Qút – kóne úghym. Kóne týrki dәuirinde qút Tәnirisinen bastau alady degen senim joghary bolghan tәrizdi.  Oghan dәlel retinde Kýltegin jazularyndaghy «Tәniri jarylqaghandyqtan, Ózimning qútym bar bolghandyqtan, Qaghan otyrdym» degen tasqa qashalyp jazylghan jazudy aitugha bolarlyq. Óitkeni, Tәnirisinen adam balasyna jarylqau bar. Adam ózining sózi men isining búrystyghynan Tәnirisi bergen qútynan aiyrylyp qalmauy tiyis degen senim de joghary bolghan tәrizdi.  

Tәnirdi ejelgi týrkiler әke dep tanyp,  Úmaydy ana dep ataghan. Osynyng ózi búl sózding aspan men jer, әke men ana arasyndaghy kiyelilik pen qasiyettilikting túnyp túrghanyn bayandaytyn nyshan. Áke men Ananyng bastamalyq garmoniyasy Adam ata men Haua ananyng jaratylysyna úlasyp, adam iydeyasynan adamzat iydeyasyna órbiytin óris alady.

Qút – kiyeli de, qasiyetti úghym. Kiyelik pen qasiyettilikting kuәsi qúttyng jaratushysy Tәnirisi men onyng jaratylysy adam arasyndaghy erekshe bir sakraldy qatynasy, әri garmoniyasy. Adamdar barlyq tirshilikke tiri dep qarap, әr nәrsening iyesi bar, iyesiz dýnie joq dep bildi. IYesin Tәnir kiyesin qút dep tanydy. Olar Aspan – qút, jer – qút, su – qút, tórt týlik mal – qút. t.t.  Osy kiyelilikterge adam jer betinde iyelik etui tiyis. Olardy aqylmen izgilikpen paydalansa, iygiligin kórip, qút qonady dep sendi.

Kóne  týrkilik kezenning ózinde-aq «qút» sózi mynaday týsinikterdi bildirgen:  1) jan, ómirlik quat, ruh.  2) baqyt, dәulet, jaqsylyq, joly bolu, baghy ashylu. 3) sәttilik, tabys. 4) kisilik, úlylyq, dәreje. 5) aqiqatqa jetu, núrlanu, shynayy baqyt pen shattyqqa kenelu. [1,471b.]

Kóne dep sipattama berilgen «qút» úghymymyz eshqashan da eskirmek emes. Kerisinshe, kóne zamandaghy adam ómirindegi sәttilik, baghy ashylu, yrysqa kenelu, nesibening mol boluy, ómirding berekeli boluy, núrlanyp, shattyqqa shomyluy sekildi týsinikter osy kýnge deyin óz manyzdylyghyn joghaltqan emes. Kerisinshe, adam ómirining mәni bolyp otyr. Búl jerde qút dýniyetanymynda ekzistensialdyq bastau, mәndilik basym deuge bolady. Mәselen, jas nәrestening dýnie esigin ashu, shildehana, túsaukeser, esim qoi, qyz úzatu, ýilenu toyy t.b san týrli salt-dәstýrlerimizdi aitugha bolady. Qazaq halqynyng ýilenu dәstýrinde jas kelin bosaghagha tabaldyryqty ong ayaghymen attau arqyly enedi. Tabaldyryq týsinigining negizinde de qút dýniyetanymy jatyr. Óitkeni, tabaldyryq aq bosaghanyng tabany, tireushisi, eki әlemning shekarasy ispettes. Tabaldyryq – gharyshtyq týsinik. Ol әlemning birligi filosofiyasynyng kilti. Qazaq halqy ýshin tabaldyryq – qúttylyqtyng simvoly. Sol sekildi «kelinning ayaghynan» degen sóz bar. Kelinning ayaghynyng qúttylyghy sol otbasygha  dýniyege nәreste, úrpaq syilauynda. Nәrestening kelui – búl qúttyng kelui. Bala kótermegen әiel men ýilenbegen erkek әleumettik túrghydan da qúrmetke layyqty emes dep tanylghan. Bas ekeu bolmay, mal ekeu bolmaydy degen jaqsy sóz sodan qaluy mýmkin. Óitkeni, qút-damudyn, kóbendin, molshylyqtyn, ónimdilikting nyshany. Ony kóbeytushisi bata-tilek dep bilgen qazaq halqy. Sondyqtan da, auyl aqsaqaldary kelinge «ayaghyn qútty bolsyn!», «Qútty qadam bolsyn!» -degen bata-tilek joldaytyn bolghan.

