جۇما, 29 ناۋرىز 2024
الاشوردا 8189 0 پىكىر 13 قاڭتار, 2017 ساعات 11:49

جYيەنىڭ قۇلى بولعانداردى ۇلى سانايمىز. الاشورداشىلاردى شە؟

بيىلعى جىلى الاش ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ، الاش پارتياسىنىڭ جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. ال وتكەن جىلى ەلىمىز 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ءجۇز جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. كەيىنگى كەزدە كوتەرىلىس باسشىلارى مەن الاشوردا قايراتكەرلەرىن كوزقاراستارىنىڭ قاراما-قايشىلعىن تىلگە تيەك قىلعان ماتەريالدار عالامتور بەتىندە كوبەيىپ كەتتى. بۇل ماتەريالداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ اۆتورلارى سوۆەت وداعى كەزىندەگى شىققان ادەبيەتتەرگە سۇيەنەدى. ال سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ نەگىزگى ماقساتى الاش ۇكىمەتى مەن ونىڭ جەتەكشىلەرىن قارالاۋ بولعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە بيىلعى جىلى وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ، ياعني رەۆوليۋتسيانىڭ باستالعانىنا دا 100 جىل بولادى.

زامانعا ساي بولۋ ءۇشىن قازاقتىڭ دالادا وسكەن بالاسى دا اسكەر قاتارىنا الىنۋى كەرەك ەكەندىگىن ءاليحان بوكەيحان باس بولعان الاش قايراتكەرلەرى قولدادى. 1916 جىلى 3 اقپاندا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ن.بەگىمبەتوۆ پەتروگرادقا بارىپ، اسكەري مينيستر گەنەرال پوليۆانوۆقا جولىعىپ، قازاقتاردى اسكەرگە الۋ ماسەلەسىن جەتكىزگەن. قازاقتاردى تىلداعى  جۇمىسقا الۋ تۋرالى پاتشا جارلىعى بويىنشا 19-43 جاس ارالىعىنداعى قازاقتار ارميانىڭ قورعانىس قۇرىلىستارىن قۇرۋ جۇمىستارىن جاساۋعا ء تيىس ەدى.

م.تىنىشباەۆ «قازاق» گازەتىندە: «قازاقتاردى اسكەري قىزمەتتىڭ قاي تۇرىنە (اتتى، نە جاياۋ اسكەر) الىناتىندىعى عانا ويلاندىرادى... قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى كازاك-ورىسپەن تەڭەسىپ، جەرىمىزدى ساقتاۋ ماقساتىندا اتتى اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتۋدىڭ تيىمدىلىگىن جاقتادىق. قازاقتاردىڭ تەك ازعانا بولىگى جاياۋ اسكەر قۇرامىندا بولۋدى قالايدى» - دەپ جازدى.

«قازاق» گازەتى حالىققا جولداعان ۇندەۋىندە:ء«بىزدىڭ جۇرت­قا ايتاتىنىمىز، بۇعان كونبەسكە بول­ماي­دى…كونبەيمىز دەگەننىڭ سۇيەنگەنى جان تات­تىلىك بولسا، سالىستىرىپ قارالىق. كون­گەن­دە: جۇرتقا قانداي اۋىرلىق بار، كون­بەگەندە قانداي اۋىرلىق بار؟ كون­گەن­دە: شارۋاعا كەمشىلىك تە كەلەر، بارعان جى­گىت قازاعا دا، بەينەتكە دە ۇشىرار، بىراق ەلدىڭ ىرگەسى بۇزىلماس… كونبەگەندە كورە­تىن اۋىرلىق: …ەلدىڭ بەرەكەسى كەتەدى، باس پەن مالعا الەگى تيەدى، ەلدىڭ ىرگەسى بۇزى­لادى»، – دەپ ءتۇسىندىردى.

«قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «تورعاي ءھام ىرعىز ۋەزىنىڭ حالقىنا!» جازىلعان ۇندەۋدەگى: «بۇل حاتتى جازۋشى بىزدەر - ءوز بالالارىڭ، ءوز تۋمالارىڭ. جانىمىز اشيدى، قابىرعامىز قايىسادى. ءبىزدىڭ اتا-انا، تۋعان-تۋىستارىمىز ىشتەرىندە. ءبىزدى قازاق بالاسى، قانىنا تارتادى، جانى اشيدى دەسەڭدەر، ءتىل الىڭدار! ...ءبىز گازەت ارقىلى بولسىن، اۋىزشا دا بولسىن، بۇرىن سان رەت ايتقانبىز، كونبەسەڭدەر، ەلگە بۇلىنشىلىك بولادى، اسكەر شىعادى، تۇبىندە الماي قويمايدى دەگەنبىز. سول ايتقانىمىز، مىنە، كەلدى. بۇعان ءبىزدىڭ كوزىمىز بۇرىننان جەتكەن. ءالى دە بولسا، ءبىزدى وسى ەلدىڭ بالاسى ەكەن دەيتىن بولساندار، ءبىزدىڭ ەڭ سوڭعى، قىسىلعانداعى اقىلىمىزدى الىڭىزدار! تۇبىندە ءىس وتكەن سوڭ وكىنگەننەن پايدا جوق. ولگەن تىرىلمەيدى، وشكەن كەلمەيدى» دەگەن جولداردان دا ولاردىڭ قازاققا قانشالىقتى جانى اشىعانىن ايقىن كورەمىز.

قازاق زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگى سول كەزدە قازاقتاردىڭ تىلداعى جۇمىسقا بارۋىنا دا قارسى بولعان جوق. ال  ون التىنشى جىلى حالىق اراسىندا تولقۋ باستالعاندا ولار ەلدىڭ بوسقا قىرىلىپ قالۋ قاۋپىن الدىن الا ءبىلدى. جاسانعان جاۋعا (جازالاۋ وتريادتارىنا) ءشيتتى مىلتىق جانە نايزامەن شاپقان امانكەلدى ساربازدارى كەيىن بولشەۆيكتەر جاعىنا شىعىپ كەتپەگەندە تۇگەل قىرىلۋ قاۋپى شىنىندا دا زور ەدى.

وتىز جەتىنشى جىلى «حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن اتىلىپ كەتكەن اقىن سەيىتجان بەكشەنتايۇلى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندە كوتەرىلىسشىلەر اراسىندا بولادى. ولاردىڭ قولدارىنداعى قارۋدى مىسقىلداپ، ازىلدەپ ايتقان ولەڭى ەل اۋزىندا. «ساتىپ الدىق ءبىر-ءبىر ىستىك، مۇنىمەنەن كىمدى پىستىك؟ زەڭبىرەكتەر تارس ەتكەندە، ءبارىمىز دە ارتتى قىستىق»، – دەپتى سوزتاپقىش اقىن. ىستىگى كادىمگى شتىك دەگەنى. وسى ءبىر شۋماق ولەڭدە سول كەزدەگى زامان شىندىعى دالمە-ءدال بەينەلەنگەن.

ارينە، امانكەلدى ساربازدارىنىڭ كوزسىز ەرلىگىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. الايدا، اسكەري ستراتەگيا، تاكتيكا تۇرعىسىنان ولارعا ساياسي باعا بەرەتىن بولساق، كوتەرىلىسشىلەردىڭ سوعىس تاسىلىندەگى مەرگەندەر توبىنىڭ قۇرىلۋى، ولاردىڭ الدىڭعى ساپىنداعى كەيكى باتىردىڭ ورنى ەرەكشە. ال اشىق مايداندا جولىققان ساربازدار مەن جازالاۋشى وتريادتاردىڭ قايسىسىنىڭ جەڭىسكە جەتەتىنىن بولجاماسا دا بولادى. زەڭبىرەگى مەن وقسەبەرى (پۋلەمەتى) بار، جاقسى اسكەري دايىندىقتان وتكەن ورىس وتريادى وزىنەن سان جاعىنان ون ەسە ارتىق بولسا دا، ساربازداردى تاس-تالقان ەتىپ جەڭەر ەدى.

