(Qazirgi tilmen Qarjy ministri)

Elimizding últ-azattyq jolyndaghy kýresinde HH ghasyr basyndaghy qazaq qoghamyndaghy jana tolqyn «Alash» qozghalysy payda bolyp, «Alashorda» partiyasy men ýkimeti qúryldy. Alashorda óz aldymyzgha el bolamyz degen múratpen tәuelsizdik tuyn kóterdi. Osy úly múrat jolynda kýresken jýzdegen, myndaghan últshyl, memleketshil túlghalardyng bәrin әli de bolsa tolyq tanyp, bile almay kelemiz. Osynau Alash qozghalysynyng qyzmetine aralasqan túlghalardyng biri Ániyar Qojabayúly MOLDABAEV. (1850-1934) Ániyardyng әkesi Qojabay Shegirúly sýiekten, aghashtan órnekti búiymdar jasaytyn sheber, isimer adam bolghan. Qojabay 1858 jyly dýnie salady da, Sýndetbay, Ýmbetbay, Ániyar atty balalary әkesining inisi Moldabaydyng qolynda tәrbiyelenedi. 

1865 jyly 15 jasar Ániyardy Abay Moldabaydan súrap alyp, Semey shaharyndaghy orys-qazaq uchiliyshesine oqugha beredi. Ony bitirgen song Ániyar Tashkentke baryp joghary bilim alady. Zang qyzmetkeri bolyp shyghyp, joldamamen Ándijanda, keyinde Marghúlanda kishi chinovnik bolyp qyzmet isteydi. Sondaghy ózbekting bay saudagerining qyzyna ýilenedi. 1890 jyldary Semeydegi memlekettik bankting qyzmetkeri, keyinde onyng mengerushisi, uezdik sot bolady. 

Ániyar Moldabaev Semeyge kelip qyzmet jasap jýrgende Abay ózining әuletinen mal jighyzyp , 30 bestining qarjysyna Semeydegi Moskvin degen orystyng ýiin Ániyargha satyp әperedi. 

Ániyar ózining jalghyz úly Saparghaligha (1890-1974) Kәkitaydyng qyzy Kәkishti aittyryp alyp beredi de, Ysqaq, Abay túqymdarymen qúdandaly, sýiek bolady. Keyin de sýiek janghyrtysady. Ániyar Abaydyng túnghysh jinaghyn bastyryp shygharugha kóp qyzmet etken adam. 

Ániyardyng ýii Semeyge keletin Tobyqty elining iygi jaqsylary ghana emes, Álihan Bókeyhan, Mirjaqyp Dulatúly, Álimhan Ermekúly, Halel Ghappasúly, Raqymjan Mәrsekúly, Sydyq Dýisenbayúly, Mústaqym Maldybayúly, Biahmet Sәrsenúly siyaqty azamattar jii bas qosatyn oryngha ainalghan. [Tobyqty-Shynghystau shejiresi. Janbolatúly M. 2004. 70-b] 

