Elbasy sayasatyna ýn qosu. Bizding akademiya 1991 jyly KSRO Injenerlik akademiyasynyng Qazaq bólimi bolyp qúryldy. El Tәuelsizdigin alumen qatar oghan «Últtyq» dәrejesi berildi. Akademiya negizin qalaugha bilikti mamandar, ghalymdar, Parlament pen Ýkimet mýsheleri, kóptegen kәsip­oryn, uniyversiytet, birlestik basshy­lary ýles qosty. Biz qazir olar­dy asqan qúrmetpen eske alamyz. Olardyng ishinde aituly ghalym Ómirbek Joldasbekovting orny erekshe. Akademik Qazaqstan Injenerlik akademiyasynyng negizin qalap, onyng túnghysh preziydenti boldy. Joldasbekovting basshylyghymen әlemdik tәjiriybede tendesi joq týbirinen jana jýk kótergish, jýk tiyegish-týsirgish, grey­der­lik, jýk qarmauysh jәne manipulyasiyalaushy qúrylghylar jasalynyp, óndiriske engizildi. Ómirbek Arsylanúly qazaq ghalymdary arasynda birinshi bolyp qazaq tilinde mashinatanudyng terminologiyalyq sózdigin jasady, mashinalar men mehanizmder teoriyasy turaly oqulyqtar jazdy.

Álem naryghyndaghy bәsekelestikke tótep beru ýshin bilim men ghylym aua­day qajet. Onyng ishinde injene­riya salasyn odan әri damytugha basa nazar audaru ómir talaby bolyp túr. Injenerlik akademiyanyng dýniyege keludegi «iydeologiyalyq negizi» osy bolatyn. Áriyne, búl ghylym ordasyn júrt bir auyzdan maqúldaghan joq. «Qazaqstangha taghy bir akademiya ne ýshin kerek?» degen súraqtar da qarsha borap jatty. Bizding baghymyzgha oray, ózi de osy saladan alys bolmaghandyqtan Elbasy búghan asqan týsinistikpen qarady. Nәtiyjesinde akademiya qúru kerek degen oy qoldau tauyp, Tәuelsiz Qazaqstannyng bilim turaly zanyna enip, oghan elimizdegi barlyq ghylymi-injenerlik ortalyqtar sho­ghyr­lan­dyryldy.

Akademiyanyng negizin qalau­shy­lardyng qúramyna belgili ghalymdar men memleket qayratkerleri kirdi. Olar­dyng qatarynda A.Abdulliyn, K.Auha­diy­ev, S.Baybolov, U.Bay­mú­ra­tov, Sh.Bek­­bolatov, G.Bekjanov, A.Bolatov, F.Ghalymov, A.Jomartov, B.Jú­ma­ghúlov, T.Jýnisov, Ú.Qarama­nov, H.Qazyhanov, S.Qojahmetov, A.Qúlybaev, N.Nadirov, B.Núrjanov, M.Núrymov, B.Parymbetov, IY.Poly­vya­n­­nyi, O.Sәbdenov, A.Sqa­qov, S.Tәke­janov, M.Ýrkimbaev siyaq­ty túl­ghalardy erekshe ataugha bolady.

Ministrler kabiynetining 1991-1992 jyldardaghy eki erejesimen akademiya dәre­jesi bekitildi. Onda Injenerlik akademiya elimizdegi injenerlik sala­nyng joghary ghylymiy-әdistemelik jәne ýilestirushi ortalyghy ekeni anyq­­­talghan. Biz Qazaqstandaghy bo­la­­­shaghy zor demokratiyalyq qo­gham­gha tәn biriktiruding jana forma­la­­ryna arqa sýieu kerektigine senim­di boldyq. Birinshiden, múny basa aitu kerek, sebebi, bas kezinde qiyn­dyqtar tughyzghanymen, keyingi uaqyt­tarda, yaghny onjyldyqtaghy tәji­riy­bede búl tәsilding dúrystyghyn ómir aghysy dәleldep otyrdy. Tek atau­yn ghana akademiya dep atamay, so­ghan say jana tәsilde júmys jasap, memlekettegi orny men rólin anyq­tap, biregey baghytyn tabu kerek bol­dy. Nәtiyjesinde ghalymdar men iyn­je­nerlerding qarym-qabiletine kýsh sala otyryp, olardyng memleket pen kәsip­kerlik arasyndaghy ózara baylanysyn qúru kerek degen tújyrymgha keldik.

