2016 jyl da tarih qoynauyna ketti. Elimiz ýshin ótken jyldyng jetistikteri az bolghan joq. Sonymen birge, kónilge kirbing týsirer ókinishti jaghdaylar da oryn aldy. Sonyng biri – doping dauy. Onyng nәtiyjesimen Iliya Iliin bastaghan chempiondarymyzdy Olimpiada jenimpazy degen ataqtary men medalidarynan aiyrdy. Áytse de osy bir sharalar kópting kókeyinde kýdik qaldyrdy.

Milliondaghan otandastarymyz búghan senbedi jәne olar ýshin Iliya bәribir chempion bolyp qala beredi. Dese de әleumettik jelide Iliyany aiyptap, onyng atyna auyr-auyr sózder aitqan birli-jarym adamdar kezdesip qalyp jatty. Olargha qarsy jýzdegen adam jany shyrqyrap, Iliyany jaqtaghan oilaryn jetkizuge tyrysty. Onday pikir-talas aimaghynda tolyqqandy pikir aita almaysyn, oiyndy qysqa ghana jetkizuge mәjbýrsin. Sol sebepti de  maqala joldap otyrghan jayym bar. Endeshe, әriden bastayyn.

David Riygert. Reseyding danqty auyr atleti. Monreali (1971 j) olimpiadasynyng chempiony. Múnan bólek 6 ret әlem, 9 ret Europa, 5 ret KSRO chempiony bolghan. Ol osy jarystarda 64 ret KSRO, 63 ret әlem rekordyn janartty. Ataqty ziltemirshi 2005 jyly Katar astanasy Doha qalasynda auyr atletikadan ótken әlem birinshiligine Resey qúramasyn bas jattyqtyrushy retinde bastap bardy. Sporttyq ómirinde talay myqtylardy kórgen David Riygerttey jandy tanqaldyru qiyn. Áytse de, Dohadaghy jarysta jasynday jarqyldaghan 17 jastaghy Iliya Iliindi kórgende tandanysyn jasyra almady. Onyng auzynan «Samorodok! Nastoyashiy boes! Nastoyashiy talant! Super!» degen sózder eriksiz shyghyp ketken edi. IYә, talanttylar talanttyny, myqtylar myqtyny, úlylar úlyny birden tanidy jәne moyyndaydy. David Riygert sol jerde Iliyanyng naghyz saf altyn talant, ruhy myqty qaytpas jauynger, bir dәuirde ómirge bir ret keletin óte daryndy sportshy ekenin jazbay tanydy.

Talas joq, Iliya óte daryndy sportshy. Onyng ziltemirdi kóteruge bettegendegi ózin-ózi ústauy qanday desenizshi! Myqty degen talay ziltemirshiler shtangany ústar kezde nemese ústaghannan keyin ernin jybyrlatyp, kózin júmyp degendey ishki tolghanysyn basu ýshin týrli әreketter jasap jatady. Al Iliyada onyng biri de joq, esh qobaljymastan senimdi týrde keledi de birden kóterip ketedi. Onyng Pekin Olimpiadasyndaghy shyntaghyn auyrtyp alghan sәti she. Barlyghymyzdyng da «endi bәri bitti-au!» dep ókinishten ózegimiz órtene jazdady. Sonda Iliya «eshtene etpeydi, bәri dúrys bolady» dep jattyqtyrushylaryn da, milliondaghan jankýierlerin de sabyrgha shaqyrdy jәne kóp úzamay jenis syilady. Onyng sonday-aq 2011 jylghy Parijdegi, 2012 jylghy Londondaghy, 2014 jylghy Almatydaghy, 2015 jylghy Groznyidaghy jenisteri qanday! Al endi osynday úly sportshyny doping qabyldap, jeniske jetti degenine óz basym esh senbeymin. Álgi synama qúramynan tabyldy degen preparattaryn Iliinnen keyingi oryn alghan ziltemirshilerge kelilep jegizseng de, oghan shomyldyryp qoysang da bizding jigitimizden asyp kete almaytyny anyq. Óitkeni, Iliya tuma talant, Qazaqstannyng sport tarihyndaghy óte erekshe qúbylys. Ol barlyq jenisterine ózining myqtylyghynyn, enbekqorlyghynyn, daryndylyghynyng ghana arqasynda jetti.