Ómirlik sәttilik, ómirding berekeli boluy, baghy ashylu, baq qonu, yrys-nesibening molangy, dәulettilikke kenelu t.t. adam ómirine qatysty súraqtar. Mәni tereng osy keng týsinikterdi bir óriske biriktirushisi  qút dep  tújyrymdaugha bolarlyq. Ol jaratylys pen  tirshilikting rettiligi, jýieligi. Jaratushy әlemdi rettilikpen, esep qisappen, eng bastysy Jaratushy men jaratylystyn, Aspan men Jerdin, jan men tәnning dialektikalyq emes, birtútastylyq garmoniyasymen jaratqan. Al adamzattyng tirshiliktegi týpki armany, mýddesi men maqsaty ne? Ol baqytty bolu, baqytty sezinu. Baqyt adam ýshin jat dýnie emes. Baqyt – adam tirshiligining órisi. Al onyng bastauy, substansiyasy – qút.

Qút – jan, ómirlik quat, ruh. Qút – Tәnirding syiy retindegi substansiya. Tәnirden adamzat balasyna qanday syy berilui mýmkin? Áriyne, Tәnirden adamzat balasyna eng basty syy búl tirshilikke negiz bola alatyn jan berile alady. Osy jan arqyly adam Jaratushysymen birlikte bolady. Jannyng mәngiligi osynda demekpiz. Mәselen, týrki qaghandarynyng «Tәnirqút», «IYdiqút» ataqtaryn aitugha bolady. Bizding oiymyzsha  halqyna úly jenis syilap, týrki elin mәngilikke el bolugha baghyttaghan qaghandy qúrmettep, «Tәnirqút», «IYdiqút» dep atap, olargha joghary ataq berilgen. Búl  jerde  Tәnir iyesine tәn erekshe qasiyet – mәngilikte ómir sýru. Al «qút» Tәnirmen beriletin «jan» degen maghyna bildiredi. Sonda, «Tәnirqút» degenimiz «mәngi jan» degen maghynagha әkeledi. Al, «iydi»-qasiyetti, qúdiretti jan degen maghyna sayatyn sekildi.  

Jan tәn ýshin substansiya, bastama bolsa, tirshilik ýshin basty substansiya qút sekildi. Búl jerde qút dep otyrghanymyz jan da,  tirshilik dep otyrghanymyz baqyt, nesibe, yrys, bereke dep tanuymyz dúrys sekildi. Qút degenimiz ne? Búl jannyng tilegi demekpiz. Jannyng tilegi ne desek? Ol tәnmen bir bolu der edik. Osy birlikti biz tirshilik dep týsinemiz. Al baqyt degenimiz eki ayaghymyzben qara jerde basyp jýru dep  tirshilikti menzer edik.

