قازاق ادەبيەتىنىڭ الىپ بايتەرەگى
12 مامىر - قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇحتار ماعاۋيننىڭ تۋعان كۇنى. وسىعان وراي ماعاۋيننىڭ جازۋشىلىق جانە ازاماتتىق بولمىسىنا ءىلتيپاتىمدى ءبىلدىرىپ، جيىرما جىل بۇرىن جازىلعان دۇنيەمدى وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا قايتا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم.
«تالاپتى تۋعان جىگىتكە،
ءتاڭىرىم قايعى بەرمەسىن،
التىننان سوققان جۇرەگى،
ات باسىنداي شەر تابار!»
(ەر تارعىن)
سول جىلى كوكتەم الماتىعا كەشەۋىلدەتىپ كەلدى. ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا كۇن ءبىراز جىلىعانىمەن، سوڭىنان قايتا سۋىتىپ، قىلامىقتاپ قار جاۋا باستادى.
كۇنى بويى كىتاپ وقۋدان باس الماي جاتىر ەدىم، تەلەفون شىرىلداپ قويا بەردى. تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن قۇلاعىما توسىپ «اللو» دەگەنىمشە، ار جاعىنان اكەمنىڭ داۋىسى ەستىلدى.
- امانگەلدى، بوتام! مەنىڭ تارتپامدى اشساڭ گازەتتىڭ ورتاسىنا سالىنعان ءبىر قولجازبا بار. سونى مەنىڭ جۇمىسىما تەزىرە اكەلىپ تاستا، - دەدى اكەم ءسوزىنىڭ سوڭىن بۇيىرا سويلەپ.
قولجازبانى الىپ، اكەم جۇمىس ىستەيتىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە كەلدىم. اكەم قولجازبانى ماشينيستكا قىزعا تاپسىردى دا، سىرتى قوڭىر ءۇش كىتاپ بەردى.
- مىنا كىتاپتاردى مەنىڭ تارتپاما سالىپ قوي. بايقا، بۇل وتە كەرەك جانە سيرەك كەزدەسەتىن قىمبات كىتاپتار. وقىعىڭ كەلسە وقى، بىراق كەيىن ورنىنا سالىپ قويۋدى ۇمىتپا! مۇنداي باعا جەتپەس بايلىق سەنىڭ اكەڭنەن باسقا ەشكىمدە جوق.
جازۋشىلار وداعىنان شىققاننان كەيىن كىتاپتىڭ مۇقاباسىنا كوز سالدىم. «بەس عاسىر جىرلايدى» دەگەن سوزدەر كوزىمە وتتاي باسىلدى. ۇيگە كەلىپ تۇسكى تاماعىمدى ءىشىپ العان سوڭ، ءالى ەشكىمنىڭ ساۋساعى تيمەگەن كىتاپتىڭ العاشقى بەتىن اشتىم. مەن كوبىنەسە كىتاپقا جازىلعان العى ءسوزدىڭ باس جاعىن وقيمىن، ۇناماسا شىعارمانىڭ ءوزىن وقيمىن. كىتاپتى وقىپ وزىمشە قورىتىندى جاسايمىن. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل كىتاپقا جازىلعان العىسوز مەنى ەرەكشە تەبىرەنتىپ، ىستىق سەزىمگە بولەدى. العى ءسوزدىڭ العاشقى جولدارىنان-اق بىلگىر جازۋشىنىڭ توگىلگەن ءتىلى مەن جىراۋلار پوەزياسىن تالداعان سونى ويلارىنا تۇشىنىپ، قاتتى ءسۇيسىندىم. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن بىزدەرگە ۇستازدارىمىز «قازان توڭكەرىسىنە شەيىن قازاق حالقىندا مادەنيەت بولعان ەمەس» سىڭايلاس سوزدەردى قۇلاعىمىزعا ءجيى قۇيىپ وتىراتىن. جاس بالانىڭ ءوزىنىڭ جۇرەگىنە تىكەنەكتەي قادالاتىن سۋىق سوزدەر. ال مىناۋ جازۋشىنىڭ ايتىپ وتىرعانى مۇلدە بولەك، مۇلدە باسقاشا.
