Abay shýneti – tayaz sananyng ermegi emes. Týp tórkini aqylgóy әje men dana әkeni, halyqtyng qazynaly әdebiyetin mәiek etken, órisin oryspen keneytip, shyghyspen shynaghan Qúnanbay balasynyng qúnyn kim biler?!

Kókirekti aiyryp búlayynan kýrsinsek, sol bayaghy Abaydyng kýiindey tauymyz shaghylyp tausylarmyz, kýbirlep kýizelermiz. Odan ne shyghady? Múnnan, sana túmanynan aiyghu ýshin, samsyz kókten túnyq aidyng tumasyn izdeymiz. Tabarmyz, tappaspyz: «jelsiz týnde jaryq ai...» dep terennen tolqyghymyz keledi. Tolqy almasaq, tobyqtan aspaspyz.

«Molasynday baqsynyn...»

«Molasynday baqsynyn,

Jalghyz qaldym tap shynym».

Ólenning mәni ne? Bilgish qazaqtyng qay balasy bolsyn manyratady: «Abay jalghyz qalghan, kerek bolsa jan jalghyzdyghy emes, ruhany jalghyzdyq. Qúlazyghan, júrttan oqshau qalyp, músylmandar ziratyna kóppen birge jerlenbeytin baqsynyng basyndaghy qyl qobyzdyng synyghynday synsyp, múnmen týgesilgeni shyghar» dep. «Olay emes!» deymin men. Tyndaghysy kelmeytin kerender estir, estimes. Estise de estigisi kelmeytinder de bar, sabyrlynyng sarqytyn ishkendey әlpetpen qaraghansidy. Biraq ekining biri elendey qalady:

– Nege, nege? – dep, Orazbaydyng dosynday odyraya bas kóteredi. Bilgisi kelgen jýrek – iysingen oidyng sauynshysy. Alayda myna qarasynan aghy molanyraq janardyng aibatynan at ýrkerlik, mysqyl, suyq súraq, kýdikshil kýbirding salqyny bar. Oy sauushynyng emes, mazasyz masaqshynyng mardymsyz búlqynysymen býiregi býlkildep, sanasynda saytan biyleydi. Maghan emes, kólenkesine de sol kózben qaraydy. Endeshe, ishime jighan mol auany soza shygharyp, taghy da ejikteuime tura keledi, bylay:

– Abay Qúrandy (Alla sózin), hadisti (payghambar sózin) jattap ósken dala danyshpany bola túra jalanash ólenge nege ýiir bolsyn! Al, jalanash emes kiyimdi, kiyimi emes, suy túnyq, sýiegi asyl kónening kózi emes, sózi bolghan súnqary oidy túghyryna qondyra bilgen tuma talant iyesining júmbaqsyz kýni bolghan ba edi?!

«...Eki kýimek, bir jangha әdilet pe,

Qany qara bir janmyn, jany jara», – degen Abay, osy sózimdi qor qylyp búl dýniyede bir kýisem, kýpirlikke kýpti bolyp arghy dýniyede taghy kýimeymin be?» deydi ghoy. Sondyqtan da:

 «Jýregimning týbine tereng boyla,

Men bir júmbaq adammyn, ony da oila», – degendi men emes, sol myng batpandap aitty.

Jaratylystyng baghzy yqylym zamanynda barlyq bilim-ghylym, óner, bilmek ataulyny týgelimen mengergen Ibilis Allanyng kenshiligimen bir mezet perishteler arasynda bolghany bar. Onda onyng asa súnghyla, bilgir, dara tirlik iyesi ekenine barshasy da bas úrarlyq qúrmette edi. Adam atanyng jaraluy ishine shoq salghan ol Allanyng darghayyna iyilgisi kelmey, menmendikke boy aldyrdy. Ishindegi bilimi, óneri kózine túman ýiirip, Haqqa qarsy túrghysy keletin pighyl andatty. Sóitip, ózindegi bary ózegine úiyp adasty, tulady, qamyqty, órshelendi, eleuredi, eshkimge yryq bergisi kelmedi. Kókiregine kómilgen shoq «bәrin bilemin, bilerim kóp» dep kópirtti. Osy orayda adamgha jauyghyp, júmaq jemisin ýzdirip, ony jerge qughyzugha deyin bardy. Allanyng kәrine jolyghyp Adammen birge ózi de quyldy. Bilgenining kóptigine mastanyp bilermendiktin, menmendikting kesirine úshyrady. Abaydyng qorqynyshy da osy. «Men oqydym, toqydym. Qazaq bilmegendi bildim. Tipti «adamnyng balasy bol» dep adamzat biyiginen sóz aitpaq boldym. Qúran ghana emes, Injil, Taurat, Zaburmen de tanystym. Qazaqty, mollany, tipti aqyndardy sóktim, synadym, aiybyn aittym, shendi-shekpendilerge jaqpadym. Osy men ózimnen basqany boyyma toghytpay, asa bilermendikke bet búryp, Ibilisting kýiin keship jýrgen joqpyn ba!?» dep, Abay ainalasyna qarady. Eshkimdi kórmedi.