Adam ýshin ómirding bastamasy qútpen bastalyp, qútpen úlasqany abzal deymiz. Osy «qút» úghymymen qatar «qútsyzdyq» týsinigi bar. Ol óz aldyna bir mәsele. Degenmen de, qútsyzdyq degen ne degenge jauap bereyik. Ol jan men tәnning birligining búzyluy der edik. Ony adamzat ólim dep tanidy. Sondyqtan da, jan tәn ýshin ómirlik quat, ruh,energiya desek, jan ýshin tәn bolmystyq sipat demekpiz. Tәnsiz jandy elestetu mýmkin emes. Búl jerde basty mәsele, «qút» jan men tәnning garmoniyasy retinde týsiniledi. Garmoniyanyng bastauy Tәnir әke men Úmay ana, Aspan men Jer dep jogharyda aitqan bolatynbyz. Osy eki qatynastyng garmoniyasynyng búzylmauy tirshilikting eng basty kýsh-quaty bolyp tabylady. Ol jaghdayda adam jany jetilip, ýnemi ruhany kemeldilikke úmtyluy tiyis. Adamnyng jaratylysyna say kemeldenui eki baghytta kórinedi. Ál-Faraby onyng alghashqysyn tanym, ekinshisin izgilik pen qayyrymdylyq dep, kisilik kemeldilikti jan jetilui týrinde tanytady: «...dene jan ýshin  (ómir sýredi), al jan minsiz jetilgendik ýshin, yaghny qayyrymdylyq bolyp tabylatyn baqyt ýshin ómir sýredi, demek, jan danalylyq pen qayyrymdylyq ýshin (ómir sýredi)» degendi. [2,28 b.]. Búdan bizdin  týsinetinimiz basty dýnie jannyng kemeldenui. Adam filosofiyasy degende jan men tәndi birlikte iygeru filosofiyasy der edik. Jannyng tәndi tastap ketui ol ólim. Adam ýshin ol qorqynysh, ýrey tughyzady. Ghalym Á.T. Tóleubaev bylay deydi: «qazaq halqynyng dýniyetanymynda adam qatty qoryqqanda, ne bir nәrsege qatty abyrjyghanda «qúty qashty», «súry qashty», «tynymy ketti» deydi. Shyndyghynda búl tirkester adamnyng janynyng qysylghandyghyn, ony tirshilik kýshining tastap ketkeli túrghanyn bildiredi». [3,290b.] Ári qaray ghalym: «Kóne qazaqtarda «jan» turaly týsinikpen birge osyghan jaqyn «iye» degen de úghym bolghan. Biraq «iye» barlyq pendede bolmaghangha úqsaydy. Ie tek Tәnirining tandauly adamyna ghana qonatyn erekshe kýsh, aqyl beretin tylsym qasiyet. Onday adamgha ólimning kele jatqanyn onyng iyesi bildiredi degen senim keng taraghan.[3,290b.] Mysaly, Jýsip Balasúghynnyng «Qútty bilik» degen shygharmasynda mynaday joldar bar: 

                                «Aytty Odghúrmysh ólimning shyn kelgenin,

                                  Týsine enip iyesi ayan bergenin» [4,477 b.]

dep, «iye» sózining manyzdylyghyn aityp ótedi. Áriyne, «iye» degen jannyng iyesi, iyelik etushisi Tәniri ekendigin aitady. Jannyng tәndi qay uqytta tastap ketetinin iyesi biledi. Ár dýniyening óz iyesi bar. IYesiz dýnie joq. Búl túrghyda da, kenistik pen uaqyt shenberinde adam ómiri ýshin basty ruhany kýsh – quat, ómirlik energiya osy qút substansiyasynda jatyr. Oiymyzdy әri qaray tolyqtyra týssek, zertteushi J.T.Qoshanova da ózining «Qazaq tilindegi «Baylyq– kedeylik» konseptisi: tanymdyq sipaty men qyzmeti» atty ghylymy júmysynda:««Qútadghu biligte» adamnyn  dýniyege keluin qút dep týsindirgen, sonda qút sózi assosiativtik  qatynasta «tirshilik» mәnindegi  «barlyq, molshylyq» konseptisimen baylanysty ekenin kóremiz» dep atap ótedi. [5,25b.] Búl jerde avtor assosiativtik qatynasta «tirshilik» dey otyra, «molshylyq» konseptisimen úlastyryp otyr. Bizding pikirimizshe, tirshiliktegi molshylyq búl materialdyq iygilik týrinde emes, eng bastysy adam ómirining molshylyghy. Onyng ar jaghynda úzaq ómir sýru tanymy jatyr. Qarttyng jasqa bergen «jasyng úzaq bolsyn!» degen batasynyng mәni de sol demekpiz.

