QAZAQ ÁDEBIYETINING ALYP BÁYTEREGI
12 mamyr - qazaq әdebiyetining klassiygi Múhtar Maghauinning tughan kýni. Osyghan oray Maghauinning jazushylyq jәne azamattyq bolmysyna iltipatymdy bildirip, jiyrma jyl búryn jazylghan dýniyemdi oqyrman qauymnyng nazaryna qayta úsynghandy jón kórdim.
«Talapty tughan jigitke,
Tәnirim qayghy bermesin,
Altynnan soqqan jýregi,
At basynday sher tabar!»
(Er Targhyn)
Sol jyly kóktem Almatygha kesheuildetip keldi. Nauryz aiynyng basynda kýn biraz jylyghanymen, sonynan qayta suytyp, qylamyqtap qar jaua bastady.
Kýni boyy kitap oqudan bas almay jatyr edim, telefon shyryldap qoya berdi. Telefonnyng tútqasyn qúlaghyma tosyp «Allo» degenimshe, ar jaghynan әkemning dauysy estildi.
- Amangeldi, botam! Mening tartpamdy ashsang gazetting ortasyna salynghan bir qoljazba bar. Sony mening júmysyma tezire әkelip tasta, - dedi әkem sózining sonyn búiyra sóilep.
Qoljazbany alyp, әkem júmys isteytin «Qazaq әdebiyeti» gazetine keldim. Ákem qoljazbany mashinistka qyzgha tapsyrdy da, syrty qonyr ýsh kitap berdi.
- Myna kitaptardy mening tartpama salyp qoy. Bayqa, búl óte kerek jәne siyrek kezdesetin qymbat kitaptar. Oqyghyng kelse oqy, biraq keyin ornyna salyp qoydy úmytpa! Múnday bagha jetpes baylyq sening әkennen basqa eshkimde joq.
Jazushylar odaghynan shyqqannan keyin kitaptyng múqabasyna kóz saldym. «Bes ghasyr jyrlaydy» degen sózder kózime ottay basyldy. Ýige kelip týski tamaghymdy iship alghan son, әli eshkimning sausaghy tiymegen kitaptyng alghashqy betin ashtym. Men kóbinese kitapqa jazylghan alghy sózding bas jaghyn oqimyn, únamasa shygharmanyng ózin oqimyn. Kitapty oqyp ózimshe qorytyndy jasaymyn. Biraq nege ekeni belgisiz, búl kitapqa jazylghan alghysóz meni erekshe tebirentip, ystyq sezimge bóledi. Alghy sózding alghashqy joldarynan-aq bilgir jazushynyng tógilgen tili men jyraular poeziyasyn taldaghan sony oilaryna túshynyp, qatty sýisindim. Mektepte oqyp jýrgen bizderge ústazdarymyz «Qazan tónkerisine sheyin qazaq halqynda mәdeniyet bolghan emes» synaylas sózderdi qúlaghymyzgha jii qúiyp otyratyn. Jas balanyng ózining jýregine tikenektey qadalatyn suyq sózder. Al mynau jazushynyng aityp otyrghany mýlde bólek, mýlde basqasha.
«Qazaqstandy HVIII ghasyrdyng ayaghy, HIH ghasyrdyng alghashqy jartysynda ghana ashqan Evropa oriyentalisteri ózderi mýlde kýtpegen jayttargha úshyrasty. Múnyng eng bastysy – kóshpendilerding ruhany ómirine qatysty edi. Áuelde «jabayylargha» jogharydan qarap, olardyng óz ónerinen mahrúm emestigining ózin ýlken jetistikke balaghan sayahatshylar men etnograftardyng kóp úzamay qazaq halqynyng aqyndyq darynyna bas iiine tura kelgen».
Bas iiine... Mening ata-babalarymnyng ruhany múrasyna Evropa ghúlamalarynyng ózi bas iygen. Búl men ýshin ýlken maqtanysh, maqtanysh qana emes-au, qiyalyma shabyt berip, kónil patshalyghymdy aspangha bir-aq kóterip tastaghan ruhy biyik qanatty sózder edi. Ásirese, kitaptyng birinshi tomy meni keremet qyzyqqa, qyzyq ghana emes, ýlken tolqynysqa salyp, jýregimdi tebirentti. Kóz aldyma ómiri arpalysta ótken batyr babalarymnyng beynesi elestedi. Múng men qayghy, qasiret pen zardapty shekse de moyymaghan jyraulardyng qaysar ruhy delebemdi qozdyrdy. Jerinen aiyrylyp kóz jasyn kól qylghan qaymana qazaqtyng taghdyry túla boyymdy titirkentti. Qaztughan jyraudyng «Qayran da mening Edilim» dep keudesin qaq jarghan sherli tolghauyn oqyghanymda kókiregimdi beymәlim bir múng kernep alyp denem shymyrlap qoya berdi. Dýniyedegi súlulyqtyng ózine asqaq qaraghan Shalkiyizding jyrlaryndaghy әbzәl sózderge keremet sýisindim. Kitaptyng әr betin oqyghan sayyn jýregim atsha tulap qoya beredi. Adam balasy tilmen aityp jetkize almaytyn qanday súlu poeziya!