Sәken Seyfullinning «Tar jol, tayghaq keshu» atty tarihy enbeginde – «Semeyde oblastnoy «Alash» partiyasynyng ashylghan habaryn jazghan edik. «Saryarqanyn» songhy nómirinde búl turaly mynanday maqala basyldy dey kele, Semey uezinde Alash partiyasynyng uaqytsha oblystyq komiytetining mәjilisi ótkenin, komiytetting predsedateli Halel Ghappasúly, joldasy Ahmetjan Qozybagharúly, sekretary Sydyq Dýisenbayúly, qazynashysy Ániyar Moldabayúly, qúrmetti predsedateli Álihan Bókeyhan bolghanyn jazady. [Sәken Seyfullin «Tar jol, tayghaq keshu» 1960 jyly basylghan] Ániyar Moldabaev sol kezdegi memlekettik bankting qazaq arasynan shyqqan túnghysh qyzmetkeri. Ádette, Ániyar Moldabaevtyng qoghamdyq qyzmeti turaly aitqanda, aldymen onyng bank salasyndaghy júmysyna erekshe toqtalyp ótu kerek. 1915 jylghy Qazaq gazetinde «Semey. 1913 jyly Semeyde Obshestvo vzaymnyy kredit banksi ashylyp edi. Sol bankting qazir 301 chleni, 41 820 som kapitaly boldy. Biyldan bastap búl bankke aqsha salghandargha salghan somasynan on ese artyq kredit ashylatyn boldy. Búl bankting uchetnyy komiytetine 12 kisi saylandy, múnyng ekeui - qazaq. Gosudarstvennyy bankte kóp jyldan beri qyzmet etushi Ániyar Moldabaev hәm Zarechnyy slobodka saudageri Ghabdulrahman Yusipúghyly (Abdyrahman Jýsipov). Búl ekeui de halyq jayyn jaqsy biletin adamdar....» dep jazylypty.

Búl bankti qazaqtar «Uaq-qaryz» seriktigi dep ataghan. 1918 jyly «Abay» jurnalyn bastyryp-shygharushy «Uaq-qaryz» seriktigi ekenin eskersek Ániyar Moldabaevtyng da tikeley qatysy baryn aituymyz kerek. Sol zamannyng iri kәsipkerlerining biri Abdyrahman Jýsipovtyng ýiinde ornalasqan «Jәrdem» baspasynan «Abay» jurnaly men «Saryarqa» gazetteri shyghyp túrghan. [Ibragimova Q. HHI ghasyrdaghy alashtyng aq joly. 89 bet. Astana 2015 ]

Alash últ-azattyq qozghalysy jyldary Álihan Bókeyhannyng basshylyghymen «Alash» partiyasynyng Semey oblystyq komiyteti qúrylghan kezede Ániyar Moldabaev bir auyzdan onyng qazynashysy bolyp bekiydi. Partiyanyng mýshelik jarnasyn jinau, jalpy partiyalyq qarjy mәselesi men keyin Alash últtyq avtanomiyasy men ýkimetining jýieli júmys atqaruyn, qarjylyq mәselelerding dúrys sheshilip otyryluyn rettegen, qazirgi tilmen aitqanda Qarjy ministri qyzmetin atqardy. 

Osy jerde bóle-jaryp aityp ketetin jәi, ol qazaqtyng auqatty azamattarynyng Alash partiyasyna, Ýkimetine jәne kósemderi men qyzmetkerlerine demeushilik jasap otyruy. Alashorda qayratkerleri Shynghystau, Abyraly ónirlerindegi jәne Qarqaraly manyndaghy qazaq dәulettilerining qoldauyna sýienip otyrghan. 1906 jyly Mirjaqyp Dulatovty týrmege qamaghanda Qarajan Ýkibaev ony shygharyp alu ýshin kepildikke 2500 rubli tólepti. Al Ombyda Aqaydyng Haseni 5000 myng rubli bergen. Álihan Bókeyhanovtyng 1908 jyly segiz ay Semey abaqtysynda otyrghany belgili. Sol kezde ony auyrdy dep estigen Orazbaydyng balasy Medeu on qúlyndy bie Shaghylgha baylatyp, kýnde abaqtygha bir saba qymyz ben bir baghlan soyyp apa¬ryp, mәjilis qúryp otyrghan eken.

Alashorda ýkimetining ortalyq basqaru organy Býkilhalyqtyq Kenes pen Semey oblystyq sovetining Alash qalalyq dumasy men Alash qalalyq qoghamdyq basqarmasynyn, sonday-aq Semey uezdik Zemstvo basqarmasynyng kenseleri negizinen Alash qalasynda qonys tepti. Semey uezdik Zemstvosyna qatysty bir qújatta onyng kensesi Alash qalasyndaghy belgili bay-kópes Qarajan Ýkibaevtyng ýiinde ornalasqany atap kórsetilgen. Sonymen qatar, Qarajan Ýkibaev ózining kóptegen ýilerining taghy birin Alash qalasynda qazaq balalaryn oqytu ýshin mektep ghimaratyna bergen kórinedi.