"Qút" sózi  jan degen maghynamen qatar, «ruh», «ómirlik quat» degen týsinikte de qoldanyluy mýmkin.  Búl orayda «ruh» degen sózdi eki maghynada qabyldaugha bolady. Birinshiden, ruh dep adamnyng dýniyeden ótkennen keyingi janynyng ruhqa (aruaqqa) ainaluy bolsa, ekinshiden, ruhty adamnyng ishki dýniyesine erik-jiger beretin energiyalyq kýsh-quat retinde qabyldauymyzgha bolady. Mәselen, "zәre-qúty qashty" degen jannyng qatty qorquy, jannyng tәndi tastap ketu sәtimen úshtastyrugha bolatyn bolsa, "qúty tasydy" degendi adamnyng energetikalyq kýsh-quatynyng artuymen týsindiruge bolady. Qúty tasydy, bilimi arty, dәrejesi ósti, molshylyqqa keneldi dep qabyldaugha da bolarlyq.

Fransuzdyq ghalym Jan - Poli Ru  boyynsha «Ruh – kókting syiy, nesibesi retinde qút tarapynan berilgen. Qút – ruh, ómirlik quat, azyq, baqyt, nesibe maghynalardy bildiredi. Qút – Kóktegi «sýt kólinen kelgendikten de ol sýttey taza. Álemdegi barlyq bolmysta qút bar. Qút – búl baqyt» dep tújyrymdaydy.[6,128-129b.]

Ghalymnyng kóktegi sýt kóli dep túrghany bizding týsinuimizshe, Tәnirisining adamgha beretin jany  taza, pәk, sýttey aq degendi menzeydi. Adam jany taza perishte. Onda qategezdik pen zúlymdyq joq. Adam kesesi aq sýtke toly. Ekinshi jaghynan, jangha, ruhqa, Tәnir tarapynan ómirlik quatqa ie bolghan, dýnie esigin endi ashqaly túrghan nәrestening sýt kólinen kelgenin menzeytin tәrizdi. Sebebi, ómir esigin ashqan nәreste dýniyege kelgennen keyin, Aspan ayasyndaghy sýt kólinen ana omyrauyna beriledi. Nәreste ýshin alghashqy ómirlik quat ana sýti bolyp tabylady. Búl jaghynan kelgende nәrestening dýnie esigin ashuy qút – baqyttyng nyshany. Sonymen qatar, sýt búl jerde nәrestening yryzdyghy, nesibesi ispettes. Nәrestening dýniyege keluinen asqan ata-ana ýshin baqyt joq. Búl túrghyda әlem qúttylyqtyng negizinde jaratylghan. Qúttylyqqa ie bolyp baryp, adam shynayy baqytqa jәne shattyqqa keneledi. «Qút – búl baqyt» dep  Jan Poli Rudyng menzep túrghany da osy bolar. 

Ejelgi Qytaylyqtar ózderin aspan astyndaghy elmiz dep, osy aspan ereksheligin jaqsy tanyghanyn jәne týsingenderin bir kórsetkendey. Ejelgi Qytay dýniyetanymy ýshin «dao» qanshalyqty manyzdy bolsa, týrik dýniyetanymy ýshin «qút» sonshalyqty manyzdy, tipti daogha qaraghanda «qút» ómirshendiligi jaghynan óte kýrdeli de, keng dýniyetanym dep aitsaq ta artyq bolmas. Degenmen ekeuining bastauy Kók Aspan ekeni belgili Aspan men qatar jer de mәngilik. Aspan men Jer binarlyq qatynasta, ýilesimdilikte, birlikte. Adam gharyshta  nemese jerding astynda ómir sýre almaydy. Adam tek qana,  aspannyng astynda jerding ýstinde ómir sýre alady. Qúran Kәrimde de Jaratushy adamgha aspandy tóbe etip, jerdi tósek etip jaratqany aitylady. Aspan men Jer aralyghynda aua ornalasqan. Sonda aua dep túrghanymyz  tirshilikting naghyz ózi. Aua dep túrghanymyz jan. Nege? Aua sekildi biz jandy da kóre almaymyz. Eger biz jandy qút desek, onda auanyng ózi de qút. Tirshilik ýshin  aspanda qút. Aspanmen qatar jer de qút. Mәselen, Asan Qayghynyng «Jer-úiyghyn» aitugha bolady. Qútty meken, qútty jer degen sonyng bir dәleli bolmaq. Nege desek, Jaratushy Tәnir әlemdi, ondaghy aspan, jer, kýn men ai, sonymen qatar adamdy bir әlem etip jaratyp, olardyng birligin birinshi oryngha qoyghan tәrizdi. Bir boluda ghana qút bolady.

                Birtútastyq iydeyasy Jýsip Balasúghynnyng «Qútty bilik» dastanyndaghy tórt dýniyetanymdyq úghymnyng әdil biylik, iygilikti dәulet, bilikti aqyl nemese sau aqyl (zdravyy um) jәne songhysy adamdy Jaratushy aldynda qadirin saqtaytyn qanaghat birliginde, tútastyghynda. Tanqalarlyghy búl dýniyetanymdyq úghymdardyng oryndary bir-birimen auyspaydy. Olardyng aralarynda rettilik prinsiypi qatang saqtalynghan. Tórt dýniyetanymdy jeke dara qarastyru qút turaly tolyq mazmúndy ashpaydy. Tórteuining birligining garmoniyasynyng negizinde ghana qút tanylady dep bilemiz.

Qút – filosofiyalyq úghym dep negizdeuding bir joly búl Jýsip Balasúghynnyng «Qútty bilik» dastany. «Qútty bilik» naghyz filosofiyalyq shygharma. Onyng mazmúnynda bizding oiymyzsha ýsh filosofiyanyng birligi sipattalghan sekildi. Birinshi – Alla men adam birligi filosofiyasy, Ekinshi – Alla men adam birliginen tuyndaghan izgi ómir filosofiyasy, Ýshinshi – Alla men adam birliginen qalyptasqan izgilikti biylik filosofiyasy. Akademik A.N.Kononovtyn: «Eto filosofskoe proizvedeniye, v kotorom analiziruetsya smysl y znachenie chelovecheskoy  jizny y opredelyaytsya obyazannosty y normy povedenie cheloveka v obshestve» [7,507b.] deui sonyng aighaghy.

«Qútty biliktegi» әdilet, dәulet, aqyl, qanaghat týsinikteri substansiyalyq mәndegi úghymdar. Dastannyng mazmúnyn bayyptylyqpen qarap otyrsaq, bir qaraghanda, basty mәsele Kýntudy patsha jóninde bolghanymen, negizgi túlgha Aytoldy dep úigharamyz. Óitkeni, ol qút-dәulet. Jýsip Aytoldynyng tabighatyn Elik patsha arqyly ashpaq. Elik patsha  ózining biyligin osy Aytoldy qút arqyly jýzege asyryp otyrghan tәrizdi bolyp kórinedi. Al Aytoldy, ol uәzir qyzmetinde. Patshagha ýnemi aqyl-kenes berushi. Sol aqyl-kenes arqyly patsha óz boyynda qúttylyqty kemeldendirumen bolady. Búl jerde qút iydeyasyn jýieli týrde ashu ýshin Has Hajyb dialog әdisin qoldanghan. Sol dialogtyng negizinde әdilet, dәulet, aqyl, qanaghat arasynda  tyghyz qatynas ornaydy.

Aytoldy qút óz tabighatyn: «Men – deydi Aytoldy, túraqsyzbyn, ýnemi ózgeris ýstindemin. Adam talghamaymyn. Men soqyrmyn. Kimmen júghyssam, sonyng artynan erip jýre beremin» dey kele, Aydyng tabighatymen ýndestikte ekenin anghartady. Ay tughanda kip-kishkentay bolady, keyin tolghan Ayday tolyqsidy, arty jinishkelenedi, sonynda joghalady. Endi Aytoldynyng ózin sóileteyik:

Tolghan aiym bara jatyr ketilip,

Sara qúlqym qara boldy, setilip.

Qarsy alushy em tuatyghyn kýnimdi;

Batty kýnim, týnek týnnen týnildim.

Qanday jaqsy dәulet ainyp ketpese

Jýrse birge,әste syrtqa teppese.

Qanday jaqsy bektik-biylik órlese

Ajal tútpay,kisi mәngi ólmese.

Qanday әsem, jigittik shaq-anghyrt shaq

Qarttyq kelmey, iyilmegen albyrt shaq![4,266 b.]

Búdan týsinetinimiz, Ay adam ómirining ainasy ispettes. Ay tabighaty arqyly adam ómirin, tirshiligin surettep túrghanday. Adam da, Ay sekildi birneshe fazalardy bastan keshiredi. Nәreste, balalyq shaq, jigittik shaq, el aghasy, әri qaray qarttyqqa jolyghady. Qarttyqty qazaq bir ayaghy kórde dep sipattaydy. M.Qashqariyding «Jasalar qystyng qamy qútty jazdy, oilasang shirkin ghúmyr tipti az da» degen asyl sózi bar. Taldap kórelik.  Qútty jaz – búl adamnyng jastyq shaghy, jigittikting kezeni. Jastyq shaq – búl energiyalyq kýsh–quattyng kerneuining kernegen kezeni. Ol adamgha biraq ret beriledi. Al qys bolsa, adamnyng qartayghan shaghy. Osynyng ar jaghynda ghúmyr qysqalyghy aitylady. Adam ghúmyry – osy ómir men ólim arasyn sharlau. Jay sharlau emes, qútty izdeumen kezu dep týsiner edik. Osy jerde Ghúmar Qarashty sóiletsek:

«...Biz adamzat jynysy

Dýniyege kelippiz.

Jihan degen qonysqa

Kelip jetip enippiz.

Keluimiz ne ýshin?

Ketuimiz ne ýshin?

Múnda ne syr, ne maqsút?

                                     Bildik desek bilippiz» deydi.[8,117-118b.]

Ghúmyrdyng maqsaty Ghúmardy oilandyrghan súraq. Barlyq adamzatty tolghandyrghan súraq.  Basty súraq adam ómiri qútty bolsa degen tilek. Sonda, adam dýnie esigin ashady da, jabady demekpiz. Búl ýzdiksiz prosess. Biraq adamzat tirshiligi ýzilmeydi.Toqtamaydy. Odan bizding alatyn sabaghymyz Ay prosesi, onyng qúbylmaldylyghy bizderge ómirding qút ekendigin týsindirip otyrghanday. Yaghni, Ay tirshilikti tejeushi faktor retinde qyzmet etedi.

Dastandaghy dialogty bayqasaq, Aytoldy óler shaghynda Kýntudy Elikke ózining izin basyp kele jatqan úly bar ekendigin aitady. Onyng esimi – aqyl. Jәne tuysy-qanaghat. Aqyldyng da Elik sarayynda qyzmeti joghary. Óitkeni, ol aqyl, biledi, Aydyng qayta tuatynyn, qayta óz ornyna oralatynyn. «Tumaq bar jerde, ólmek bar». Ózge bir adam balasy dýniyeden ozady, onyng ornyna ózgesi keledi. Búl qaytalana beretin prosess. Alayda adam óz ómirine qanaghattyqpen qarau kerek ekendigin Odghúrmysh aitady. Ólimge ókinishpen qaraugha bolmaydy ekenin eskertedi. Adamzat tirshilik mólsherine qanaghatshylyq tanyttuy tiyis. Sebebi, ómir de, ólimde Allamen berilip, alynady.

Sonyn negizinde substansiya - aksiydensiya araqatynasy anyqtalynady. Gharifolla Esim «...Búl úghymdardy qarapayym mysalmen týsindirip keteyin, myna kisi degende, kisi–substansiya, al kisining týri aq pa, әlde Afrikadan kelgen qara kisi me desek, osy aq ne qara deu–aksiydensiyagha jatady» - deydi. [9,33b.]

Sonda qút  bastapqyda Tәnirisi, keyin Allamen beriletin tirshilikting bastauy bolatyn jan. Ol ómirlik quat arqyly tәndi ruhtandyrady demekpiz. Sóitip, jan men tәn birligi negizinde adam oryndalmaq.

Alla ómirdi, tirshilikti kóptýrlilikke toltyra otyra, barlyghynyng bir boluy iydeyasyna jeteledi. Ómir tirshilikte adam balasyna bir–aq ret beriledi. Osy ómirde adamzat bir boluy kerek. Bólinushilik pen jikshilik adamzatqa qút әkelmeydi. Dinning de, maqsaty men mәni osynda.

Sonda, substansiya qút jannyng tilegi bolsa, onyng aksiydensiyasyna tәnning tilegi tirshilik, baqyt, baq, bereke, yrys, nesibe arqyly tolyghady. Adam balasynyng tileytini úzaq ómir, mәndi ómir. Tirshilik bar jerde nesibe de, yryzdyq ta, iygilik te, baqyt pen berekede bolady dep senim bildirdi.

Bir sózben aitqanda, qút – filosofiyalyq úghym.

Qoldanylghan әdebiyetter tizimi:

1. Nadelyaev V.M., Nasilov D.M., Teniyshev E.R,Sherbak A.M. Drevneturskiy slovari. – Leningrad.: Nauka, 1969, 471 s.
2. Qazaq halqynyng filosofiyalyq múrasy. T.16. Farabitanu/Qúrast.Á.Nysanbaev.-Astana.:Audarma,2006. 28 b.
3. Á.T.Tóleubaev.Qazaq halqy etnografiyasynyng mәseleleri. T.2//Dýniyeden qaytqan adamdy jerleu jәne artyn kýtuge baylanysty nanym senimder. -Almaty, 2013. 290b.
4. Ədeby jədigerler. Jiyrma tomdyq.5-t.: Jýsip Balasaghún. Qútty bilik /Kóne týrki tilinen audaryp, alghy sózi men týsinikterin jazghan A.Q.Egeubaev. - Almaty: «Taymas» baspa ýii, -2007. 477 b.
5. J.T.Qoshanova. Qazaq tilindegi «Baylyq – kedeylik» konseptisi:tanymdyq sipaty men qyzmeti//Filologiya ghylymdarynyng kandidaty ghylymy dәrejesin alu ýshin dayyndalghan dissertasiyanyng avtoreferaty. -Almaty,  2009.  25 b.
6. Roul J.P. Turklerin ve Mogollarin Eski Dini. -Istanbul. 1998. 128-129 P.
7. Kononov A.IY.  Balasugunskiy Yusuf. Blagodatnoe znaniye. –Moskva: Nauka, 1983. 507s.
8. Ghúmar Qarash. Zamana. -Almaty: Ghylym. 1994. 117-118b.
9. Gharifolla Esim.Adam-zat. –Astana: Aqarman, 2008, 33 b.

Janabaev Jylbek Maratúly, Gumanitarlyq ghylymdar magistri

Abai.kz