Al ótken jylghy doping dauynyng kýmәndi tústary jeterlik boldy. Onyng tasasynda bir jymysqy sayasat jatqanday. Iliin jәne ózge de sportshylar sonday bir sayasattyng qúrbany bolghan sekildi. Biraq, oghan qarsy keler qayran joq. Anyqtaghysh bolsa sol 2008 nemese 2012 jyly jarystan keyin bir apta ishinde anyqtap, tas-talqanyn shygharyp, bәrin oryn-ornyna qoyar edi ghoy. Álemdik arenada talay top jarghan ziltemirshilerimizding bәrining bastary bir mezgilde daugha iligui bilikti mamandar men bapkerlerdin, sport júldyzdarynyng kýdigi men kýmәnin tudyrghany shyndyq. Ol zandy da, sebebi bayraqty bәsekede top jarghan sportshy ýnemi qatang baqylauda bolady. Olardan kýndiz-týni tolassyz júmys isteytin zertteu laboratoriyasy synama alyp otyrady.  Jarys ótetin jerge úshyp kelgende, jarys bastalar aldynda jәne jarysty ayaqtaghannan keyin. Sebebi, olar sportshy synamasyn zerttep, ony tekseruden ótkizbey túryp, jarys jýldegerine medali bergizbeydi. Osynshama tekserulerden ótkende qúlan taza bolyp shyqqan synamalar kýtpegen jerden qalaysha kýmәndi bolyp shygha keldi? Onyng ýstine Olimpiada oiyndarynyng qarsanynda. Barshagha kýdik tughyzghan osy jayt. Sondyqtan halyqaralyq auyr atletika federasiyasynyng aiyby kópe-kórneu jala boluy mýmkin. Osyghan deyin san mәrte tynghylyqty tekseruler ótkenine qaramastan, dopingting arada birneshe jyl ótkende anyqtaluyn týsindirgenderding pikirining ózi kýdik tudyrady. Kim biledi, keyin talay jyldar ótken song sol qaytalama synaq dúrys bolmady dep shyghuy da mýmkin-au.

Doping turaly alghash әngime kóterilgende songhy sәtke deyin jaghday dúrystalar dep ýmittendik. Doping saraptamasy turaly aqparat jalghan bolyp shyqty degen habarlardy oqyghanda tipti dәmelenip qalghan edik. Ókinishke oray, olay bolmady.

 Iliya 2005 jyly 17 jasynda әlem chempiony bolyp kelgen kýni ýiine baryp, súhbat alghan edim. Tanerteng maqala oblystyq «Syr boyy» gazetine shyqty.  Maqalany kelesi kýni sol kýiinde respublikalyq qoghamdyq-sayasy tәuelsiz «Halyq» gazeti basyp shyghardy. Kelesi jyly taghy da  әlem chempiony bolghanda «Iliya qayda bolsa, jenis sonda» degen taqyryppen maqala jariyalap, oblys oqyrmandaryna sýiinshi habar jetkizdim. 2008 jyly Pekin Olimpiadasynan jenispen oralghanda Qyzylorda әuejayynan qarsy alghan jurnalister tobynda boldym. 2012 jyly London Olimpiadasynan keyin de әuejaydan әriptesterimmen birge qarsy aldym. Endi sonday sәt  Rio olimpiadasynan keyin bolady dep jýrgen edim. Átten, olay bolmay shyqty.

Biraq qanday jaghdayda da Iliya – milliondardyng jýregin jaulaghan chempion bolyp qala bereri sózsiz. IYә, rasynda da ol chempion. Olimpiada oiyndarynyng jenimpazy degen ataghyn alyp qoyghanymen onyng tórt mәrte әlem chemiony bolghan ataghyn eshkim tartyp alghan emes. Ol eki dýrkin Aziya Oiyndarynyng chempiony, 2005, 2006, 2014, 2015 jyldardaghy әlemning eng ýzdik auyr atleti, әlemning eresekter arasyndaghy 4 dýrkin rekordshysy, qazirgi kýngi qoldanystaghy 85 kelige, 94 kelige, 105 kelige deyingi salmaq dәrejelerindegi Álem chempiony bolghan әlemdegi jalghyz sportshy. Osynday sporttyq jetistikterge qol jetkizip jýrgen kezenderde ótken Olimpiada oiyndarynda odan ozyp basqa bireu shyghady deu logikagha esh syimaydy.

I.Iliinning jastar men jasóspirimder arasyndaghy әlem birinshiliginde rekordtar ornatyp, jenimpaz bolghanyn, respublika chempionattaryn útqanyn da úmytpauymyz qajet. Sonau jasóspirim shaghynda sol jetistikterine de dopingting kýshimen jetti dep sanayma eken? Taghy da qaytalap aitayyq, Iliya tua bitti daryn, qaytalanbas túlgha. Kezinde David Riygert joghary baghasyn bekerden-beker aitqan joq.

I.Iliin Auyr atletikadan QR enbek sinirgen sport sheberi. QR-nyng «Qúrmet», «Barys», «Otan» ordenderi iyegeri. 2012 jylghy respublikalyq «Jyldyng halyq sýiiktisi» qoghamdyq syilyghynyng iyegeri. Qyzylorda oblysynyng qúrmetti azamaty. Iliyanyng esimi Almaty qalasynda ótkiziletin 2017 jylghy XXXVIII Dýniyejýzilik qysqy uniyversiadanyng Qyzylorda ónirlik alau estafetasyna qatysushylardyng tizimining basynda túr. Ony Syr boyylyq jerlesteri men barsha qazaqstandyqtar maqtan tútyp, qúrmetteydi. Tek birli-jarym adamdar bolmasa. Alayda, sonday jandardyng birer-auyz teris pikirlerining ózi batyrymyzdyng kóniline qayau týsiretini belgili.

Sondyqtan da kýmәndi oiyndardyng qúrbany bolghan batyrymyzdyng kónili pәs týspeui  jaghyna mәn bereyik. Ony әrqashan da qúrmettep, qoldau kórsetip jýrelik. Iliyanyng Tokio Olimpiadasyna qatysyp, top jaruyna tilektes bolayyq, aghayyn!

Ydyrys TÁJIÚLY, Qyzylorda qalasy

Abai.kz