Biylghy jyly Alash últtyq avtonomiyasynyn, Alash partiyasynyng jәne Alashorda ýkimetining qúrylghanyna 100 jyl tolady. Al ótken jyly elimiz 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisining jýz jyldyghyn atap ótti. Keyingi kezde kóterilis basshylary men Alashorda qayratkerlerin kózqarastarynyng qarama-qayshylghyn tilge tiyek qylghan materialdar ghalamtor betinde kóbeyip ketti. Búl materialdardyng basym kópshiligining avtorlary Sovet Odaghy kezindegi shyqqan әdebiyetterge sýienedi. Al sovettik iydeologiyanyng negizgi maqsaty Alash ýkimeti men onyng jetekshilerin qaralau bolghany beseneden belgili. Onyng ýstine biylghy jyly Oktyabri tónkerisinin, yaghny revolusiyanyng bastalghanyna da 100 jyl bolady.

Zamangha say bolu ýshin qazaqtyng dalada ósken balasy da әsker qataryna alynuy kerek ekendigin Álihan Bókeyhan bas bolghan Alash qayratkerleri qoldady. 1916 jyly 3 aqpanda Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, N.Begimbetov Petrogradqa baryp, әskery ministr general Polivanovqa jolyghyp, qazaqtardy әskerge alu mәselesin jetkizgen. Qazaqtardy tyldaghy  júmysqa alu turaly patsha jarlyghy boyynsha 19-43 jas aralyghyndaghy qazaqtar armiyanyng qorghanys qúrylystaryn qúru júmystaryn jasaugha  tiyis edi.

M.Tynyshbaev «Qazaq» gazetinde: «qazaqtardy әskery qyzmetting qay týrine (atty, ne jayau әsker) alynatyndyghy ghana oilandyrady... Qazaqtardyng kópshiligi kazak-oryspen tenesip, jerimizdi saqtau maqsatynda atty әsker qatarynda qyzmet etuding tiyimdiligin jaqtadyq. Qazaqtardyng tek azghana bóligi jayau әsker qúramynda boludy qalaydy» - dep jazdy.

«Qazaq» gazeti halyqqa joldaghan Ýndeuinde:«Bizding júrt­qa aitatynymyz, búghan kónbeske bol­may­dy…Kónbeymiz degenning sýiengeni jan tәt­tilik bolsa, salystyryp qaralyq. Kón­gen­de: júrtqa qanday auyrlyq bar, kón­begende qanday auyrlyq bar? Kón­gen­de: sharuagha kemshilik te keler, barghan ji­git qazagha da, beynetke de úshyrar, biraq elding irgesi búzylmas… Kónbegende kóre­tin auyrlyq: …elding berekesi ketedi, bas pen malgha әlegi tiyedi, elding irgesi búzy­lady», – dep týsindirdi.

«Qazaq» gazetinde jariyalanghan «Torghay hәm Yrghyz uezining halqyna!» jazylghan ýndeudegi: «Búl hatty jazushy bizder - óz balalaryn, óz tumalaryn. Janymyz ashidy, qabyrghamyz qayysady. Bizding ata-ana, tughan-tuystarymyz ishterinde. Bizdi qazaq balasy, qanyna tartady, jany ashidy desender, til alyndar! ...Biz gazet arqyly bolsyn, auyzsha da bolsyn, búryn san ret aitqanbyz, kónbesender, elge býlinshilik bolady, әsker shyghady, týbinde almay qoymaydy degenbiz. Sol aitqanymyz, mine, keldi. Búghan bizding kózimiz búrynnan jetken. Áli de bolsa, bizdi osy elding balasy eken deytin bolsandar, bizding eng songhy, qysylghandaghy aqylymyzdy alynyzdar! Týbinde is ótken song ókingennen payda joq. Ólgen tirilmeydi, óshken kelmeydi» degen joldardan da olardyng qazaqqa qanshalyqty jany ashyghanyn aiqyn kóremiz.

Qazaq ziyalylarynyng kópshiligi sol kezde qazaqtardyng tyldaghy júmysqa baruyna da qarsy bolghan joq. Al  on altynshy jyly halyq arasynda tolqu bastalghanda olar elding bosqa qyrylyp qalu qaupin aldyn ala bildi. Jasanghan jaugha (jazalau otryadtaryna) shitti myltyq jәne nayzamen shapqan Amankeldi sarbazdary keyin bolishevikter jaghyna shyghyp ketpegende týgel qyrylu qaupi shynynda da zor edi.

