Jaqynda ghana mәlim bolghanday, QR Bilim jәne ghylym ministrining búiryghymen joghary jәne odan keyingi oqu oryndaryndaghy mamandyqtar tiziminen «Qazaq tili», «Qazaq ədebiyeti», «Qazaq tarihy», «Lingvistika», «Shyghystanu» siyaqty eng qajetti pənder alynyp tastalyndy. Týsingenge búl qazaq ýshin «26-baptan» esh kem emes, ruhany apatqa bastaytyn, qazaqty últ retinde joyylu shegine aparatyn súmdyq!

Erlan Saghadiyev tizginin ústap otyrghan Bilim jәne ghylym ministrligi «Qazaqstan Respublikasyndaghy jogharghy jәne jogharghydan keyingi bilim beru mamandyqtarynyng klassifikatory» degen qújatynyng jana núsqasyn 01,02,2017 j. qoldanysqa engizdi. Atalghan qújattyng «Bakalavriat mamandyqtary» degen 7.1. bóliminde qazaq tili jәne qazaq әdebiyeti mamandyghy atymen joq. Onyng ornyna «Múghalimderdi tilder men әdebiyet boyynsha dayarlau» (Podgotovka uchiyteley po yazykam y liyterature) dep jazylghan. Sóitip, BjGhM «Qazaq tili» men «Qazaq әdebiyeti» mamandaryn dayyndaudan bas tartypty. BjGhM-nyng búnysyn qalay týsinuge bolady? Saghadiyev myrzanyng ministrligining qazaq últyn, tilin jonggha baghyttalghan bastamasyna narazylyq bildirip Qazaqstannyng bir qauym ghalymy Aqordagha hat jazypty.

Elbasynyng ózi últymyzdyng әdebiyetindegi jauharlardy, ruhany múralardy, tildi, dildi týgendep jatqanda múnday mamandyqtardan bas tartu kimge kerek boldy? Biz ýnemi moyyn soza kóz sýzetin Batystyng Garvadynda, Oksfordy men Kembridjinde Saghadiyev myrza kereksiz dep tapqan «әdebiyettanu», «lingvistika», «tariyh», «shyghystanu» degen pәnder oqytylady. Ministr Saghadiyev myrza Ahmetting әlippesin «óltirip» bolyp, endi memlekettik tilge shýilikkeni qalay?

MEMLEKETTIK TIL – QAZAQ TILINEN BASQA QANDAY TIL BOLUY MÝMKIN? 

Aygýl Ismaqova, Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor:

- Bir aita keterlik mәsele, mamandyqtar tizbeginde «Audarma isi, ilespe audarma» degen bar. Búl filologiya – әdebiyettanu men tiltanu salasynyng biri. Ony bólip alu arqyly Bilim jәne ghylym ministrligi endigi kezekte tek audarmashylyq mamandyqty ghana dayarlaytyn bolyp otyr. Qazaq tili, qazaq әdebiyeti, әdebiyettanu, týrkitanu, shyghystanu tәrizdi ghylym salalary qayda qaldy? Tipti búl qújatta filologiya degen sóz joq. Osy rette mynaday zandy saual tuyndaydy: filologiya salasyn basqa tilderding audarmashylaryn dayarlaumen ghana shektep tastaghanmyz qalay? «Tilderdi oqu», «Ádebiyet pen lingvistika» mamandyqtaryna toqtalayyn. Álemdik ghylymy klassifikatoryndaghy «Filologiya, Liyteraturovedeniye, Lingvistika» degen ataular joyylghan. «Ádebiyet pen lingvistika» dep pәn retinde atalghanymen beriletin dәreje – «Tiltanu» delingen. Sonda qay eldin, kimning әdebiyeti oqytylmaq? Nege qazaq әdebiyetining aty atalmaydy? «Izuchenie rodnogo yazyka» degende kimning tughan tilin oqytu kózdelip otyr?

Memlekettik til – qazaq tilinen basqa qanday til boluy mýmkin? Týsinemin, orys tili, aghylshyn tilderin oqytu – zamannyng qajettiligi. Biraq atalghan tilderding óz otandary bar. Memlekettik qazaq tili men onyng kórkem shejiresi – qazaq әdebiyetin bilim beru jýiesinen osylaysha ysyryp tastau arqyly biz tәuelsizdigimizge qiyanat jasap otyrghandaymyz. Elimizde qazaq tili men qazaq әdebiyetining keleshegi búlynghyr bolyp túrghanyn osynday qújattan-aq baghamday berseniz bolady.