ورىس وتارشىلدارىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس كەڭەس بيلىگى ورناعاننان كەيىن قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى نۇرجان ناۋشابايۇلى: «الاش ەدى ۇرانىمىز، ءدىن-يسلام قۇرانىمىز، ءدۇنيا-اقىرەت جايىنان قولدا جوق ەش قۇرالىمىز، اتا قونىس كەتتى قولدان، بۇعان بار ما قىلارىمىز؟!»، – دەپ قامىقتى.

قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا كىرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ 1920 جىلدىڭ 17 كوكەگىندە ۆ.ي.لەنينگە جازعان حاتىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: (ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن سول قالپىندا بەرىپ وتىرمىز) «ۆ ۆيدۋ يزلوجەننوگو پرەدستاۆلياەتسيا نەوبحوديموست:

1)     پوستاۆيت ۆو گلاۆە ۋپراۆلەنيا كيرگيزسكيم كراەم ناستوياششيح
يدەينىح كوممۋنيستوۆ ي يسپىتاننىح چەستنىح يدەينىح رابوتنيكوۆ يز
كيرگيزسكيح ينتەلليگەنتوۆ، كوتورىم نارود ۆپولنە دوۆەرياەت، نو نيكويم
وبرازوم كوممۋنيستوۆ پو نازۆانيۋ. ناستوياششيە  يدەينىە كوممۋنيستى ي
يدەينىە   رابوتنيكي   يز   كيرگيزوۆ،   حوتيا   بى   پوسلەدنيە   بىلي   نە
كوممۋنيستامي، سكورەە موگۋت نايتي وبششي يازىك دليا پونيمانيا درۋگ درۋگا
ي وبششيە توچكي زرەنيا نا دەلا، چەم پوۆەرحنوستنىە كوممۋنيستى كاك يز
كيرگيزوۆ، تاك ي يز درۋگيح;

2)     ۆو ۆسەح ورگاناح ۆلاستي، ۆ ۆەدەني كويح پودلەجات رايونى سو
سمەشاننىم ناسەلەنيەم، پرەدستاۆيتەلەي ۋگنەتەننوي ناتسي دولجنو بىت
نە مەنەە 2/3.

3)  ۋپراۆلەنيە حوزيايستۆەننو-ەكونوميچەسكيم ۋچرەجدەنيامي كيركرايا،
نەزاۆيسيمو وت تسەنتراليزاتسي يلي دەتسەنتراليزاتسي، دولجنو ناحوديتسيا ۆ
رۋكاح كيرگيزوۆ بەز ۆسياكوگو رازدروبلەنيا ي پودچينەنيا درۋگيم گۋبەرنيام
يلي وبلاستيام پود رازنىمي پرەدلوگامي ەكونوميچەسكوگو تياگوتەنيا;

4)  ۆسيا پوليتيچەسكايا ي كۋلتۋرنايا رابوتا كيرگيزسكيح كوممۋنيستوۆ ي رەۆوليۋتسيوننوي   ينتەلليگەنتسي   دولجنا   وسنوۆىۆاتسيا   نا   ناچالاح
سوۆەتسكوي سوتسياليستيچەسكوي حوزيايستۆەننوي پوليتيكي;

5)  سوزدات ۆوەننىي وكرۋگ، وبەدينيايۋششي كيرگيزيۋ، س ۋپراۆلەنيەم
ۆ گور.ورەنبۋرگە;

6)   گارنيزونى ۆ گوروداح دولجنى بىت وبيازاتەلنو يز كيرگيزوۆ;

7)  ۆ وتنوشەني گرانيتسى كيركرايا نە دولجنى دوپۋسكاتسيا نيكاكيە
يزمەنەنيا، كرومە نيجەۋكازاننىح...»

(قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى،  811.20 بۋما،  568 ءىس).

مىنە، وسى قۇجاتتان دا الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ الاش اسكەرىنىڭ بولاشاعىنا قاتتى الاڭداعانىن كورۋگە بولادى.