Sol siyaqty Ániyar Moldabaevtyng ýiinde Alashorda basshylary Álihan Bókeyhan men Mirjaqyp Dulatovtyng otbasylary túrghany turaly Gýlnar Mirjaqypqyzy: «Ákem 1921-1922 jyldary Semey gubsotynda júmys isteydi de, biz Komissarskaya kóshesindegi Ániyar Moldabaevtyng ekiqabatty jekemenshik ýiinde túrdyq (keyin Abay muzeyi boldy). Ýstingi qabatynda biz – Dulatovtar, birinshisinde Álihan ataekemning (Bókeyhanov) ýi-ishi jayghasqan edi» dep ózining «Alashtyng sónbes júldyzdary» atty enbeginde jazady.

Biz sóz etip otyrghan Ániyar Qojabayúly Ánet babanyng besinshi úrpaghy eken. Ánet Kishikúly (1623-1723) « Jeti jarghynyn» qúrastyrugha qatysqan ataqty jeti biyding biri. Jas kezinde Búqar Sharifte ýisin Saryshuash jyraumen birge medrese bitirgen, islam qaghidalaryna, sharyghat erejelerine jýirik bolghan. Ádildigimen, bilimdiligimen aty shyqqan – dep Qazaq Ensiklopediyasynda jazylypty. [ Qazaq sovet ensiklopediyasy. 2-tom. 42-b.]

Ánet baba sýiegi Qoja Ahmet Iassauy kesenesine jerlengen. Shәkәrim qajy Qúdayberdiúly Qalqaman-Mamyr poemasynda:

Ánet babang – Arghynnyng el aghasy,
Ári bi, әri molla ghúlamasy.
Orta jýzde ýlgi aitqan ghadil eken,
Sol kezde toqsan beske kelgen jasy. – deytin.
«Ánet babang emes pe mening atam» dep әruaqty by Kengirbay syiynatyn qasiyetti adam osy kisi. Ánet baba Kishikúly óz zamanynda «Biylerding biyi», «Úlylardyng ústazy», «Baba» atanghan, oqymysty ghúlama, memleketaralyq mәmileger bolghan, kórnekti tarihy túlgha. 

Akademik Álkey Marghúlan Ánetting Búharadaghy eng jogharghy diny oqu ornyn bitirip, ghúlamalyq yaghny akademiktik dәreje alghan qújaty saqtalghan degen. [Beken Isabekov. Úlylar mekeni. Novosibirsk 2001. 36 bet ]Ol kezde dýniyening Búharadaghy «Kógeltash» medresesine tórt búryshynan talantty shәkirtter kelip bilim alyp, oqudy tauysqan song әrbir shәkirtting qabiletine qaray qújat beriledi eken. Ánet baba ózimen qatar oqyghan shәkirtterding bәrinen ýzdik shyghyp, ghúlama-damullalardyng batasyn alyp jolgha shyqqaly túrghanda, Búharanyng din basy - sheyh úl-islam baba oghan bylay dep súraq qoyypty:

- Ánet, mine sen ghúlama boldan. Qadamyng qútty bolsyn! Endi Týrkistangha jýrgeli otyrsyn. Biraq onda biz saylaghan mýfty bar. Ol bir qasiyetti adam. Saghan muftiylikten basqa lauazymdy layyq kórmey otyrmyz. Ne istegen jón? 

- Ámirinizge qúldyq, sheyh-úl-islam. Men Týrkistangha barghanda lauazym izdep bara jatqanym joq. 

- Endi ne izdep barasyn?

- Elimdi izdep baramyn. En saharany en jaylaghan qazaq degen halyq bar. Sol halqyma qyzmet etemin, - depti Ánet baba. 