Byltyr Qazaq tarixy, Qazaqstan tarixy degen mamandyqtar joyylghan kezde tarihshylar dәl osynday kýy keship edi. Endi múnday jaghday әdebiyetshilerdin, qazaq filologtarynyng aldynan shyqqanda, últ ghylymyna tóngen qauipti aitudy azamattyq paryzym dep esepteymin. Memlekettik til men últ әdebiyeti, elimizding tarixymen birge tәuelsizdigimizdin, últ qauipsizdigining negizgi tiregi emes pe? Eger osylay ketetin bolsa, endigi úrpaq kýni erteng qazaq әdebiyeti týgili qazaq tiline de zar bolghaly túr.

Kórshiles Resey elinde búl ghylym salasy ornynda túr. Olar múnday qadamgha biz siyaqty bara qoymaytyny aidan anyq. Sebebi әr memleket ýshin onyng tili – últ tútastyghy men qauipsizdigining mәselesi. Ministrlik rayynan qaytyp, búl qújat ózgertilmese qazaq tilining bolashaghy turaly oilaudyng ózi qiyn. Tәuelsizdik kezde memlekettik tildi jәne ol tildegi әdebiyetti joghary oqu oryndarynyng klassifikatoryna engize almasaq, búl elimizge abyroy әpermesi anyq.

BÚL ÓZ ANAMYZDY BASQA TEPKENDEY ÁREKET

Úlan Erkinbay, Qazaq Gumanitarlyq zang uniyversiyteti, Qazaq tili jәne jalpy tilder kafedrasynyng mengerushisi:

- XX ghasyr basynda til men әdeby múralarymyzdy tanu kәsiby dengeyge kóterildi dep quandyq. Ádebi, syni, estetikalyq pikirlerding tórkini san ghasyrgha ketse de kәsiby әdebiyettanudy biz alashtyqtardan bastap jýrmiz. Osyny aityp, A.Baytúrsynúlynyng "Ádebiyet tanytqyshyn" kәsiby әdebiyettanudyng basy dep Mәskeude bayandama jasaghanymda: yzagha bulyghyp, jýzderin qyzghanyshtyng oty sharpyp, birer professor men birqansha dosentting zaldan shyghyp ketkeni әli esimde. Sondaghy qyzghanyshtarynyng mazmúny: "Tomoshevskiyden bir jyl, Bahtinnen ýsh jyl búryn keshendi teoriyalyq enbek jazatyn, kto on takoy Baytursynov" bolatyn. Ol 2003 jyl bolatyn. Múnday qasiyettti dodagha meni baghyttaghan Z.Ahmetov, Z.Qabdolov, A.Isimaqova, K.Syzdyqov, F.Fatkullin syndy bir shoghyr ziyalylar edi. Men ol kisilerge mәngilik qaryzdarmyn. Álemdegi eng súlu, eng taza mamandyqqa baulyghany ýshin.
Al qazirgimiz ne? Ras, qazir "Qazaq filologiyasy", "Qazaq tili men әdebiyeti" mamandyghy asa modnyy emes shyghar. Ony moyyndaymyz. Onday uaqytsha modnyilyqqa qyzmet etetin mamandyqtar emes olar. Eki mamandyq ta halyq danalyghymen, sóz atty qúndylyqpen, ruh atty qasiyetpen tikeley júmys jasaydy. Býgingi jәudiregen qazaqy qúndylyghymyzdyng shyraqshysyna ainalghan osy sala mamandary qazir kisi mýsirkerlik halde. Asylynda, barlyq mamandyqtardyng negizgi qúraly sóz. Mәtin.Qisyn. Qúndylyq. Aty atalghan dýniyeler býgingi ministrlik qajetsiz sanap otyrghan eki mamandyqtyng negizgi nysany. Sondyqtan, búl mamandyqty esh talqysyz qysqartu mýmkin emes. Kerisinshe, jana formatta týrlendirip qúndylyghyn arttyrudy el bolyp aqyldasuymyz kerek. Áytpese, óz anamyzdy basqa tepkendey әreket qoy búl...

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz