Úly aqynnyng múrasyn zerttep, tanyp-bilu maqsatynda jogharghy oqu oryndarynda alghash ret arnauly pәn QazMU-ding qazaq әdebiyeti kafedrasynda 1942-43 oqu jyldarynda  M.O.Áuezovtyng úiymdastyruymen Abaydyng әdeby múrasyn úzaq jyldar boyy zertteu bastalghan bolatyn. Abaydyng shygharmashylyq baylanysy, jana qazaq әdebiyetining kóshbasshylyq qalypasu joly batys jәne shyghys әdebiyetining әleumettik aghartushylyq, patriottyq iydeyalaryn boyyna sinire bilgen aqynnyng maqsaty da osy.

«Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghy Qazaqstan-Resey uniyversiytetining janynan el tәuelsizdigining 20 jyldyghy qarsanynda ashyldy. Abaydyng aqyndyq ainalasy, shygharmashylyghy, Abay jinaghan múralar negizinde qazaq etnografiyasymen tyghyz baylanysa qalyptasqan búl ortalyq keneyip, eki zalgha úlghaydy.

Tәuelsiz elimiz ýshin ruhaniyatqa asa qajet bolyp otyrghan «Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghynyng bastamasymen «Abaytanu kursy», «Úlylar mekenine sayahat», «Abay biyigi - últ biyigi», «Ándi sýiseng menshe sýi» baghdarlamalary Astana ýshin de el ruhaniyaty ýshin de asa qajet bastamagha ainaldy. Atalghan uniyversiytette eki bólmeli ekspozisilyq zal, 3 myngha juyq tarihy jәdigerler men derekti filimder jinalyp, jeti mynnyng ýstinde qala júrtshylyghy men studentter qatysqany da tarih qoynauyna engizildi dese de bolady. Tórt jyl ishinde túraqty dәstýrge ainalghan «Úlylar mekenine sayahat» bastamasy boyynsha 147 adamdy Semey jerine aparyp, Úlylar mekenine ekskursiyalyq-tanymdyq sayahat úiymdastyrghan osy ortalyq ekeni ayan. Semey memlekettik teleradio kesheni qorynan Abaygha baylanysty 14 derekti filim kóshirilip әkelindi. Onyng ishinde Shәkәrim, Múhtar, Qayym Múhamedhanov shygharmashylyghy da bar. Yaghni, eshqanday tapsyrmasyz-aq, ýkimetting qoldauyn kýtip, qol qusyryp otyrmay-aq, qarapayym halyqtyng qoldauy men Abaytanugha qajet ótinishterin oryndau nәtiyjesinde osynday nәtiyjege qol jetkizdi. 2010 jyldan bastap birneshe baghytta alys-jaqyn shet eldermen, әri elimizding barlyq ónirlerimen tyghyz baylanysta Abaydy nasihattau, dәripteu mәselesimen ýzdiksiz ainalysyp otyrghan jalghyz ortalyq.

Memlekettik tapsyrys boyynsha Abaytanu 2012 jyldan bastap jeke pәn retinde mektep baghdarlamalaryna engizildi, biraq, oqulyghy ne әdistemelik qúraly qalyptasqan joq. Eng ókinishtisi, M.Áuezov qalyptastyryp ketken Abaytanu ghylymyn tek ziyaly qauym men ghalymdar ayasynda zerttep kelemiz. Al, jastardyng Abayyn, mektep oqushylarynyng Abayyn, balanyng tilinde jetkize almay kelemiz. Sondyqtan da kýni býginge deyin Abaytanu oqulyghy men baghdarlamasyn, әdistemelik qúralyn jýieli týrde qalyptastyra almay kelemiz. Osynday olqylyqty toltyrghan «Abaytanu» ortalyghy qala mektepterindegi qazaq tili men әdebiyeti pәnining mamandary men mektep oqushylaryna әdistemelik qúral retinde de, Abaytanu pәni retinde de ýzdiksiz qala mektepterimen tyghyz baylanysta júmys istedi. Sonyng nәtiyjesinde Astana qalasyndaghy oqu oryndarynyng basshylarynyng súranysy boyynsha 36 saghatqa negizdelgen «Abaytanu» kursy jýrgizile bastady. Arnayy kursqa Astana qalasyndaghy qazaq tili men әdebiyeti pәnining mamandary men kolledjderding ústazdary qosymsha bilim aldy. Aptasyna ýsh ret ótkizilgen sabaq barysynda M.Áuezovtyng 70 jyl búrynghy kurstyq baghdarlamasyn qayta jandandyryp, Abaydyng ómiri, shygharmashylyghy, zertteluine baylanysty taqyryptar qamtylghan bolatyn.