وسى ورايدا نازارعا سالار ءبىر جاي، تاۋەلسىز قازاق ەلى كىمنىڭ جىرىن جىرلاۋى، مۇڭىن مۇڭداۋى كەرەك؟! كەشەگى سولاقاي ساياساتتىڭ سويىلىن سوققان ءالىبي جانكەلدين سەكىلدى شوقىنعان قازاقتاردى ما، ونىڭ ۇگىتىنەن كەيىن «بالشەبەكتەر» ساپىنا قوسىلعان امانكەلدى يمانوۆتى ما، الدە قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قانىن توككەن، جانىن قيعان الاش ارىستارىن با؟!

مۇستافا شوقاي 1936 جىلى جازعان «باتىر بولشەۆيك امانگەلدى حاقىنداعى اقيقات» دەگەن ماقالاسىندا: «تۇركىستان قازاقتارى گازەتتەرىنىڭ بەتتەرىنەن كوپتەن بەرى ءجيى كەزدەسەتىن ەسىمدەردىڭ ءبىرى - 1916-ىنشى جىلعى تورعاي دالالارىندا ورىس ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەن حالىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى - امانگەلدى يمانوۆ. ول تۋراسىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە قيساپسىز كوپ ماتەريالدار جاريالاندى. اقىندار تولىپ جاتقان ولەڭ-جىر، داستاندار شىعاردى، دراماتۋرگتەر ساحنالىق قويىلىمدار دايىندادى جانە تاعى دا دايىنداپ جاتىر. ول از بولسا، امانگەلدى ومىرىنەن فيلم تۇسىرىلۋدە، وعان ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزىلۋدا. وسى ايتىلعان ماقالا، ولەڭ-جىر، ساحنالىق قويىلىم، كينوفيلم جانە ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبارى ء«الىپتى تاياق دەپ بىلمەگەن»، تورعاي وڭىرىنەن باسقا جەر، ءوز رۋىنان باسقا ەل كورمەگەن قاراڭعى امانگەلدىنى دۇنيەدە تەڭدەسى جوق توڭكەرىسشىل، ۇلت پەن ۇلتشىلدىقتان جوعارى تۇراتىن ينتەرناتسيونال بولشەۆيك، دىنگە دۇشپان، تۇركىستان تۇرىكتىگىن ورىس بولشەۆيزمى جانە ينتەرناتسيونالدىق توڭكەرىسشىلدىكپەن تابيعي تۇردە تىعىز جىمداستىرعان ءىرى تۇلعا رەتىندە كورسەتۋ يدەياسىنا قىزمەت ەتىپ وتىر» - دەپ جازدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اقتى اق، قارانى قارا دەمەكشى، كىم بولسا دا ءوز زامانىندا قانداي قىزمەت جاساسا، ولاردىڭ ءادىل باعاسىن بەرۋىمىز كەرەك. باي-كەدەي دەپ بولىنگەندە، «كەدەيدىڭ ءسوزىن سويلەيىك، بايلاردىڭ بارلىعى ونباعان» دەگەن پيعىلدان، سوۆەت وداعى تۇسىندا ەل باسقارعانداردىڭ بارلىعى قياناتشىل دەگەن ويدان ارىلۋ كەرەك سەكىلدى. ول ءۇشىن وسى كۇنى قوشەلەر، مەكتەپتەرگە ەسىمدەرى بەرىلگەن كىسىلەردىڭ ەڭبەگىن تۇگەندەگەننىڭ دە ايىبى جوق. ايتپەسە  اتالاستارى مەن رۋلاستارىنىڭ، اۋىلداستارىنىڭ  جىرىن جىرلاعانداردىڭ ءسوزى ءوتىپ كەتىپ جۇرگەنىن كۇندە كورىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. ءبىر عاجابى، كەشەگى اشتىق، قاستىق جىلدارىندا قىزمەت ەتكەن الدەبىر «قايراتكەرسىماقتارعا» دا كوشە اتتارى بەرىلە باستادى.

ۆيكيپەديادا وتىز التىنشى جىلى تامىز-قاراشا ايلارىندا قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان، 1936—1937 جىلدارى قوستاناي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولعان، بايداقوۆ  باقىتجان (1898—1938) دەگەن كىسىنى سوۆەت، پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى دەپ اتاپ كورسەتىپتى. سول سۇراپىل جىلدارى حالىققا ەمەس، قانىپەزەر ۇكىمەتكە قىزمەت ەتكەن ادامداردى قايراتكەر دەپ تانيمىز با، الدە قىلمىسكەر دەپ جاريالايمىز با؟!

