Elimizdegi til sayasatynyn  basym baghyttarynyng biri retinde terminologiya mәselesi «Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynda»: «Terminologiyalyq leksikany birizdendiru, terminologiyalyq qordy tolyqtyru jónindegi mindet asa ózekti bolyp sanalady» delinip, qazaq terminologiyasyn jýieleu, әlemdik tәjiriybeni, tuystas tilderding ýlgilerin paydalanu, terminologiyalyq qordy jana termindermen janartu, terminologiyanyng birynghay elektrondy bazasyn qúru, terminderdi veb-sayttar men portaldargha ornalastyru siyaqty mindetter kózdelgen. Sonymen birge qazaq tilining rettelgen terminologiyalyq qorynyng ýlesin 2014 jylgha qaray – 20 payyzgha, 2017 jylgha qaray – 60 payyzgha, 2020 jylgha qaray – 100 payyzgha kóbeytu kózdelgen.

2015 jyldan beri terminologiyalyq júmystar meylinshe jýielene týsti. Onyng birneshe sebebi bar. Birinshiden, QR Premier-Ministri orynbasary qatysqan respublikalyq seminar-kenesting hattamasy boyynsha Komiytet janyndaghy Sh.Shayahmetov atyndaghy tilderdi damytudyng respublikalyq ýilestiru-әdistemelik ortalyghynda terminologiya bólimin ashu jәne terminderdi aldyn ala saraptau júmystaryn úiymdastyrudy osy bólimge tapsyru jýkteldi.  Búl júmystar óz nәtiyjesin berip, terminder saralau, olardy Respublikalyq terminologiyalyq komissiyagha úsynudan búryn әr terminge lingvistikalyq saraptama jasau retke keltirildi.

Ekinshiden, memleketik baghdarlamada mejelengen indikatorlardy oryndau ýshin mekemelerden, jeke túlghalardan kelip týsken terminderge asa tiyanaqty týrde saraptau jýrgizilip, sonyng negizinde  bilikti mamandardan, ghalymdardan qúrylghan Respublikalyq Terminologiyalyq komissiya 2015 jyly - 3167 termiyn, 2016 jyly – 5208 termin bekitildi. Búl terminder әrtýrli salalardy qamtidy. Degenmen termin bekitu ýderisinde salalardy meylinshe tolyghyraq qamtugha, sóitip salalalyq terminologiyadaghy birkelkilikke qol jetkizu mindeti  qoyyluda.

Ýshinshiden, Qazaqstanda terminderdi arnayy týrde bekitu 1971 jyldan bastalghan. Sodan beri býgingi kýnge deyin 18 mynnan astam termin bekitildi. Búl ghylymnyn, qoghamdyq ómirding aluan salalaryn qamtityn terminder.  Atap aitqanda, 1971-1990 jyldary 2879 termiyn, 1992-2014 jyldary    6320 termiyn  bekitilgen. Jogharyda aitqanymyzday, 2015 jyldan bastap termin bekitu qarqyndy jýrgizile bastaghan. Biraq búl asyghystyqty bildirmeydi. Ghylymnyn, qoghamnyng barlyq salasyn termindermen qamtamasyz etu ýshin әli de atqarylar júmystar kóp.

Tórtinshiden, terminologiyadaghy ýlken mәsele – terminjasam mәselesi. Álemdik tәjiriybedegi siyaqty bizde de terminjasaudyng qalyptasqan birneshe tәsilderi bar. Negizgileri: tilimizding sózjasamdyq әleuetin barynsha qoldanyp, taza últtyq mazmúndaghy termin jasau (sutegi, quat, ýsteu), halyqaralyq terminderdi sol kýiinshe qabyldau (sonet, tiraj,abonent), halyqaralyq terminning týbirin qaldyryp, qazaqsha qosymsha jalghau (alumsirne, yanycharlar, venesuelder), eki nemese kóp sózden túratyn termindik tirkes synarlarynyng aralasyp kelui (mehanikalyq jýie, bank salymy, dәstýrli grammatika). Terminjasamdaghy osynday ýderister qazaq tiline ghana emes, әlemdegi basqa da tilderge tәn. Ol tilding ishki әleuetinen,  elding qoghamdyq-әleumettik ereksheliginen tuyndaytyn faktorlar. Qazaq tilining leksikalyq baylyghy jәne grammatikalyq mýmkindikteri onyng sózjasamdyq qabilettiligining joghary ekendigin qashan da kórsetip keledi. Ony Ahmet Baytúrsynúlynan bastap, qazaq ghalymdary  san mәrte ghylymy týrde dәleldegen. Degenmen, qazirgi halyqaralyq integrasiyalardyng keneni, tehnologiyalardyng qarqyndy damuy terminderdi de kóptep qalyptastyruda. Osynday halyqaralyq terminderding barlyghyna tilimizden balama tabu mәselesi ghalymdardy, mamandardy oilandyruda. Búl arada Respublikalyq terminologiyalyq komissiya mýsheleri konsensustyq pozisiyany tandaghan. Yaghni, qazaq tilinde balamasy bar nemese tilding sózjasamdyq әleuetin paydalanyp, jana termin jasaugha bolsa, onda kirme terminder últtyq ataugha ie bolady. Eger halyqaralyq terminderding dәl balamasyn tabu mýmkin bolmasa, onda sol halyqaralyq termin qaldyrylady. Osynday pozisiyany 2016 jyly bekitilgen terminderden angharugha bolady. Atalghan jyly 5028 termin bekitildi. Olardyn  ishinde qazaq tilinde balamasy berilgenderi –   2506 (48,2 %), halyqaralyq atauda qalghandary – 752 (14,4 %), qúramynda halyqaralyq sóz ben qazaq sózi tirkesken terminder – 1950 (37,4 %).

Besinshiden, terminologiya salasy ózining sipaty jaghynan ýnemi halyqaralyq tәjiriybelerdi qorytyp túrudy, mamandardyn  pikirin tyndaudy qajet etedi. Sondyqtan ýstimizdegi jyly Komiytet respublikalyq әdisnamalyq seminar jәne ghylymy konferensiya ótkizudi josparlap, qazaq terminologiyasynyng qazirgi barysyna ghylymy jәne tәjiriybelik taldau jasamaqshy. Osynday ghylymy basqosular kezinde biz qazirgi qalyptasqan elimizde ghana emes, jalpy halyqaralyq dengeydegi terminjasamdyq tәjiriybelerdi qorytyp, osy saladaghy júmystardyng algoriytimin jәne terminderdi bekituding janasha kriyteriyleri men prinsipterin saralaymyz. Búl  keleshektegi júmystardyng nәtiyjeliligin, tiyimdiligin arttyrugha kómekteseri kәmil.

Termin sózderding jay tizbegi emes, ol kópshilik qoldanatyn bolghannan keyin әleumettik mazmúndaghy asa manyzdy ataular. Sondyqtan Komiytet jәne Respublikalyq terminologiyalyq komissiya qazaq tilinde termin qalyptastyrudyng barlyq úiymdastyrushylyq, lingvistikalyq mәselelerin ontayly sheshu maqsatynda jýieli júmystardy jalghastyratyn bolady.

Ghalymjan Meldeshov, Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiyteti Tóraghasynyng orynbasary

Abai.kz