«قازاقستاندى ءحVىىى عاسىردىڭ اياعى، ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا عانا اشقان ەۆروپا وريەنتاليستەرى وزدەرى مۇلدە كۇتپەگەن جايتتارعا ۇشىراستى. مۇنىڭ ەڭ باستىسى – كوشپەندىلەردىڭ رۋحاني ومىرىنە قاتىستى ەدى. اۋەلدە «جابايىلارعا» جوعارىدان قاراپ، ولاردىڭ ءوز ونەرىنەن ماحرۇم ەمەستىگىنىڭ ءوزىن ۇلكەن جەتىستىككە بالاعان ساياحاتشىلار مەن ەتنوگرافتاردىڭ كوپ ۇزاماي قازاق حالقىنىڭ اقىندىق دارىنىنا باس يۋىنە تۋرا كەلگەن».
باس يۋىنە... مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ رۋحاني مۇراسىنا ەۆروپا عۇلامالارىنىڭ ءوزى باس يگەن. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش، ماقتانىش قانا ەمەس-اۋ، قيالىما شابىت بەرىپ، كوڭىل پاتشالىعىمدى اسپانعا ءبىر-اق كوتەرىپ تاستاعان رۋحى بيىك قاناتتى سوزدەر ەدى. اسىرەسە، كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تومى مەنى كەرەمەت قىزىققا، قىزىق عانا ەمەس، ۇلكەن تولقىنىسقا سالىپ، جۇرەگىمدى تەبىرەنتتى. كوز الدىما ءومىرى ارپالىستا وتكەن باتىر بابالارىمنىڭ بەينەسى ەلەستەدى. مۇڭ مەن قايعى، قاسىرەت پەن زارداپتى شەكسە دە مويىماعان جىراۋلاردىڭ قايسار رۋحى دەلەبەمدى قوزدىردى. جەرىنەن ايىرىلىپ كوز جاسىن كول قىلعان قايمانا قازاقتىڭ تاعدىرى تۇلا بويىمدى تىتىركەنتتى. قازتۋعان جىراۋدىڭ «قايران دا مەنىڭ ەدىلىم» دەپ كەۋدەسىن قاق جارعان شەرلى تولعاۋىن وقىعانىمدا كوكىرەگىمدى بەيمالىم ءبىر مۇڭ كەرنەپ الىپ دەنەم شىمىرلاپ قويا بەردى. دۇنيەدەگى سۇلۋلىقتىڭ وزىنە اسقاق قاراعان شالكيىزدىڭ جىرلارىنداعى ءابزال سوزدەرگە كەرەمەت ءسۇيسىندىم. كىتاپتىڭ ءار بەتىن وقىعان سايىن جۇرەگىم اتشا تۋلاپ قويا بەرەدى. ادام بالاسى تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن قانداي سۇلۋ پوەزيا!
قازاقتىڭ تالانتتى جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋينمەن مەنىڭ تانىستىعىمدى وسىلاي باستالىپ ەدى. رۋحاني تانىستىعىم. ارينە، مەن ول كەزدە وسى ءۇش كىتاپتىڭ قانداي ۇلكەن قيىندىقپەن شىققانىنان مۇلدە بەيحابار ەدىم. «بەس عاسىر جىرلايدى» اتتى قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنان كەيىن دە، جازۋشىنىڭ قازاقتىڭ رۋحاني مۇراسىنا قاتىستى كول-كوسىر دۇنيەلەرى جارىق كوردى. بىراق مەنىڭ جۇرەگىمدى ەلجىرەتكەن سول كىتاپتاعى جازۋشىنىڭ ماقالاسى ءالى كۇنگە ەسىمنەن كەتپەيدى.