Ózin beyne asqar taudaghyday biyikte sezindi. Abay ainalasyna qarap, kópti kórdi – tobyr sanady. Osylaysha, qoymasyna qordalanghan bilim oqshaulady. Jalghyzdyqtyng kýizelisine jan ýreyi, ishki dauysynyng alapat órti qosyldy. Tútanghan bilte ózegine ot bolyp oinaghan sayyn jalynyna shyjghyrylyp qúlazu, qorqynysh sezimderimen arpalysty. Kóz aldyna Ibilis pen Ibrahim beynesi qatar kelip, shildede qaltyrady, qantarda terledi. Soqa basy sopidy.

«Molasynday baqsynyn, jalghyz qaldym – dәp shynym», – dep kýnirendi.

Abay ómirining eng tolghaqty shaghy «payghambarlyq jasynan» asqan 1886 jyl desek, esh qatelespeypiz. Payghambarlyq jas – bәz bireulerding aldamshy ýmitine ýkilep jýrgen «63» jas emes. Múhammedke (s.gh.s) payghambarlyq týsken «40»-tan «41»-ge qaraghan shaghy. Esti adamdargha aldy-arty teng kórinetin asqaraly kezen. Bizding keyipkerimizding de sanasyna san súraq úyalap, qyl kópirdegidey qinalghan sәti. Abay qyryq tórt jasqa kelgende «baqsynyng molasynyn» syrtyna sýiep qoyylghan qobyzdyng súnqyly sýiegin syrqyratty. Japan dalada jalghyz úiyqtap jatqan jolaushynyng shoshyp oyanghanynday jan-jaghyna qarap, suynghan dýniyening súrqay beynesin andady.

Abaydyng eski júrty hәm kinәratty kitaptar

Al endi bir sәt taghy da kónilding kóshin Abaydyng eski júrtyna búrayyq.

Men abaytanushy emespin, bala kýnimnen әkemning auzynan Abaydy syrttay tanimyn. Býgin de  qatty bilip qaryq qylghanym shamaly. Abaydy oqyghan sayyn jete almaghan tayazdyghym birden bayqalyp, shyldyrlaq kýy keshemin. Shapanyn iyghyna jelbegey tastay salyp, Abay jayynda aqtarylyp otyrghan saqaldy, saqalsyz danyshpandardyng birazyna janym ashidy. Janym ashityny – ol (әlgi «danyshpan») lirik aqyn emes, ol býkil din týgili islamdy dúrys bilmeydi. Ol aqsýiek túqymynan emes. Ayta berseng kep qúrsaq, qara siraq. Shyptasyna shybyn qonbaghan, atasy tu bie soymaghan, botasy tútam qazy jemegen. Qoyshy әiteuir, danalyqtyng talay qyrany Abaydyng basyna kelip balalap jatsa, ana shirkinderden sonyng bireui bayqalsa-aq Abaydy biletin, tanityn bolyp shyghady, kósile sóileydi, kóbiktey sapyrady. Abaydyng bazaryn arzannan izdeydi.

Keshiriniz, Abay, Abay dep jýrip biraz jerge bardyq, naz aqtardyq. Ámise aitarym taghy bar.

Birde qolyma Abaydyng eski kitaby týsti. Ólender, qara sózder, sarghayghan, tozghan, júlym-júlymy shyqqan. Men de júlmaladym. Kitaptyng aty «Abay Qúnanbaev». Ábish Jiyrenshinning alghy sózimen ashylghan. Jinaq birshama qúnttaumen, Kenes Odaghynyng keremet túsynda jaqsy dayyndyqpen jaryq kórgendey. Jyldary, baspasy jyrtylyp qalypty. Kóp ólender, qara sózder alghashqy týp núsqalargha jaqyn, jyly seziledi.