2014 جىلدىڭ 15 تامىزىندا «تۇركىستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «جاسىنداي اعىپ وتكەن» دەگەن ماقالادا تارازدىق  مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ساعىندىق وردابەكوۆ 1938 جىلدىڭ 28 اقپانى كۇنى   40 ادامعا «حالىق جاۋى» دەگەن جالا جابىلىپ، ماسكەۋلىك كوشپەلى سوتتىڭ ۇكىمىمەن (نكۆد-ءنىڭ ۇشتىگىمەن) اتىلعان قازاق ينتەللەگەنتسياسىنىڭ سول كەزدەگى قايماقتارى قاتارىندا ب.بايداقوۆتى دا اتايدى.

كەدەي وتباسىندا تاربيەلەنگەن، شەشەسىنەن ءۇش جاسىندا جەتىم قالعان كىسىنىڭ تاعدىرى ونى سولاقاي ساياساتتىڭ تەرىس جولىنا سالىپ جىبەرگەنى راس. 1926 جىلدان ۆكپ(ب) مۇشەسى بولعان ب.بايداقوۆ 1918 جىلى اقتوبە مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىرىپ شىققاننان كەيىن اۋىل مۇعالىمى بولادى. سودان كەيىن اۋداندىق دايىنداۋ كەڭسەسى ساياسي ۇيىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تەمىر ۋەزدىك ەڭبەك، ساقتىق كاسساسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، كازكرايسويۋزدىڭ ساياسي ءبولىمى مەڭگەرۋشىلىگىنەن باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورال اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، باتىس قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى. باسقا دا پارتيا-سوۆەت قىزمەتىن اتقارادى. 1928 جىلدارى بايلاردى كامپەسكەلەۋ ناۋقانىنا بەلسەنە ارالاسادى، ودان كەيىن تەمىر جانە ىرعىز اۋداندارىندا  كوللەكتيۆتەندىرۋگە قارسى شىققان كوتەرىلىسشىلەردى باسىپ-جانشۋعا قاتىسادى.

حالىقتى اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى نكۆد-نىڭ اسا قۇپيا № 00447 جارلىعىنا وراي قسرو ىشكى ىستەرىنىڭ حالىق كوميسارياتى 1937 جىلدىڭ 13 شىلدەسىندە شىعارعان № 00447 جارلىعىندا: «جۇرگىزىلگەن تەكسەرىسكە سايكەس كەڭەس وداعىنا قارسى ادامدار، بۇرىنعى بيلىكتەگى ازاماتتار، ەرتەرەكتە رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار جانە لاگەرلەر مەن يتجەككەنگە ايدالعانداردىڭ كوبى اۋىلداردا (دەرەۆنيا) تۇرىپ جاتىر. سونداي-اق اۋىلداردا ءدىندارلار مەن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ساياسي ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى دە شوعىرلانعان. وسى اتالعانداردىڭ ءبىرازى قالاعا كەلىپ ءوندىرىس ۇيىمدارىنا، كولىك پەن قۇرىلىس سالاسىنا كىرىپ كەتتى. ولاردىڭ بارلىعى دا حالىق جاۋلارى. ۇكىمەتىمىزگە قارسى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ۇيىمدارى الدىندا بۇلاردىڭ كوزىن جويىپ، جۇمىسشى تاپتى قورعاۋ تۋرالى ماسەلە تۇر. كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى كەلەتىندەردى ءبىرجولاتا قۇرتۋ كەرەك. سوندىقتان 1937 جىلدىڭ 5 تامىزىنان باستاپ بارلىق رەسپۋبليكالاردا، وبلىستار مەن ايماقتاردا كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى باسكەسەرلەردى ۇستاپ، كوزدەرىن جويۋعا بۇيىرامىن» دەگەن بۇيرىق دايىندالعان. 1937 جىلعى رەپرەسسيالاۋ تۋرالى بۇيرىقتى «ruskline» سايتىنان الىپ  «نامىس پورتالى (اۋدارعان رۇستەم نۇركەن. namys.kz) جاريالادى.