Az uaqyttyng ishinde tanymal bolghan  búl ortalyq  ótken jyldyng mausym aiynan bastap Qazaqstan-Resey uniyversiytetining jabyluyna baylanysty óz júmysyn toqtatty.

«Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghy ornalasqan Qazaqstan-Resey uniyversiytetining jabyluyna baylanysty kәzirgi uaqytta Astana qalasyndaghy «Innovasiyalyq ziyatkerlik tehnologiyalar akademiyasy» kompaniyasynyng qúramynda júmysyn jalghastyrmaq niyette. «Innovasiyalyq ziyatkerlik tehnologiyalar akademiyasy» búghan deyin de Abaytanu jinaqtary men әlippesin shygharghan belgili abaytanushy ghalym Mekemtas Myrzahmetovpen birge, Abaytanumen ainalysyp kele jatqan újym.

Bolashaqta Abaytanu zertteu instituty men ghylymy kitaphanasyn qalyptastyru, Abay shygharmalary men Abaytanu oqulyghyn  interaktivtik tehnologiya baghytymen nasihattau kózdelip otyr.

Astana qalasyna jan-jaqtan keletin shet memleketterding ókilderine birden-bir kórsetetin Últ ústazy Abay ortalyghyna Germaniya, Koreya, Týrkiya, Qytay, Ózbekstan, Tatarstan, t.b. elderden qonaqtar keldi. Abay shygharmashylyghy býginge deyin 100-ge juyq shet tilderine audarylyp, Qazaqtyng mәdeniyeti men әdebiyetin әlemdik dengeyge kóterdi. Álemdik dengeyde ótkiziletin EKSPO-17 baghdarlamasynda birden-bir shet elderge kórsetiletin Qazaqtyng brendi Abay ekeni anyq.  

Óz júmysyn aqtay alatyn «Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghynyng auqymyn keneytip, Qazaqstannyng týkpir-týkpirine ekskursiyalyq sayahat jasau, mektep baghdarlamasyna sәikes oqulyqtar shygharu, Abaytanushylardyng qataryn tolyqtyru, Abaytanudyng mektep baghdarlamasyndaghy ornyn qalyptastyru maqsatynda eleuli júmystar atqaru ýshin Ortalyqtyng óz aldyna jeke mekeme bolyp qalyptasuy uaqyttyng ózi moyyndatyp otyrghan zandylyq.

Abay shygharmashylyghyn әlem moyyndap, danalyghyna bas iyip jatqan tústa el tәuelsizdigin alghan jiyrma jyldan artyq uaqyt ishinde elordasy Astanadan Abaygha jeke bir ortalyq ashugha qúlyq tanytpay otyrghanymyz ókinishti.

Ghúmyryn Abay shygharmashylyghyna arnaghan Múhtar Áuezovting aldyn kórgen shәkirtterining ishinde qalghan jalghyz túyaq búl kýnde Mekemtas Myrzahmetov eken. Mekemtas Myrzahmetov ghúmyryn Abaytanugha arnaghan, Abaydyng shygharmashylyghy men ómiri, ólenderindegi әr sóilemdi jete zerttep, Abaytanudyng zerttelu ghylymyn kezen-kezenge bólip, sala-sala boyynsha zerdelep qolymyzgha berdi. Úly aqynnyng bir ólenin, nemese qara sózderin, pәlsapalyq keybir oilaryn ghana zerttep jýrgen merzimdik abaytanushylardyng - Abaytanudyng zerttelu dәuirining ýsh kezenin kórgen (M.Áuezov kezeni, M.Áuezovten keyingi kezen, býgingi Abaytanu) naghyz ghalym Mekemtas Myrzahmetovten ýireneri kóp.