Shynynda, ol Týrkistan, Sauran, Qarnaqtaghy myng san meshitting eshqaysynyng muftii bolmaghan. Qanday uaqytta da halyq arasynda jýrgen, elimen birge bolghan. Sonyng ýshin eli ony tóbesine kóterip, әz әulie tútqan. 

Ánet baba Áz Tәuke zamanynyng irgeli biyi, әri han ordasyndaghy kenes mýshesi retinde әigili «Jeti jarghyny» jasaushylardyng biri ekeni tarihy derekterde de, halyq jadynda da saqtalghan. Osy qabyldanghan әdet-ghúryp, túrmystyq zany negizinde halqymyz el arasyndaghy dau-damaydy, ishki-syrtqy sayasat, diplomatiyalyq qarym-qatynastardy rettep otyrghan. 

Halqymyzdyng tanymdyq týsinigi, izgilik qasiyetteri, әlem syryn, tabighy qúbylystardy tanudaghy qasiyetti 7 sanymen shamalanatyn. «Jeti jarghymen» qatar «jeti shәrip», «jeti qazyna», «jeti júrt», «jeti ghalym», «jeti haq», «jeti qat kók», «jeti qat jer».... siyaqty júmbaq syrly sóz tirkesterining kóbi Ánet babanyng esimimen tyghyz baylanysty.

Dýniyede neshe jetim bar? dep súraghanda Ánet baban:

- Dýniyede jeti jetim bar. Olar mynalar:
Sóz jetim – yntamenen tyndamasa,
Bóz jetim – kiyilmesten tozghan bolsa.
Jer jetim – iyesi joq qalghan bolsa,
El jetim – jaqsy basshy arman bolsa.
Kól jetim – qaz qonbasa, qústar úshyp,
Er jetim – jeke qalsa tize qúshyp.
Bolmasa zamandasyng toygha barma,
Basyna jalghyzdyqtyng tory týsip, - 
degen eken.

Qazaq «jeti joq» dep Ánet babanyng túsynan myna nәrselerdi aitady:
Aspanda tireuish joq,
Jerde ólsheuish joq,
Tasta tamyr joq,
Allada bauyr joq,
Aqquda sýt joq,
Jylqyda ót joq.

Ánet babannan «jeti qazynagha neler jatady?» dep súraghanda ol kisi:

- Áyel, er jigit, ilim-bilim, jýirik at, qyran býrkit, beren myltyq, alghyr iyt, - degende bireu túryp:

- Baba qazaqta «bala belde, qatyn jolda» deushi edi ghoy. Er jigit qatyndy jaudan baryp oljalap alady, aittyrsa qalyng malyna qyryq jetini aidap aparyp beredi. Búl – shyghyn. Qazaqtyng taghy bir mәteli «Qoynyndaghy qatynyna senbe, astyndaghy atyna senbe» deydi. «Atyng jaman bolsa satyp qútylasyn, qatynyng jaman bolsay qaytyp qútylasyn?" degen de sóz bar. Soghan qaraghanda «Áyeldi jeti qazynanyng biri» deu dúrys bola qoyar ma eken? 

- Áyel jeti qazynanyng biri ghana emes, birinshisi bolugha layyq, - depti Ánet baba sonda. – Dýniyedegi bar tirshilik atauynyng anasy – әiel. Ananyng jamany bolmaydy. Sondyqtan oghan til tiygizuge de, qol kóteruge de bolmaydy. Payghambarymyzdyng ózi әielderdi qatty qúrmet tútqan. Al birdi-ekili auyldyng bepilauyzy әiel turaly jaman sóz aitar bolsa, ol halyqtyng pikiri emes. Ondaylargha tyiym salu kerek, - depti.