بۇيرىقتا حالىق جاۋلارى ەكى توپقا ءبولىنىپ، ءبىرىنشى توپتاعىلدار  دەرەۋ تۇتقىندالىپ، ۇشتىكتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا اتىلۋعا ءتيىستى اسا قاۋىپتىلەر قاتارىنا جاتقىزىلعان. ال ەكىنشى توپتاعىلار اسا قاۋىپتى ەمەس، بىراق قارسىلىق كوزقاراسى بار ەلەمەنتتەر رەتىندە سوتتالىپ، 8-10 جىل اراسىندا تۇرمەگە قامالسىن دەگەن نۇسقاۋ بەرىلگەن. نكۆد-نىڭ اۋداندىق جانە وبلىستىق بولىمشەلەرىنىڭ ەسەبى بويىنشا رەپرەسسيالانۋى ءتيىس ادامدار سانى قوستاناي وبلىسى بويىنشا ءبىرىنشى توپتا 150, ەكىنشى توپتا 450 دەپ كورسەتىلگەن.

كسرو ىشكى ىستەرىنىڭ حالىق كوميسارياتى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ باس كوميسارى – ن. ەجوۆ قول قويعان قۇجاتتىڭ نەگىزىندە قوستاناي وبلىسىنداعى ۇشتىكتىڭ قۇرامى توراعا — پاۆلوۆ،
مۇشەلەرى كۋزنەتسوۆ، بايداقوۆ بولىپ بەكىتىلگەن. حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ وپەراتسياسى 1937 جىلدىڭ 5 تامىزىندا باستالىپ، ءتورت ايدىڭ ىشىندە اياقتالۋىنا قاراعاندا، جازالانعان 600 ادامنىڭ تاعدىرىنا بايداقوۆ تىكەلەي ارالاسقان.

1937 جىلدىڭ 10 قاراشاسىندا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ  ءىىى پلەنۋمى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسىن كونتررەۆوليۋتسيونەر-ۇلتشىلداردىڭ وبلىستىق ۇيىمىنىڭ فيليالىنا باسشىلىق جاسادى دەگەن ايىپپەن پلەنۋم مۇشەسى قۇرامىنان شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى.

وتىز جەتىنشى جىلعى زوبالاندا كوپتەگەن قازاقتار قاندى قىرعىنعا ۇشىرادى. ¥قك مۇراعاتىندا ساقتالعان № 02754 ىستەگى قۇجاتتارعا نازار اۋدارساق، قوستاناي وبلىستىك ۋنكۆد ۇشتىگىنىڭ 1938 جىلدىڭ 13 اكپانىنداعى قاۋلىسى بويىنشا جىتىقارا اۋدانىنىڭ زابەلوۆكا سەلوسىنىڭ تۇرعىنى نۇرحان مۇستافين اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ۇكىم 1938 جىلدىڭ 16 اقپانىندا ورىندالعان. ءدال وسى كۇنى بەلگىلى اقىن، جىتىقارا كالاسىنىڭ تۇرعىنى سەيىتجان بەكشەنتايۇلىنا دا «جىتىقارا-التىن» پريسكىسىندە ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەن باي-مولدالار توبىنىڭ مۇشەسى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، وعان دا وسىنداي ۇكىم كەسىلگەن. ءسويتىپ، العاشقىسى ءوز ەلىندە دارحان اۋليە دەگەن اتقا يە بولعان، كەيىنگىسى ارقالى اقىن بولعان قوس ازامات ءبىر ۋاقىتتا ۇستالىپ، ءبىر  مەزگىلدە كازا تاپقان. اتالعان ەكى ارىس 1990 جىلى 22 تامىزدا اقتالدى. نۇرحان مۇستافيننىڭ سول كەزدەگى ومىرباياندىق دەرەكتەرىندە ونىڭ 55 جاستاعى مۇديحا جانە 45 جاستاعى ايناكۇل دەگەن ەكى ايەلى بولعانى، قىزدارى كاماش بەس جاستا، كاليما ءبىر جاستا ەكەنى كورسەتىلىپتى.