Seksenning sengirine shyqqan ghalym aghanyn, «Abaytanudy keshegi kenestik kózqarastan aryltyp, býgingi jana tәuelsiz elimizding naghyz, tolyq Abayyn qalyptastyruymyz qajet» degenin negizge ala otyryp, uaqyt kýttirmey Úly aqynnyng júmbaghyn ashugha kirisuimiz kerek. Áytpese, zanghar jazushy M.Áuezovten tikeley sabaq alghan Mekemtastan bir kýni aiyrylyp qalsaq, Abaytanu salasyndaghy san júmbaqtyng sheshuin taba almay,  san soghyp ókinetin bolamyz. Onsyz da Qayym Múhamedhanovtyng ortamyzda jýrgende qadirin bilmedik. Ghalymnyng jyldar boyy tirnektep jazghan  qúndy enbekterin әli de tolyq jariyalay almay kelemiz.

Abay shygharmalarynyng basyluyn ózi kórgen joq. Biren-saran ólenderi bolmasa Abaydyng kózi tirisinde «Jigitter, oiyn arzan, kýlki qymbat» degen ólenin Jýsipbek Shayyqsilәmúly degen adam aqynnyng atyn atamay bastyrady. «Jaz», «Bolys boldym minekiy» degen ólenderi 1886 jyly «Dala uәlayaty» gazetine Kókbay Janataevtyng atymen jaryq kóredi.

Sondyqtan da jazyp aitqan, jatsha shygharghan ólenderi bizge jetpegen. Keyinnen Abay ólenderin jinaghan kisiler Abaydyng ólenining atyn ghana aityp, nemese bir jol ólenmen ghana saqtalyp qalghan. Toghjangha arnalghan «Sap-sap kónilim, sap kónilim» óleni songhy kezde tabyldy. 1882 jyly Lermontovtan audarghan túnghysh audarmasy «Borodino» da týgel emes. Bizge belgili kólemi 20 joldyq núsqasy ghana saqtalghan. 1896 jyldan bastap, 1916 jylgha deyin Abaydyng ólenin kóshirip úqyptap jýrgen Mýrseyit molda sol uaqyttyng «baspahanasy» boldy. Songhy kezde kәsipke ainaldyryp 7-8 molda kóshirgen. Kóshirgender bir óleng ýshin bir qoydyng qúnynday aqy alatyn bolghan.

Elding ishindegi qazaqtyng qyzdary ózderine Abaydyng qoljazbasyn kóshirtip, úzatylghanda ólenning bir danasyn ala ketetin bolghan. Búl qazaq jastarynyng arasynda Abay ólenining baghaly bolghandyghyn kórsetedi.

Abaydyng kózi tirisinde baspa jýzin kórgen eki óleninen keyin Abay ólenderining túnghysh tolyq jinaghy aqyn dýniyeden ozghannan keyin 1909 jyly Sant-Peterburgtaghy Iliyas Boraganskiy baspasynan jaryq kóredi.

Abaytanu shejiresinde altyn әrippen jazylghan búl oqighany Abaydyng nemere inisi – Árham Kәkitayúly óz esteliginde bylay bayandaydy. «1906 jyly jaz shyghyp, kiyiz ýy tikkende Kәkitay Abylaysha qos tikkizip, Mýrseyit mollany shaqyrtyp alyp, «sen myna biz jinaghan Abay ólenderin rettep jaz» dep onasha qosqa otyrghyzdy. Mýrseyit asyqpaytyn, súlu jazatyn adam edi. Abay ólenderin bir ay shamasynda dayyndatyp alyp, Kәkitay Semeyge ózi alyp jýrdi. Jol rashodyna eki semiz at, eki semiz týiesin әketti. Kәkitay malyn aqshalap alyp Omby qalasyna kettim dep hat jazdy. Odan keyin «Ombyda bastyra almadym, Qazan qalasyna jýrip baramyn» dep taghy da hat jazady. Bir júmadan keyin ýige telegramma keldi; «Qazan qalasyndaghy baspahanalardyng basugha uaqyty bolmady. Peterburgtaghy baspahanamen shart jasastym, tez 200 som aqsha perevod et degen. Aytqanynday 200 som jiberdik. Kәkitay bir aida qayta oraldy. Korrektorlyq mindetin óz moynyna alatyn bolypty. Peterburgtegi baspahana bir baspatabaq qaghaz basyp, Semeydegi Ániyar ýiine jiberedi, Ániyar Kәkitaygha jetkizip túrady. Kәkitay onyng qatesin týzep, Peterburgke jóneltedi. Osynday sergeldenmen jýrip, Abaydyng birinshi ólender jinaghy 1909 jyly ýsh jylda zorgha jaryqqa shyghady. Mýrseyit qoljazbasynyng negizinde jaryq kórgen 5339 jol ólenining 1090 joly audarma bolatyn. Alghashqy basylymgha kirmey qalghan 17 óleni keyingi zertteushilerding enbegimen keyingi basylymdarda tolyqtyrylyp berildi.