Otyz jetinshi jyly «halyq jauy» degen jeleumen atylyp ketken aqyn Seyitjan Bekshentayúly 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisi kezinde kóterilisshiler arasynda bolady. Olardyng qoldaryndaghy qarudy mysqyldap, әzildep aitqan óleni el auzynda. «Satyp aldyq bir-bir istik, múnymenen kimdi pistik? Zenbirekter tars etkende, bәrimiz de artty qystyq», – depti sóztapqysh aqyn. Istigi kәdimgi shtyk degeni. Osy bir shumaq ólende sol kezdegi zaman shyndyghy dәlme-dәl beynelengen.

Áriyne, Amankeldi sarbazdarynyng kózsiz erligin eshkim de joqqa shygharmaydy. Alayda, әskery strategiya, taktika túrghysynan olargha sayasy bagha beretin bolsaq, kóterilisshilerding soghys tәsilindegi mergender tobynyng qúryluy, olardyng aldynghy sapyndaghy Keyki batyrdyng orny erekshe. Al ashyq maydanda jolyqqan sarbazdar men jazalaushy otryadtardyng qaysysynyng jeniske jetetinin boljamasa da bolady. Zenbiregi men oqseberi (pulemeti) bar, jaqsy әskery dayyndyqtan ótken orys otryady ózinen san jaghynan on ese artyq bolsa da, sarbazdardy tas-talqan etip jener edi.

Orys otarshyldarynyng jalghasy ispettes Kenes biyligi ornaghannan keyin qazaqtyng kórnekti aqyny Núrjan Naushabayúly: «Alash edi úranymyz, din-islam qúranymyz, dýniya-aqiret jayynan qolda joq esh qúralymyz, ata qonys ketti qoldan, búghan bar ma qylarymyz?!», – dep qamyqty.

Qazaq últynyng mýddesi ýshin kommunistik partiya qataryna kirgen Ahmet Baytúrsynov 1920 jyldyng 17 kókeginde V.IY.Leninge jazghan hatynda bylay dep atap kórsetti: (orys tilindegi núsqasyn sol qalpynda berip otyrmyz) «V vidu izlojennogo predstavlyaetsya neobhodimosti:

1)     postaviti vo glave upravleniya Kirgizskim kraem nastoyashiyh
iydeynyh kommunistov y ispytannyh chestnyh iydeynyh rabotnikov iyz
kirgizskih intelliygentov, kotorym narod vpolne doveryaet, no nikoiym
obrazom kommunistov po nazvanii. Nastoyashiye  iydeynye kommunisty iy
iydeynye   rabotnikiy   iyz   kirgizov,   hotya   by   posledniye   byliy   ne
kommunistami, skoree mogut nayty obshiy yazyk dlya ponimaniya drug druga
y obshie tochky zreniya na dela, chem poverhnostnye kommunisty kak iyz
kirgizov, tak y iz drugiyh;

2)     vo vseh organah vlasti, v vedeniy koih podlejat rayony so
smeshannym naseleniyem, predstaviyteley ugnetennoy nasiy doljno byti
ne menee 2/3.

3)  upravlenie hozyaystvenno-ekonomicheskim uchrejdeniyamy Kirkraya,
nezavisimo ot sentralizasiy ily desentralizasii, doljno nahoditisya v
rukah kirgizov bez vsyakogo razdrobleniya y podchiyneniya drugim guberniyam
ily oblastyam pod raznymy predlogamy ekonomicheskogo tyagoteniya;

4)  vsya politicheskaya y kuliturnaya rabota kirgizskih kommunistov y revolusionnoy   intelliygensiiy   doljna   osnovyvatisya   na   nachalah
sovetskoy sosialisticheskoy hozyaystvennoy politikiy;

5)  sozdati voennyy okrug, obedinyaishiy Kirgizii, s upravleniyem
v gor.Orenburge;

6)   garnizony v gorodah doljny byti obyazatelino iz kirgizov;

7)  v otnosheniy granisy Kirkraya ne doljny dopuskatisya nikakiye
izmeneniya, krome niyjeukazannyh...»