Akademiyanyng algha qoyghan bas­ty maqsaty – ghylym men tәjiriybe arasyndaghy kópirge ainala otyryp, óndiristegi ghylymy jetistikterdi tәjiriybege engizu jәne eldegi ghylymiy-tehnikalyq sayasattyng órkendeuine ýles qosu. Sol kezden beri biz algha qoy­ghan maqsatymyzdan ainyghan emespiz. Búl mәseleni sheshudegi eng ýlken jetistikting biri – 90-shy jyldary biz­ding bastamamyz boyynsha Ýkimette Sa­la­aralyq ghylymiy-tehnikalyq kenes qúryldy. Al injenerlik akademiya onyng negizgi júmys úiymy boldy. Atalmysh kenes ózining 4 jyldyq qyzmetinde otandyq ghalymdar men injenerler jýzege asyryp, kópshiligi halyqaralyq dengeyde jetistikterge jetken 200-den asa irgeli zertteu jo­balargha qoldau kórsetti. Biraq eko­no­mikalyq qiyndyqtargha baylanysty ol kezde ghylymy júmystargha qolayly jagh­day az boldy. Ekonomikagha týbe­geyli ózgerister endi, óndiristik әleuet qúldyrady. Zertteuding negizgi ózegine ainalghan óndirister shetinen jabylyp jatqan bolatyn. Degenmen, osynday qiynshylyqtargha qaramastan, bizding bastamamyzdyng negizinde Qazaqstan kóp­tegen salalyq ghylymdardaghy әleu­etin saqtap qala aldy. Ol ghy­ly­my jobalarymyz býginde basty ar­tyq­shylyqtarymyz bolyp qaluda. Bú­ghan mynaday eki ýlken kórsetkishti dәlel retinde úsyna alamyz, 25 jyl ishinde akademiya ghalymdary 6 mynnan asa ghylymy jobalar men baghdarlamalardy jýzege asyrdy. Injenerlik akademiyanyng 47 mýshesi Otanymyzdyng ghylym men tehnika salalary boyynsha Memlekettik syilyqtyn, sonday-aq, әl-Faraby atyndaghy memlekettik syilyqtyng laureattary atandy. Búl sandardyng astarynda akademiya mýsheleri men enbek újymdarynyng ózderi jasap, әri jýzege asyryp otyrghan ýlken je­tistikteri jatyr. Sondyqtan da atal­mysh kórsetkishter ghylymi-inje­nerlik qoghamnyng ýzdik ýlgileri desek jarasady. Keng kólemdegi tabystarymyz retinde, tau-ken metallurgiyalyq jәne kómir shiykizatyn óndeuding jana tehnologiyalarynan bastap super­kom­piuterlik óndiriske deyingi, son­day-aq, antropogendik lastanudy bagha­laudaghy baghdarlamalyq keshennen, kýn, jel syndy energiya aludyng jana tipterin janghyrtugha deyingi ara­lyqtardaghy janalyqtardy aitugha bolady.

Biz ýshin zertteuding ghylymy den­geyi ghana emes, onyng óndiristegi teh­nologiyalyq әdisterge enui de ma­­nyzdy edi. Búl jerde biz Elba­sy­­nyn: «Óndiristi jandandyru – memleketimizding tәuelsizdigin nyghay­ta­tyn innovasiyalardy engizumen baylanysty bolady», degen sózine sýiendik. Sondyqtan da búl qyzmetimizdi bo­lashaq­qa naqty baghdar jasaytyn mem­lekettik manyzy bar júmys dep se­nimdi týrde aitugha bolady.