Múhtar Áuezovtyng Abaytanugha qosqan ýlesi nәtiyjesinde aqynnyng keyingi shyqqan 1933, 1939, 1945 jyldardaghy baspasyndaghy jinau, týzu nәtiyjesinde qara sózderden basqa 10708 jol óleng qosyldy. Sonymen Abaydyng tolyq jinaghyn ózinen qalghan arhiv bolmaghannyng ózinde ghylymy zertteuler men izdeulerding arqasynda býginge jetken, qara sózderden basqa 7133 jol enbegi belgili boldy. 

Abay múrasynyng baspadan kitap bolyp shyghuyna qaltqysyz qamqorlyq jasaghan – Álihan Bókeyhanov bolsa, ólenderin jinaqtap bastyrugha zor ýles qosqan Mýrseyit Bikeúly, Kәkitay Ysqaqúly, Túraghúl Abayúly edi.

Áuelde múny Semeyden shygharudy úigharghan Álihan Bókeyhanov aqynnyng ómiri men qoghamdyq qyzmeti jayly alghash kólemdi maqala jazghan. Abay dýniyeden ozghan son, eki jyldan keyin «Semipalatinskiy listok» gazetine «Qazanama» jariyalaydy. Sol gazette Abay ólenderining jinaq bolyp basylatyny jayly aitylady. Solay dese de, Abay jinaghy basylyp shyqpay qalady. Onyng sebebi – Álihan Bókeyhanov 1906 jyly 8 qantarda Semeyge siezge qatyspaq bolyp, Kerekuden kele jatqan jolynda Túzqala degen jerde tútqyngha alynady. Qaytaryp aparyp Kereku týrmesine jabady. Osy joly ústalghan kezde onyng portfelinde Abay ólenderi jinaghynyng qoljazbasy bolady. Kóp keshikpey aighaq bolmaghandyqtan bosaydy. Halyqtyq túlghagha ainalghan Álihandy patsha ýkimeti ýnemi qyryna alyp, 1908 jyly qayta qamaugha alady. Iske ilinip, qudalanyp jýrip te Abay ólenderi baspada jatqanyn esten shygharmaydy. Sóitip 1909 jyly jaryq kóredi. Kópten kýtken  Abaydyng túnghysh jinaghynyng jaryq kóruin alghash ret Mirjaqyp Dulatov, Ahmet Baytúrsynovtar jazady.

Abaytanudyng tarihynda Abaygha arnalghan alghashqy tekseru, týsinip, tanu 1914 jyly aqynnyng qaytys bolghanyna 10 jyl toluyna baylanysty eske alu «Ál-sharhiyat» jinalysynan bastalady. Osy jinalysta alghash ret Abaydyng shygharmashylyghy men ómiri jóninde Qazaqtan shyqqan túnghysh jurnalist qyz Nazipa Qúljanova bayandama jasaydy. Úly Abaydyng qadir qasiyetin, ataghyn júrtshylyqqa jariya etudegi alghashqy qadam jasap, túnghysh keshti úiymdastyrushy - jurnalist, aghartushy, qazaqtyng oqymysty qyzy Nәzipa Segizbayqyzy Qúljanovanyng enbegi erekshe edi.