(QR Ortalyq memlekettik múraghaty,  811.20 buma,  568 is).

Mine, osy qújattan da Alashorda qayratkerlerining Alash әskerining bolashaghyna qatty alandaghanyn kóruge bolady.

Osy orayda nazargha salar bir jay, tәuelsiz Qazaq eli kimning jyryn jyrlauy, múnyn múndauy kerek?! Keshegi solaqay sayasattyng soyylyn soqqan Áliby Jankeldin sekildi shoqynghan qazaqtardy ma, onyng ýgitinen keyin «balshebekter» sapyna qosylghan Amankeldi Imanovty ma, әlde qazaq halqynyng bolashaghy ýshin qanyn tókken, janyn qighan Alash arystaryn ba?!

Mústafa Shoqay 1936 jyly jazghan «Batyr bolishevik Amangeldi haqyndaghy aqiqat» degen maqalasynda: «Týrkistan qazaqtary gazetterining betterinen kópten beri jii kezdesetin esimderding biri - 1916-ynshy jylghy Torghay dalalarynda orys ýkimetine qarsy kóterilgen halyq kóterilisining basshysy - Amangeldi Imanov. Ol turasynda baspasóz betterinde qisapsyz kóp materialdar jariyalandy. Aqyndar tolyp jatqan ólen-jyr, dastandar shyghardy, dramaturgter sahnalyq qoyylymdar dayyndady jәne taghy da dayyndap jatyr. Ol az bolsa, Amangeldi ómirinen filim týsirilude, oghan arnap eskertkish túrghyzyluda. Osy aitylghan maqala, ólen-jyr, sahnalyq qoyylym, kinofilim jәne eskertkishterding bәri «әlipti tayaq dep bilmegen», Torghay ónirinen basqa jer, óz ruynan basqa el kórmegen qaranghy Amangeldini dýniyede tendesi joq tónkerisshil, últ pen últshyldyqtan joghary túratyn internasional bolisheviyk, dinge dúshpan, Týrkistan týriktigin orys bolishevizmi jәne internasionaldyq tónkerisshildikpen tabighy týrde tyghyz jymdastyrghan iri túlgha retinde kórsetu iydeyasyna qyzmet etip otyr» - dep jazdy.

Bizding oiymyzsha, aqty aq, qarany qara demekshi, kim bolsa da óz zamanynda qanday qyzmet jasasa, olardyng әdil baghasyn beruimiz kerek. Bay-kedey dep bólingende, «kedeyding sózin sóileyik, baylardyng barlyghy onbaghan» degen pighyldan, Sovet Odaghy túsynda el basqarghandardyng barlyghy qiyanatshyl degen oidan arylu kerek sekildi. Ol ýshin osy kýni qósheler, mektepterge esimderi berilgen kisilerding enbegin týgendegenning de aiyby joq. Áytpese  atalastary men rulastarynyn, auyldastarynyn  jyryn jyrlaghandardyng sózi ótip ketip jýrgenin kýnde kórip-bilip júrmiz. Bir ghajaby, keshegi ashtyq, qastyq jyldarynda qyzmet etken әldebir «qayratkersymaqtargha» da kóshe attary berile bastady.

Vikiypediyada otyz altynshy jyly tamyz-qarasha ailarynda Qazaq ASSR Ortalyq atqaru komiyteti Prezidiumynyng úiymdastyru komiytetining tóraghasy qyzmetin atqarghan, 1936—1937 jyldary Qostanay oblystyq atqaru komiytetining tóraghasy bolghan, Baydaqov  Baqytjan (1898—1938) degen kisini sovet, partiya jәne memleket qayratkeri dep atap kórsetipti. Sol súrapyl jyldary halyqqa emes, qanypezer ýkimetke qyzmet etken adamdardy qayratker dep tanimyz ba, әlde qylmysker dep jariyalaymyz ba?!