باقىتجان بايداقوۆ وسى ەكى كىسىمەن بىرگە ءبىر ۋاقىتتا اتىلۋى دا مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايمىز. ول 1937 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگىندە وزىنە ءوزى قول سالادى. سول كەزدە نكۆد تەرگەۋشىسى: «وبنارۋجەن ۆو دۆورە سوبستۆەننوگو دوما، ۆ كامەننوم ساراە، كرىتوم جەستيۋ، نا زەمليانوم پولۋ پريۆالەننىم ك ستەنكە دەرەۆياننوگو كۋرياتنيكا لەجال نا پراۆوم بوكۋ پرەدسەداتەل وبليسپولكوما توۆ. بايداكوۆ س تياجەلوي رانوي يز وگنەسترەلنوگو ورۋجيا ۆ پراۆوي ۆيسوچنوي ستورونە گولوۆى. وكولو نەگو ۆبليزي لەجالو دۆۋستۆولنوە 20-گو كاليبرا رۋجە س ودنيم زارياجەننىم ي درۋگيم ۆىسترەلەننىم پاترونوم… سەرايا پروسترەلەننايا كەپكا، وسەننەە وكروۆاۆلەننوە كوجانوە كوريچنەۆوگو تسۆەتا پالتو … يزياتى... مى زاستالي توۆ. بايداكوۆا لەجاۆشيم نا بوكۋ ۆ كۋرياتنيكە پري دۆورە پري سيلنوم كروۆوتەچەني يز گولوۆى پوسلە سامورانەنيا. نيكاكيح پرەدسمەرتنىح زاپيسوك يلي جە پيسەم نە وبنارۋجەنو»، - دەپ بولعان جايدى تولىق بايانداپ جازادى. كىم بىلەدى، ول وتكەن ىسكە وكىنىپ، وزىنە ءوزى قول سالدى ما، الدە، جازالاناتىنىن ءبىلىپ، ومىردەن قينالماي كەتۋدىڭ جولىن ىزدەدى مە، ول جاعى ءبىر اللاعا عانا ايان.

قانشا «حالىق جاۋىنىڭ» كوزىن جويۋعا ات سالىسسا دا، ءوزى دە اجال قۇرىعىنان قۇتىلا الماعان باسشى 1937 جىلدىڭ قازان ايىندا ۇستالىپ، 1938 جىلدىڭ اقپان ايىندا اتىلعان. ونىڭ كەلىنشەگى فاتيما حاكىمقىزىنىڭ ۇلتى باشقۇرت، جاس كەزىندە جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنگەن ەكەن. ونى دا وتىز سەگىزىنشى جىلى سوتتاپ، تۇرمەدەن  قىرىق بەسىنشى جىلدىڭ اياعىندا عانا بوساتىلادى.

بۇيرىقتى ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان باقىتجان بايداقوۆ تا قۇربان بولعاندار قاتارىندا اتالىپ، ەلۋ سەگىزىنشى جىلى كوپپەن بىرگە اقتالدى. بىراق، جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ونى كەشىرە قويار ما ەكەن؟ كۇنى كەشە الماتىدا جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ءوز باۋىرلارىنا قورلىق كورسەتكەندەر، جاڭاوزەندەگى قاندى قىرعىندا قارۋسىز حالىققا وق اتقاندار دا بۇيرىقتى ورىندادىق دەپ اقتالۋى مۇمكىن. الايدا، سول بۇيرىقتى ورىنداي المايمىن دەسە عانا ولار حالىقتىڭ قارعىسىنا قالماس ەدى، العىسىن الار ەدى.