Kez kelgen aqyndy tanu eng aldymen ómirbayany men shygharmashylyghyn zertteuden bastalady. Abay múralarynyng saqtaluyna kepil bolghan adamdar – Ghabithan, Kishkene molda, Samarbay, Dayyrbay moldalar, t.b. da jinastyrghan. Solardyng ishinde erekshe enbegi bar adam – Mýrseyit Bikeúly. Abay sózin kerek etkender Mýrseyitke tapsyrma berip otyrghan. Sol kezdegi qalyptaspaghan emlege baylanysty kóshirmede kemshilikterding ketip otyruy osy kýnge deyin Abay shygharmashylyghyn zertteuge keselin tiygizip keledi.

Abaytanudy zertteu Múhtar Áuezovting bastamasymen revolusiyadan keyin ghana qolgha alynyp, Abaytanushylardyng qatary ósti.  Abaytanugha enbek sinirgen Múhtar Áuezov, Qajym Júmaliyev, Qayym Múhamedhanov, Rabigha Syzdyqova, Mekemtas Myrzahmetov syndy kóptegen túlghalar aiqyndaldy.

Abay shygharmalary shet memleketterine de belgili. Aqynnyng jeke ólenderi 100-ge juyq elderding tilderine audarylyp, san mәrte jeke kitap bolyp basyldy. Abaydyng býginge jetken 176-78 óleni ýsh poemasy, 50-ge juyq audarmasy, 45 qara sózi, 27-ge tarta ólenine әn jazghan sazgerligi belgili. Qazaq tәuelsizdigin әlem tanyghan býgingi zamanda Týrkiya, Germaniya, Resey, Qytay, Koreya, t.b. memleketterde Abay eskertkishteri, men Abay atyndaghy kósheler, Abay ortalyqtary bar.

Álemdik dengeyde ótkiziletin EKSPO-17 baghdarlamasynda birden-bir shet elderge kórsetiletin Qazaqtyng brendi Abay ekeni anyq. 

«Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghy ornalasqan Qazaqstan-Resey uniyversiytetining jabyluyna baylanysty kәzirgi uaqytta Astana qalasyndaghy «Innovasiyalyq ziyatkerlik tehnologiyalar akademiyasy» kompaniyasynyng qúramynda júmys istep keledi. «Innovasiyalyq ziyatkerlik tehnologiyalar akademiyasy» búghan deyin de Abaytanu jinaqtary men әlippesin shygharghan belgili abaytanushy ghalym Mekemtas Myrzahmetovpen birge, Abaytanumen ainalysyp kele jatqan újym.

Bolashaghy zor «Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghynyng auqymyn keneytip, Abaytanu ghylymiy-zertteu instituty men ghylymy kitaphanasyn qalyptastyru kózdelip otyr. Ghylymiy-zertteu jәne mәdeni-aghartu baghyty boyynsha júmys atqaratyn bolashaghy zor Abaytanu ghylymiy-zertteu instituty aldaghy uaqytta elimizde abaytanushy ghalymdar qalyptastyratyny sózsiz.

Osy maqsatta qala әkimine jazghan ótinish negizinde 2014 j. mausym aiynda «Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghynyng jeke ghimaratyn salu jóninde jer telimin beru mýmkindikteri qarastyrylghan. Ortalyqqa beriletin jer telimi qalalyq jer josparlau bólimining syzbasymen belgilenip, baqylaugha alynghan. Imanghaly Tasmaghambetov әkim bolyp túrghan kezde  Abaytanugha jer beru mәselesi qarastyrylghan bolatyn. Býginde ol kisining qyzmet auystyruyna baylanysty osy mәsele әli sozalangha salynyp keledi.

Osy uaqyt ishinde «Abaytanu» ortalyghyna beriletin jer telimin Abay esimin jamylyp, qatysy joq bolsa da, kommersiyalyq maqsatta paydalanugha úmtylyp jýrgender de joq emes.

Qalay desek te, Abaytanu salasynda memlekettik baghdarlamalar shenberinde atqarylatyn júmystardyng manyzdylyghy men kólemi jaghynan jyl sayyn úlghayyp jatqany, óz aldyna jeke Abaytanu institutynyng ashylu qajettigin tughyzyp otyr. 

Almahan MÚHAMETQALIQYZY,

«Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghynyng jetekshisi

Astana qalasy.

Abai.kz