Qazaqtyng talantty jazushysy Múhtar Maghauinmen mening tanystyghymdy osylay bastalyp edi. Ruhany tanystyghym. Áriyne, men ol kezde osy ýsh kitaptyng qanday ýlken qiyndyqpen shyqqanynan mýlde beyhabar edim. «Bes ghasyr jyrlaydy» atty qazaq poeziyasynyng antologiyasynan keyin de, jazushynyng qazaqtyng ruhany múrasyna qatysty kól-kósir dýniyeleri jaryq kórdi. Biraq mening jýregimdi eljiretken sol kitaptaghy jazushynyng maqalasy әli kýnge esimnen ketpeydi.
Maqtanghanym emes, men sovettik imperiyanyng kýnderding bir kýninde qúlap tynatynyn óz zamandastarymnan erterek sezdim.
1985 jyldyng kýzi edi. Uniyversiytetting birinshi kursynda oqimyn. «Igori joryghy turaly jyrdyn» 800 jyldyghyna baylanysty Sovetter Odaghynyng týkpir-týkpirinde neshe týrli ghylymy konferensiyalar ótip jatyr. Búl merekeni S.M.Kirov atyndaghy Qazaq Memlekettik uniyversiytetining de attap kete almaytyny beseneden belgili. Ghylymy konferensiyada әr kurstan bir-bir student bayandama jasaugha tiyis. Bizding birinshi kurstan bayandama jasau mening enshime búiyrdy. Atalmysh konfrensiyada bayandamamnyng bas jaghynda ghana shygharmanyng basty erekshelikterine toqtaldym da, ortasyna taman mәseleni basqa jaqqa búryp әketip, sol kezderi әli eshkimning tisi bata almay jýrgen orystyng mýiizi qaraghayday ghylymdarynyng enbegin synay bastadym. Úmytpasam, E.IY.Minakovtyng «Plemya. Narodnosti. Nasiya» atty enbegindegi «Qazaqstan jerinde revolusiyagha sheyin mәdeniyet bolghan emes» degen pikirine qatty shýiliktim. Qazaq mәdeniyetine Resey nemese Evropa ghalymdarynyng ólshemimen ghana qaraudyng qate ekenin aittym. Oljastyng «AZiYa» kitabyn qorghap, biraz sheshilip sóiledim. Konferensiyagha amalsyzdan kelip, qalghyp shúlghyp otyrghandardyng ózi basyn kóterip alyp, mening sózime tanyrqay qarasty.
- Óz halqynyng mәdeniyeti men әdebiyetin kótere otyryp, ózge halyqtyng әdebiyeti men mәdeniyetin joqqa shygharugha bolmaydy, - dep bayandamamdy týiindedim. Sony aituym múng eken uniyversiytetting biraz múghalimderi qiytúrqy saualdar qoya bastady. Mening aldymda sóilegenderge qúr qol shapalaqtap qana qoya salghan. Konferensiya ayaqtalghanda kózildirik kiygen bir oqytushy mening qasyma keldi de:
- Bayqa bala! Ákene senip jýrsing be? Janaghy sening aityp otyrghan sózdering oiynshyq emes. Nege qarsy shyghyp otyrghanyndy sen sezbeytin siyaqtysyn, - dep eskertu jasady.
Bәlkim, múnday konferensiyalardyng sol kezde kóp ótkeninen be, әlde әli jas qoy dep ayady ma, әiteyir mening sózderime eshkim erekshe kónil bólip, sony eshqanday daugha ainala qoyghan joq. Degenmen aituyn aityp alghanmen, batyrgha da jan kerek degendey bireuler shy shygharyp, oqudan shygharyp jibere me dep sonynan bir ay boyy ýreylenip jýrdim.
Múny aityp otyrghan sebebim, eger men bala kýnimde Múhtar Maghauin siyaqty últjandy qalamgerlerding enbekterin oqymasam, óz ana tili men dilin mensinbeytin mәngýrt bolyp shyghar ma edim.
Keyde oilaymyn, «mýmkin bizding buyndy jeltoqsanda alangha alyp shyqqan erkindikti ansaghan jyraular poeziyasynyng ruhy shyghar».
Mening úghymymda óz últynyng mәdeny múrasyn ardaqtay almaghan adamnan jazushy shyqpaydy. Jazushy bolu ýshin adam tabighatyna ýnilu az,eng aldymen, últynnyng taghdyry ýshin arpalysu, eshkimnen qaymyqpay últ mýddesi ýshin bar kýsh-qayratyndy sala biletin jәne sol úly mýdde jolynda kezdesetin kedergilerge shydas beretin temirdey tózimdilik qajet.