2014 jyldyng 15 tamyzynda «Týrkistan» gazetinde jaryq kórgen «Jasynday aghyp ótken» degen maqalada Tarazdyq  medisina ghylymdarynyng doktory, professor Saghyndyq Ordabekov 1938 jyldyng 28 aqpany kýni   40 adamgha «halyq jauy» degen jala jabylyp, mәskeulik kóshpeli sottyng ýkimimen (NKVD-ning ýshtigimen) atylghan qazaq intellegensiyasynyng sol kezdegi qaymaqtary qatarynda B.Baydaqovty da ataydy.

Kedey otbasynda tәrbiyelengen, sheshesinen ýsh jasynda jetim qalghan kisining taghdyry ony solaqay sayasattyng teris jolyna salyp jibergeni ras. 1926 jyldan VKP(b) mýshesi bolghan B.Baydaqov 1918 jyly Aqtóbe múghalimder seminariyasyn bitirip shyqqannan keyin auyl múghalimi bolady. Sodan keyin audandyq dayyndau kensesi sayasy úiymynyng mengerushisi, Temir uezdik enbek, saqtyq kassasynyng mengerushisi, Kazkraysoyzdyng sayasy bólimi mengerushiliginen Batys Qazaqstan oblysynyng Oral audandyq komiytetining birinshi hatshysy, Batys Qazaqstan oblystyq partiya komiytetining ýshinshi hatshysy dәrejesine deyin kóteriledi. Basqa da partiya-sovet qyzmetin atqarady. 1928 jyldary baylardy kәmpeskeleu nauqanyna belsene aralasady, odan keyin Temir jәne Yrghyz audandarynda  kollektivtendiruge qarsy shyqqan kóterilisshilerdi basyp-janshugha qatysady.

Halyqty atu jazasyna kesu turaly NKVD-nyng asa qúpiya № 00447 jarlyghyna oray QSRO ishki isterining halyq komisariaty 1937 jyldyng 13 shildesinde shygharghan № 00447 jarlyghynda: «Jýrgizilgen tekseriske sәikes Kenes odaghyna qarsy adamdar, búrynghy biyliktegi azamattar, erterekte repressiyagha úshyraghandar jәne lageriler men itjekkenge aidalghandardyng kóbi auyldarda (derevnya) túryp jatyr. Sonday-aq auyldarda dindarlar men Kenes ýkimetine qarsy sayasy úiymdardyng ókilderi de shoghyrlanghan. Osy atalghandardyng birazy qalagha kelip óndiris úiymdaryna, kólik pen qúrylys salasyna kirip ketti. Olardyng barlyghy da halyq jaulary. Ýkimetimizge qarsy is-sharalar úiymdastyryp jatuy әbden mýmkin. Memlekettik qauipsizdik úiymdary aldynda búlardyng kózin joyyp, júmysshy tapty qorghau turaly mәsele túr. Kenes memleketining sayasatyna qarsy keletinderdi birjolata qúrtu kerek. Sondyqtan 1937 JYLDYNG 5 TAMYZYNAN BASTAP BARLYQ RESPUBLIKALARDA, OBLYSTAR MEN AYMAQTARDA KENES ÝKIMETINE QARSY BASKESERLERDI ÚSTAP, KÓZDERIN JONGhA búiyramyn» degen búiryq dayyndalghan. 1937 jylghy repressiyalau turaly búiryqty «ruskline» saytynan alyp  «Namys portaly (audarghan Rýstem Nýrken. namys.kz) jariyalady.

Búiryqta halyq jaulary eki topqa bólinip, birinshi toptaghyldar  dereu tútqyndalyp, ýshtikting úigharymy boyynsha atylugha tiyisti asa qauiptiler qataryna jatqyzylghan. Al ekinshi toptaghylar asa qauipti emes, biraq qarsylyq kózqarasy bar elementter retinde sottalyp, 8-10 jyl arasynda týrmege qamalsyn degen núsqau berilgen. NKVD-nyng audandyq jәne oblystyq bólimshelerining esebi boyynsha repressiyalanuy tiyis adamdar sany Qostanay oblysy boyynsha birinshi topta 150, ekinshi topta 450 dep kórsetilgen.