Ánet babanyng osy sózinen keyin әielding jeti qazynanyng biri ekenine kýmәn keltiru qazaq arasynda mýldem tiylypty. Ánet babanyng óz basynyng ónegeli ýlgis, biylikte, kenes, jiynda aitqan kesteli sóz órnekteri, oy tolghamdary, týiindi tújyrymdary halqymyzdyng maqal-mәtelderine ainalyp, ruhany baylyq qazynasyn molayta týsse kerek. Áli de bolsa Ánet baba aitqan eken deytin «Tauyna qaray - qyrany, jerine qaray qúlany», «Úlysyna qaray – úrany, úranyna qaray – úlany», «Sabasyna qaray – pispegi, múrnyna qaray – iskegi» degen sózderi kóp. [ Merghaly Ybyrayymov. Abay jurnaly. №7, 1997 jyl. ]

Qazaq balasy Týrkistandy astana etip, shalqyp-tasyp dәureni jýrip túrghan zamanda alashtyng bas bii ýisin Tóle biyden bireuler: -Ua Tóle bi, biz adassaq sizden aqyl súraymyz, siz adassanyz kimge jýginesiz? – dep súrapty.

- Ánet babang bar emes pe? – degen eken sonda Tóle biy. 

Ánet babany qazaqtyng tóbe biyleri Tóle bi, Qaz dauysty Qazbek bi, Áyteke biyler ózderine ústaz tútyp, aq batasyn alghan eken. [Mamashәriptegi Á. Ánet babadan Ánuargha deyin. Atamúra. 1992. 20-31 bb.]

Úrpaqtan-úrpaqqa jalghasyp kele jatqan tektilikting tamyryna ýnilsek, shejire derekteri boyynsha Ánet baba Abay Qúnanbayúlynyng altynshy atasy Áytekpen bir tuysady. Ánet babadan Shaqa, Shaqadan – Tәuke, Tәukeden – Shegir, odan Qojabay, Moldabay, Tәki tuady. Qojabaydan – Sýndetbay, Ýmbetbay, Ániyar tughan. Ániyardyng Saparghaly esimdi úly bolghan. 1910 jyldary ol balasyn Kәkitaydyng qyzyna ýilendirgen. Saparghalidan Múhametghaly atty nemere sýigen. Ániyardyng aghasy Sýndetbaydan Qalaubek pen Islambek tughan. Islambekten Samat, Saghyntay, Maqsút jәne Núrjamal esimdi balalar taraydy. Núrjamaldy Kishkene kýninen Ániyar óz bauyryna basyp, ataqty Abay atamyzdyng atasy Óskenbaydyng Jaqybynan tughan Aqberdi qajynyng Úsatayynyng úly Júmataygha úzatady. Aqberdi men Sýndetbay balalary elge syily bolghan. Aqberdining balalary Qisatay men Ómirtay sudiya bolyp Semey uezining Shynghys bolysynda qyzmet jasaghan, al Islambek alqa by bolyp saylanghan. Islambek Kenes ýkimetining qughynyna týsip, bala-shaghasy da elden ketuge mәjbýr bolady. Islambekting bir balasy Maqsútty Ániyar óz atyna jazdyryp, mektepke berip aman saqtap qalghan. Islambekting taghy bir balasy Samat Sýndetbaev ózining talabymen oqu oqyp, enbekpen kóterilip, keyin Kenes Odaghynyng diplomatiyalyq korpusynyng ókili, Yemen Arab Respublikasyndaghy elshilikting ekinshi hatshysy bolghan tanymal diplomat boldy. Ániyardyng tәrbiyesinde ósken Maqsút keyin Qarauylgha oralyp, dýken-sheberhana ústaghan, auylda tehnika tilin jetik biletin birden-bir adam bolghan. Maqsút balalarynyng tegi Ániyarovtar babalarynyng atyn saqtap, iygi isterin úrpaqtan-úrpaqqa jalghap keledi.

Ardaq Berkimbay, jurnalist-zertteushi

Facebook-tegi paraqshasynan