Qazaqtyng talantty jazushysy Múhtar Maghauindi men alyp bәiterekke teneymin. Ol әdebiyetke bir shybyq bolyp qadalghanymen tez ósip, tez jetildi. Jazushynyng tez ósip alyp bәiterekke ainaluyna sebepker bolghan óz últyna degen sheksiz mahabbat.
Jazushynyng «Men» dep atalatyn kitaby turaly kezinde neshe týrli әngimeler aityldy. Óz basym jazushynyng búl shygharmasyn joghary baghalaymyn. Maghauinning tili shúrayly ghúmyrbayandyq hamsasynyng basty ereksheligi - tez oqylatyndyghynda. Kezinde Stefan Sveygting Balizak turaly klassikalyq shygharmasyn da men dәl osylay tez oqyp shyqqan edim. Atalmysh ghúmyrbayandyq hamsada ol óz shygharmashylyq ómiri turaly syr shertedi. Osyghan baylanysty baspasóz betterinde «qazir jazushylar ózin maqtap roman jaza bastady» syndy kýnkilder de ara-túra estilip qalady. Men keyde Tolstoydyn, Dostoevskiydin, Tutchevtin, Áuezovting nemese Mýsirepovtyng ózderi turaly roman jazyp ketpegenine qatty ókinemin.
Mәselen, Tolstoy turaly Buninning romanynan góri jazushynyng ózi turaly jazghany artyq bolar edi. Qalay desek te jazushynyng jan әlemin ashu óte qatparly da qiyn enbek. Ony jazushynyng ózinen artyq eshkim bilmeydi jәne asha almaydy da. Dostoevskiy turaly orys jәne shetel әdebiyetinde telegey-teniz zertteuler men romandar jaryq kórse, solardyng eshqaysysy payghambar jazushynyng jan dýniyesining terendigin tolyq ashyp bere alghan joq.
Múhtardyng «Men» ghúmyrbayandyq hamsasyn oqu arqyly tek Múhtardyng ghana jan-dýniyesin sezinbeysiz, sonymen qatar ómirleri tar joltayghaq keshude ótken, ruhany múramyzdy sanatqa qosu ýshin zor enbek siniripmanday terin tókken Iliyas Esenberliyn, Ghabit Mýsirepov, Beysenbay Kenjebaev siyaqty ghúlama túlghalardyng azamattyq bolmysy kóz aldynyzgha elesteydi. Fransuzdyng úly jazushysy Romen Rollan «Bethovenning ómiri» atty shygharmasynda bylay dep jazypty.
«Eger adamnyng jan-dýniyesi biyik bolmasa, odan úly adam, úly suretker tipti úly qayratker de shyqpaydy».
Múhtardyng jyraular múrasyn zertteudegi jankeshti azaby jazushynyng jan-dýniyesining biyiktigin úlyqtaytyn úly qasiyet. «Er Targhynda» aitylmay ma: «Talapty tughan jigitke, Tәnirim qayghy bermesin, Altynnan soqqan jýregi, At basynday sher tabar!» - dep. Jazushynyng óz sózimen aitsaq, ony algha jetelegen de – sol sherli jýrek.
Sovettik imperiyanyng zamanynda Múhtar, Ábish, Júmeken, Múqaghali, Qadyr, Tólen... siyaqty qazaqtyng ýlken qalamgerleri últymyzdyng ruhyn «men» somdaymyn dep, ruhaniyat maydanyndaghy aitys-tartysqa týskeni jasyryn emes. Jazushy Tólen Ábdikovtyng «Tozaq ottary jymyndaydy» atty shygharmasyndaghy ýndisterding ómiri, shyn mәnisinde, astarlap surettegen qazaqtyng taghdyry edi
Totalitarlyq jýiening temir taqasy qabyrghasyna qansha batsa da jazushy Múhtar Maghauin Asan qayghy, Qaztughan, Dospambet, Aqtamberdi, Shalkiyiz..., Mahambet..., Abay tәrizdi birtuar túlghalardy tudyrghan últynyng keleshigine, kýnderdin-kýninde Qazaqstan memleketining tәuelsizdik alatynyna nyq sendi. Shygharmany oqu barysynda, eng әueli osyny angharasyz. Últynyng keleshegine degen senim jazushyny úly múratqa jeteledi. «Baqytty qúldyqtan» góri óz elining tәuelsizdigin armandady. Ghúmyrbayandyq hamsadan tәuelsizdikti saghyna kýtken Maghauinning jan azabyn sezinesiz. Últynyng jarqyn keleshegi jolyndaghy kýres sonau alpysynshy jyldardan keyin bastalghandyghy adamnan bolsa da, Alladan jasyra almaytyny shyndyq. Sol úly kýres maydanyndaghy biyik maqsat Múhtar Maghauin atty klassik jazushyny shyndady, ózindik «meninin» qalyptasuyna múryndyq boldy.
Men dep aitu iri túlghagha qashan da jarasymdy...