قوستاناي قالاسىنداعى جاستار كوشەسى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن وزگەرتىلىپ، گەنەرال تاۋتان ارىستانبەكوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. ول تۋرالى دا ەنتسيكلوپەديادا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دەپ جازىلعان. بۇل كىسى كگب جۇيەسىندە ەڭ العاش گەنەرال-مايور اتاعىن العان ادام ەكەن. سوندىقتان دا قازىرگى كنب ارداگەرلەرى ونىڭ ەسىمىن كوشەگە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان. مەن سول تۇستا وبلىستىق وناماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولاتىنمىن. ۇسىنىستى تالقىلاۋ كەزىندە ءوز ويىمدى اشىق ايتتىم، «گەنەرالدىڭ جاقسى ادام ەكەنىنە داۋ جوق، الايدا، ول كىسى، مارقۇمعا قارا جەر حابار بەرمەسىن، وتىز جەتىنشى جىلى سەميوزەر اۋدانىندا (قازىرگى اۋليەكول) نكۆد باستىعى بولىپ قىزمەت جاساعان ەكەن،  سول كەزدەگى قىلمىستارعا قاتىسى بولۋى دا مۇمكىن عوي» دەگەن ءۋاج ايتتىم. مەنى قولداۋشىلار دا از بولعان جوق. ءسويتىپ ۇسىنىس وتپەي قالدى، بىراق، ارادا بىرەر اي وتكەندە وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ ماجىلىسىندە (مەنى قاتىستىرماي)  اتالعان كوميسسيا مۇشەلىگىنەن شىعارىپ تاستادى دا، الگى داۋلى ماسەلەنى قايتا داۋىسقا سالىپ، بەلدەن باسىپ دەگەندەي، كوشە اتاۋىن وزگەرتىپ تىندى.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قوستاناي قالاسىندا بيىلعى «بيلەر ينستيتۋتىنىڭ دامۋى» دەگەن تاقىرىپتا ايماقتىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكەن بولاتىن. كونفەرەنتسيا قورىتىندىسىندا ارقاعا اتى جايىلعان ءۇش بي ناۋرىزباي قازىبايۇلى، توقسان جابايۇلى، شەگەن مۋسين ەسىمدەرىن قوستاناي قالاسىنىڭ كوشەلەرىنە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالىپ، ول ءبىر اۋىزدان ماقۇلدانعان. الايدا بيلەر ءسوزىن بيلىك سويلەمەدى. الاش ارىسى ەلدەس ومارۇلىنىڭ ەسىمىن قالانىڭ ءبىر كوشەسىنە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس دا اياقسىز قالدى.

ءبىر تاڭ قالاتىنىم، وسى كۇنى دە نە لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان، نە پارلامەنت دەپۋتاتى بولعان شەنەۋنىكتەردى زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دەپ جاتادى. قىزمەت ىستەسە، ەڭبەكاقىسىن العان، دەپۋتات بولسا، حالىق ءسوزىن سويلەۋدىڭ ورنىنا قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن» قاسقالاردىڭ قايراتكەرلىگىنە كۇمانىم بار. ولاي بولسا جاۋىردى جابا توقىماي، ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتاعانعا نە جەتسىن؟!

باسشىلىق قىزمەت اتقارعان كىسىلەردى ەل اعاسى دەۋشىلەر كوبەيدى. ەل بالاسى بولسا ءبىر ءسارى. اعا بولىپ نە تىندىرىپتى؟ كوبىسىنىڭ تىندىرعاننان سىندىرعانى، جاقسىلىق جاساپ ۇلگەرگەنىنەن بۇلدىرگەنى كوپ. «حالىقتىڭ قالاۋلىسى، ەلدىڭ ەلەۋلىسى» دەيتىن تىركەستەردى دە سولارعا ءجيى جاپسىراتىن بولدىق. قالاۋلى بولىپ حالىق كوڭىلىن تاپقانى از، ەلەۋلى بولىپ ەل كوڭىلىنە جاققانى از. دەپۋتاتتار دا وسىنداي بەينەلى تەڭەۋلەردەن كەندە ەمەس. ولاردى حالىقتىڭ ۇلى دەۋشىلەر دە تابىلادى. شىندىعىنا كەلسەك، حالىقتىڭ ۇلى عانا بولماي، حالىقتىڭ قۇلى بولۋ كەرەك. حالىققا قىزمەت ەتكەن ادام عانا مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولۋى كەرەك.

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1572
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2267
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3567