ماقتانعانىم ەمەس، مەن سوۆەتتىك يمپەريانىڭ كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قۇلاپ تىناتىنىن ءوز زامانداستارىمنان ەرتەرەك سەزدىم.
1985 جىلدىڭ كۇزى ەدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقيمىن. «يگور جورىعى تۋرالى جىردىڭ» 800 جىلدىعىنا بايلانىستى سوۆەتتەر وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە نەشە ءتۇرلى عىلىمي كونفەرەنتسيالار ءوتىپ جاتىر. بۇل مەرەكەنى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دە اتتاپ كەتە المايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. عىلىمي كونفەرەنتسيادا ءار كۋرستان ءبىر-ءبىر ستۋدەنت بايانداما جاساۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ ءبىرىنشى كۋرستان بايانداما جاساۋ مەنىڭ ەنشىمە بۇيىردى. اتالمىش كونفرەنتسيادا باياندامامنىڭ باس جاعىندا عانا شىعارمانىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالدىم دا، ورتاسىنا تامان ماسەلەنى باسقا جاققا بۇرىپ اكەتىپ، سول كەزدەرى ءالى ەشكىمنىڭ ءتىسى باتا الماي جۇرگەن ورىستىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عىلىمدارىنىڭ ەڭبەگىن سىناي باستادىم. ۇمىتپاسام، ە.ي.ميناكوۆتىڭ «پلەميا. نارودنوست. ناتسيا» اتتى ەڭبەگىندەگى «قازاقستان جەرىندە رەۆوليۋتسياعا شەيىن مادەنيەت بولعان ەمەس» دەگەن پىكىرىنە قاتتى شۇيلىكتىم. قازاق مادەنيەتىنە رەسەي نەمەسە ەۆروپا عالىمدارىنىڭ ولشەمىمەن عانا قاراۋدىڭ قاتە ەكەنىن ايتتىم. ولجاستىڭ «ازيا» كىتابىن قورعاپ، ءبىراز شەشىلىپ سويلەدىم. كونفەرەنتسياعا امالسىزدان كەلىپ، قالعىپ شۇلعىپ وتىرعانداردىڭ ءوزى باسىن كوتەرىپ الىپ، مەنىڭ سوزىمە تاڭىرقاي قاراستى.
- ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن كوتەرە وتىرىپ، وزگە حالىقتىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، - دەپ باياندامامدى تۇيىندەدىم. سونى ايتۋىم مۇڭ ەكەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىراز مۇعالىمدەرى قيتۇرقى ساۋالدار قويا باستادى. مەنىڭ الدىمدا سويلەگەندەرگە قۇر قول شاپالاقتاپ قانا قويا سالعان. كونفەرەنتسيا اياقتالعاندا كوزىلدىرىك كيگەن ءبىر وقىتۋشى مەنىڭ قاسىما كەلدى دە:
- بايقا بالا! اكەڭە سەنىپ ءجۇرسىڭ بە؟ جاڭاعى سەنىڭ ايتىپ وتىرعان سوزدەرىڭ ويىنشىق ەمەس. نەگە قارسى شىعىپ وتىرعانىڭدى سەن سەزبەيتىن سياقتىسىڭ، - دەپ ەسكەرتۋ جاسادى.
بالكىم، مۇنداي كونفەرەنتسيالاردىڭ سول كەزدە كوپ وتكەنىنەن بە، الدە ءالى جاس قوي دەپ ايادى ما، ايتەيىر مەنىڭ سوزدەرىمە ەشكىم ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، سوڭى ەشقانداي داۋعا اينالا قويعان جوق. دەگەنمەن ايتۋىن ايتىپ العانمەن، باتىرعا دا جان كەرەك دەگەندەي بىرەۋلەر شي شىعارىپ، وقۋدان شىعارىپ جىبەرە مە دەپ سوڭىنان ءبىر اي بويى ۇرەيلەنىپ ءجۇردىم.
مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ەگەر مەن بالا كۇنىمدە مۇحتار ماعاۋين سياقتى ۇلتجاندى قالامگەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن وقىماسام، ءوز انا ءتىلى مەن ءدىلىن مەنسىنبەيتىن ماڭگۇرت بولىپ شىعار ما ەدىم.
كەيدە ويلايمىن، «مۇمكىن ءبىزدىڭ بۋىندى جەلتوقساندا الاڭعا الىپ شىققان ەركىندىكتى اڭساعان جىراۋلار پوەزياسىنىڭ رۋحى شىعار».
مەنىڭ ۇعىمىمدا ءوز ۇلتىنىڭ مادەني مۇراسىن ارداقتاي الماعان ادامنان جازۋشى شىقپايدى. جازۋشى بولۋ ءۇشىن ادام تابيعاتىنا ءۇڭىلۋ از،ەڭ الدىمەن، ۇلتىڭنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ارپالىسۋ، ەشكىمنەن قايمىقپاي ۇلت مۇددەسى ءۇشىن بار كۇش-قايراتىڭدى سالا بىلەتىن جانە سول ۇلى مۇددە جولىندا كەزدەسەتىن كەدەرگىلەرگە شىداس بەرەتىن تەمىردەي توزىمدىلىك قاجەت.
قازاقتىڭ تالانتتى جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋيندى مەن الىپ بايتەرەككە تەڭەيمىن. ول ادەبيەتكە ءبىر شىبىق بولىپ قادالعانىمەن تەز ءوسىپ، تەز جەتىلدى. جازۋشىنىڭ تەز ءوسىپ الىپ بايتەرەككە اينالۋىنا سەبەپكەر بولعان ءوز ۇلتىنا دەگەن شەكسىز ماحاببات.
جازۋشىنىڭ «مەن» دەپ اتالاتىن كىتابى تۋرالى كەزىندە نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلدى. ءوز باسىم جازۋشىنىڭ بۇل شىعارماسىن جوعارى باعالايمىن. ماعاۋيننىڭ ءتىلى شۇرايلى عۇمىرباياندىق حامساسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - تەز وقىلاتىندىعىندا. كەزىندە ستەفان تسۆەيگتىڭ بالزاك تۋرالى كلاسسيكالىق شىعارماسىن دا مەن ءدال وسىلاي تەز وقىپ شىققان ەدىم. اتالمىش عۇمىرباياندىق حامسادا ول ءوز شىعارماشىلىق ءومىرى تۋرالى سىر شەرتەدى. وسىعان بايلانىستى ءباسپاسوز بەتتەرىندە «قازىر جازۋشىلار ءوزىن ماقتاپ رومان جازا باستادى» سىندى كۇڭكىلدەر دە ارا-تۇرا ەستىلىپ قالادى. مەن كەيدە تولستويدىڭ، دوستوەۆسكيدىڭ، تيۋتچەۆتىڭ، اۋەزوۆتىڭ نەمەسە مۇسىرەپوۆتىڭ وزدەرى تۋرالى رومان جازىپ كەتپەگەنىنە قاتتى وكىنەمىن.
ماسەلەن، تولستوي تۋرالى ءبۋنيننىڭ رومانىنان گورى جازۋشىنىڭ ءوزى تۋرالى جازعانى ارتىق بولار ەدى. قالاي دەسەك تە جازۋشىنىڭ جان الەمىن اشۋ وتە قاتپارلى دا قيىن ەڭبەك. ونى جازۋشىنىڭ وزىنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى جانە اشا المايدى دا. دوستوەۆسكي تۋرالى ورىس جانە شەتەل ادەبيەتىندە تەلەگەي-تەڭىز زەرتتەۋلەر مەن روماندار جارىق كورسە، سولاردىڭ ەشقايسىسى پايعامبار جازۋشىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تەرەڭدىگىن تولىق اشىپ بەرە العان جوق.