KSRO IShKI ISTERINING HALYQ KOMISARIATY MEMLEKETTIK QAUIPSIZDIGINING BAS KOMISARY – N. EJOV qol qoyghan qújattyng negizinde Qostanay oblysyndaghy ýshtikting qúramy tóragha — Pavlov,
mýsheleri Kuznesov, Baydaqov bolyp bekitilgen. Halyq jaularyn әshkereleu operasiyasy 1937 jyldyng 5 tamyzynda bastalyp, tórt aidyng ishinde ayaqtaluyna qaraghanda, jazalanghan 600 adamnyng taghdyryna Baydaqov tikeley aralasqan.

1937 jyldyng 10 qarashasynda oblystyq partiya komiytetinin  III plenumy oblystyq atqaru komiytetining búrynghy tóraghasyn kontrrevolusioner-últshyldardyng oblystyq úiymynyng filialyna basshylyq jasady degen aiyppen plenum mýshesi qúramynan shygharu turaly sheshim qabyldaydy.

Otyz jetinshi jylghy zobalanda kóptegen qazaqtar qandy qyrghyngha úshyrady. ¥QK múraghatynda saqtalghan № 02754 istegi qújattargha nazar audarsaq, Qostanay oblystyk UNKVD ýshtigining 1938 jyldyng 13 akpanyndaghy qaulysy boyynsha Jitiqara audanynyng Zabelovka selosynyng túrghyny Núrhan Mústafin atu jazasyna kesilgen. Ýkim 1938 jyldyng 16 aqpanynda oryndalghan. Dәl osy kýni belgili aqyn, Jitiqara kalasynyng túrghyny Seyitjan Bekshentayúlyna da «Jitiqara-altyn» priyskisinde ýkimetke qarsy ýgit jýrgizgen bay-moldalar tobynyng mýshesi degen aiyp taghylyp, oghan da osynday ýkim kesilgen. Sóitip, alghashqysy óz elinde Darhan әulie degen atqa ie bolghan, keyingisi arqaly aqyn bolghan qos azamat bir uaqytta ústalyp, bir  mezgilde kaza tapqan. Atalghan eki arys 1990 jyly 22 tamyzda aqtaldy. Núrhan Mústafinnyng sol kezdegi ómirbayandyq derekterinde onyng 55 jastaghy Múdiha jәne 45 jastaghy Aynakýl degen eki әieli bolghany, qyzdary Kәmash bes jasta, Kәlima bir jasta ekeni kórsetilipti.

Baqytjan Baydaqov osy eki kisimen birge bir uaqytta atyluy da mýmkin ekenin joqqa shygharmaymyz. Ol 1937 jyldyng 10 qyrkýieginde ózine ózi qol salady. Sol kezde NKVD tergeushisi: «obnarujen vo dvore sobstvennogo doma, v kamennom sarae, krytom jestiu, na zemlyanom polu privalennym k stenke derevyannogo kuryatnika lejal na pravom boku predsedateli Oblispolkoma tov. Baydakov s tyajeloy ranoy iz ognestrelinogo orujiya v pravoy visochnoy storone golovy. Okolo nego vblizy lejalo dvustvolinoe 20-go kalibra rujie s odnim zaryajennym y drugim vystrelennym patronom… Seraya prostrelennaya kepka, osennee okrovavlennoe kojanoe korichnevogo sveta palito … iziyaty... My zastaly tov. Baydakova lejavshim na boku v kuryatniyke pry dvore pry silinom krovotecheniy iz golovy posle samoraneniya. Nikakih predsmertnyh zapisok ily je piysem ne obnarujeno», - dep bolghan jaydy tolyq bayandap jazady. Kim biledi, ol ótken iske ókinip, ózine ózi qol saldy ma, әlde, jazalanatynyn bilip, ómirden qinalmay ketuding jolyn izdedi me, ol jaghy bir Allagha ghana ayan.

Qansha «halyq jauynyn» kózin jongha at salyssa da, ózi de ajal qúryghynan qútyla almaghan basshy 1937 jyldyng qazan aiynda ústalyp, 1938 jyldyng aqpan aiynda atylghan. Onyng kelinshegi Fatima Hakimqyzynyng últy bashqúrt, jas kezinde jetimder ýiinde tәrbiyelengen eken. Ony da otyz segizinshi jyly sottap, týrmeden  qyryq besinshi jyldyng ayaghynda ghana bosatylady.