Taghy bir memlekettik manyzy bar baghyt – zang shygharushy organdardyng damuyna at salysu. Búl júmysymyzdy ghylym men óndiris ortasyndaghy maqsattardy úshtastyrugha baghyttap otyrmyz. Akademiya mýshelerining qatysuymen ghylym men bilim, inno­va­siyalyq qyzmet, patent turaly kóp­tegen qújattar jasalyp, zandar qa­byldandy. Júmys barysynda ghy­lymiy-tehnikalyq baghdarlamalar men jobalardy jýzege asyrudaghy otandyq ghalymdar men mamandardyng dәrejesin kóteruge de basymdylyq berildi. Memleket basshysynyng bastamasy arqasynda ghylymnyng jana basqaru jýielerin engizu turaly manyzdy zang shygharugha jәne tәjiriybede serpilis ja­saugha mýmkindik tudy. Onyng bir baghyty, ghylymy qyzmetting nәtiyjesi retinde otandyq kәsipkerlikke innovasiyalardy engizu arqyly yntalandyru bolyp tabylady. Búl aldaghy uaqytta da jetildirile beredi. Uaqyt óte kele ýzdiksiz júmystarmen jalghasyp óz nәtiyjesin beretinine senimdimiz.

Injenerlik akademiya ghalymdary Parlament pen Ýkimet te, olardyng bólimderi men ministrlikterde júmys isteydi. Sonday-aq iri birlestikter men óndiris oshaqtaryn, ghylymy úiymdar men Qazaqstandaghy JOO-ny basqaryp otyrghan azamattar da az emes.

Býginde akademiya jýzdegen kórnekti ghalymdar men jetekshilerdin, sapaly mamandardyng basyn qosyp otyrghan eli­miz­degi ghylymi-injenerlik әleu­et­ting altyn qoryna ainaldy. Biz әlemdik arenada da joghary jetistikke ie boldyq. Sebebi, akademiyamyz Halyqaralyq injenerlik akademiyamen jәne Islam memleketteri injenerlik instituttar federasiyasymen, sonday-aq, әlemdegi birneshe bedeldi injenerlik úiymdarmen tyghyz baylanysta júmys jasap ke­ledi. Býginde Últtyq injenerlik aka­de­­miya halyqaralyq dәrejedegi iri ghy­lymi-injenerlik jәne ghylymiy-óndiristik ortagha ainaldy deuge bolady.

Qazaqstannyng Últtyq injenerlik akademiyasy ózining 25 jyldyq mereytoyyna bolashaqqa senimdi silteme jasay otyryp, ýlken bedel jinap keldi. Osy orayda, jaqyn aradaghy jauapty mindetimizding biri – Astanada ótetin «Bolashaq energiyasy» taqyrybymen ótetin EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylghan kórmesine at salysu. Kórme ayasynda últtyq iyn­je­nerlik akademiya Qazaqstan Jaraty­lys­tanu últtyq ghylymy akademiya­symen birlese otyryp basty úiym­das­tyrushy retinde «Bolashaq energiyasy: innovasiyalyq josparlar men jýzege asyrudaghy әdister» atty әlemdik tәjiriybede tendesi joq injenerler men ghalymdardyng WSEC-2017 әlemdik kongresin ótkizudi josparlap otyr.

Aldymyzda atqarar mindetter men jýzege asyratyn jobalar jeterlik. Jos­parlaghan júmystardy oidaghyday is jýzine asyra otyryp, biz elding órleuine, ghylym men bilimning damuy­na qomaqty ýlesimizdi qosa beremiz. Ót­ken jylghy Tәuelsizdikting tól merekesine arnalghan saltanatty jiynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev: «Qazaqstannyng bolashaq jastary bizding jetistigimizben maqtanyp, bizding tәjiriybemizden ýlgi-ónege alulary kerek», degen bolatyn. Biz de Elbasynyng ýdesinen shyghyp, elimizding ertengi jarqyn jetistikteri ýshin intellektualdyq iygiligimizdi shynday beretin bolamyz.

Baqytjan JÚMAGhÚLOV, Qazaqstan Últtyq injenerlik akademiyasynyng preziydenti, akademiyk

Abai.kz