مۇحتاردىڭ «مەن» عۇمىرباياندىق حامساسىن وقۋ ارقىلى تەك مۇحتاردىڭ عانا جان-دۇنيەسىن سەزىنبەيسىز، سونىمەن قاتار ومىرلەرى تار جولتايعاق كەشۋدە وتكەن، رۋحاني مۇرامىزدى ساناتقا قوسۋ ءۇشىن زور ەڭبەك ءسىڭىرىپماڭداي تەرىن توككەن ءىلياس ەسەنبەرلين، عابيت مۇسىرەپوۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆ سياقتى عۇلاما تۇلعالاردىڭ ازاماتتىق بولمىسى كوز الدىڭىزعا ەلەستەيدى. فرانتسۋزدىڭ ۇلى جازۋشىسى رومەن روللان «بەتحوۆەننىڭ ءومىرى» اتتى شىعارماسىندا بىلاي دەپ جازىپتى.
«ەگەر ادامنىڭ جان-دۇنيەسى بيىك بولماسا، ودان ۇلى ادام، ۇلى سۋرەتكەر ءتىپتى ۇلى قايراتكەر دە شىقپايدى».
مۇحتاردىڭ جىراۋلار مۇراسىن زەرتتەۋدەگى جانكەشتى ازابى جازۋشىنىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ بيىكتىگىن ۇلىقتايتىن ۇلى قاسيەت. «ەر تارعىندا» ايتىلماي ما: «تالاپتى تۋعان جىگىتكە، ءتاڭىرىم قايعى بەرمەسىن، التىننان سوققان جۇرەگى، ات باسىنداي شەر تابار!» - دەپ. جازۋشىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق، ونى العا جەتەلەگەن دە – سول شەرلى جۇرەك.
سوۆەتتىك يمپەريانىڭ زامانىندا مۇحتار، ءابىش، جۇمەكەن، مۇقاعالي، قادىر، تولەن... سياقتى قازاقتىڭ ۇلكەن قالامگەرلەرى ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن «مەن» سومدايمىن دەپ، رۋحانيات مايدانىنداعى ايتىس-تارتىسقا تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس. جازۋشى تولەن ابدىكوۆتىڭ «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» اتتى شىعارماسىنداعى ۇندىستەردىڭ ءومىرى، شىن مانىسىندە، استارلاپ سۋرەتتەگەن قازاقتىڭ تاعدىرى ەدى
توتاليتارلىق جۇيەنىڭ تەمىر تاقاسى قابىرعاسىنا قانشا باتسا دا جازۋشى مۇحتار ماعاۋين اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپامبەت، اقتامبەردى، شالكيىز...، ماحامبەت...، اباي ءتارىزدى ءبىرتۋار تۇلعالاردى تۋدىرعان ۇلتىنىڭ كەلەشىگىنە، كۇندەردىڭ-كۇنىندە قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىك الاتىنىنا نىق سەندى. شىعارمانى وقۋ بارىسىندا، ەڭ اۋەلى وسىنى اڭعاراسىز. ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە دەگەن سەنىم جازۋشىنى ۇلى مۇراتقا جەتەلەدى. «باقىتتى قۇلدىقتان» گورى ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ارماندادى. عۇمىرباياندىق حامسادان تاۋەلسىزدىكتى ساعىنا كۇتكەن ماعاۋيننىڭ جان ازابىن سەزىنەسىز. ۇلتىنىڭ جارقىن كەلەشەگى جولىنداعى كۇرەس سوناۋ الپىسىنشى جىلداردان كەيىن باستالعاندىعى ادامنان بولسا دا، اللادان جاسىرا المايتىنى شىندىق. سول ۇلى كۇرەس مايدانىنداعى بيىك ماقسات مۇحتار ماعاۋين اتتى كلاسسيك جازۋشىنى شىڭدادى، وزىندىك «مەنىنىڭ» قالىپتاسۋىنا مۇرىندىق بولدى.
مەن دەپ ايتۋ ءىرى تۇلعاعا قاشان دا جاراسىمدى...