Búiryqty oryndaushylardyng biri bolghan Baqytjan Baydaqov ta qúrban bolghandar qatarynda atalyp, elu segizinshi jyly kóppen birge aqtaldy. Biraq, jazyqsyz japa shekkenderding ýrim-bútaghy ony keshire qoyar ma eken? Kýni keshe Almatyda Jeltoqsan kóterilisi kezinde óz bauyrlaryna qorlyq kórsetkender, Janaózendegi qandy qyrghynda qarusyz halyqqa oq atqandar da búiryqty oryndadyq dep aqtaluy mýmkin. Alayda, sol búiryqty orynday almaymyn dese ghana olar halyqtyng qarghysyna qalmas edi, alghysyn alar edi.

Qostanay qalasyndaghy Jastar kóshesi osydan birneshe jyl búryn ózgertilip, general Tautan Arystanbekovtyng esimi berildi. Ol turaly da ensiklopediyada memleket jәne qogham qayratkeri dep jazylghan. Búl kisi KGB jýiesinde eng alghash general-mayor ataghyn alghan adam eken. Sondyqtan da qazirgi KNB ardagerleri onyng esimin kóshege beru turaly úsynys jasaghan. Men sol tústa oblystyq onamastika komissiyasynyng mýshesi bolatynmyn. Úsynysty talqylau kezinde óz oiymdy ashyq aittym, «generaldyng jaqsy adam ekenine dau joq, alayda, ol kisi, marqúmgha qara jer habar bermesin, otyz jetinshi jyly Semiozer audanynda (qazirgi Áuliyekól) NKVD bastyghy bolyp qyzmet jasaghan eken,  sol kezdegi qylmystargha qatysy boluy da mýmkin ghoy» degen uәj aittym. Meni qoldaushylar da az bolghan joq. Sóitip úsynys ótpey qaldy, biraq, arada birer ay ótkende oblystyq mәslihattyng mәjilisinde (meni qatystyrmay)  atalghan komissiya mýsheliginen shygharyp tastady da, әlgi dauly mәseleni qayta dauysqa salyp, belden basyp degendey, kóshe atauyn ózgertip tyndy.

Osydan birneshe jyl búryn Qostanay qalasynda biylghy «Biyler institutynyng damuy» degen taqyrypta aimaqtyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya ótken bolatyn. Konferensiya qorytyndysynda Arqagha aty jayylghan ýsh by Nauryzbay Qazybayúly, Toqsan Jabayúly, Shegen Musin esimderin Qostanay qalasynyng kóshelerine beru turaly úsynys jasalyp, ol bir auyzdan maqúldanghan. Alayda biyler sózin biylik sóilemedi. Alash arysy Eldes Omarúlynyng esimin qalanyng bir kóshesine beru turaly úsynys da ayaqsyz qaldy.

Bir tang qalatynym, osy kýni de ne lauazymdy qyzmet atqarghan, ne Parlament deputaty bolghan sheneunikterdi zeynetke shyqqannan keyin de memleket jәne qogham qayratkeri dep jatady. Qyzmet istese, enbekaqysyn alghan, deputat bolsa, halyq sózin sóileuding ornyna qalghyp-mýlgip otyrghan «sen tiymesen, men tiymen» qasqalardyng qayratkerligine kýmәnim bar. Olay bolsa jauyrdy jaba toqymay, әr nәrseni óz atymen ataghangha ne jetsin?!

Basshylyq qyzmet atqarghan kisilerdi el aghasy deushiler kóbeydi. El balasy bolsa bir sәri. Agha bolyp ne tyndyrypty? Kóbisining tyndyrghannan syndyrghany, jaqsylyq jasap ýlgergeninen býldirgeni kóp. «Halyqtyng qalaulysy, elding eleulisi» deytin tirkesterdi de solargha jii japsyratyn boldyq. Qalauly bolyp halyq kónilin tapqany az, eleuli bolyp el kóniline jaqqany az. Deputattar da osynday beyneli teneulerden kende emes. Olardy halyqtyng úly deushiler de tabylady. Shyndyghyna kelsek, halyqtyng úly ghana bolmay, halyqtyng qúly bolu kerek. Halyqqa qyzmet etken adam ghana memlekettik qyzmetker boluy kerek.

Aqylbek Shayahmet

Abai.kz