Shapqylap otyryp atalghan kitaptyng 463-464-betindegi otyz ekinshi qara sózine kelgende irkilip qaldym. «Birinshi», «ekinshi», «ýshinshi» dep keletin týsindirmeden son, birden «besinshige» sekiredi. Joghymdy basqa kitaptan taptym.

«Tórtinshi – bilim, ghylymdy kóbeytuge eki qaru bar,  adamnyng ishinde: biri – múlahaza qylu, ekinshisi – berik múhafaza qylu» búl eki quatty zoraytu jahatinde bolu kerek. Búlar zoraymay, ghylym zoraymaydy». Osy joldar kitapta izim-ghayyp joq! Jәne de osy qara sózdegi «qaytyp qúrmet kýtsin!» degen jol keyingi núsqalarda «qaytyp qúrmet kýtesin» bolyp jýr. Múnday ausay ózgergen sózder óte kóp, qúrttay qualasang talay jerden tabylady.

Sonan, sharshap, «ýh» dep bir tynystap alyp, aldymda jatqan 8-synyptyng «Qazaq әdebiyeti» (S.Maqpyrúly, A.Qyraubayqyzy, K.Qúrmanbay) oqulyghyna ýnildim. 63-betinen Abaydy tauyp, 65-betinen «Óleng – sózding patshasyn...» oqydym. Búl ólenning 15 shumaqtan túratynyn júrttyng bәri biledi. Múnda 13 shumaq, 3-4-shumaqtar týsip qalghan. Endi qayttim, Abaydyng ólenin redaksiyalappyz, «betti bastym, qatty sastym, túra qashtym jalma-jan».

Oydan oigha kettim. Onan oigha da qyrgha da kettim, laqtym. Esime abaytanushy Almahan Múhametqaliqyzynyn: «Abaydyng kóp ólenderi, sózderi әuelgi núsqadan ózgertilip paydalanyp jýr. Aytalyq, kóne arab ýlgisindegi jazudy tanyp oqudaghy sauattyng kemdiginen «mahabbatsyz dýnie dos»  degeni «mahabbatsyz dýnie bos» bolyp oqylyp, qate qoldanyp jýr. Úmytpasam, Qayym Múhamethan aghamyzda solay degen eken» degeni oiyma oraldy.

Ras-au, biz «mahabbatsyz dýnie bos» dep adamdar arasyndaghy ystyq sezimning qaynaryn aitqanyna balap, osy mahabbat bolmasa dýnie bos qalmay ma degen baghasyz uәjge baghyndyq. Shynynda, eng úly mahabbattyng Allamen ólshenetinin eske alsaq, әueli Allagha degen, onan keyin adam balasyna degen janmen ólshenetin mahabbat boluy kerek emes pe? Eger múnday mahabbatyng bolmasa «dýnie – boqtyng qaby, boq domalatqan qonyzdan» aiyrmang joq, dýnie quasyn, dýniyege ghana dos bolasyn. Sol ýshin Abay qaytalay qadaghalap:

«Mahabatpen jaratqan adamzatty,

Sende sýy Ol Allany jannan tәtti.

Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Jәne Haq joly osy dep әdiletti» degen joq pa!?

Abay әlemin sharlap, oqulyqtargha qayta qayyryldym. 5-synyptan 11-synypqa deyin әdebiyet oqulyghynyng bәrinde Abay bar, biraq qatar qoyyp qarasanyz, birizdilik joq. 5-synypta Abaygha qay jaghynan kelu kerek, 10-11-synyptarda she? Jas ereksheligimen sәikesetin ýndestik joqtyng qasy. Tipti keyde ómirderegin qaytalay beredi. Odan qalsa orta mektepting joghary synyptarynda «Abaytanu» pәni bar. Osy pәn oqulyqpen qanshalyqty qabysady, qabyspaydy – qazirshe búghan bas qatyrghandar joq sekildi. Qayta qauzaudy qajetsinetin taqyryptar.

Men oiladym: eger abaytanushy ghalym bolyp, Abaydyng eng alghashqy jaryq kórgen kitaptary men qoljazbalaryn tauyp, ony býgingi oqushy ainalymyndaghy Abay әdebiyetimen salystyrsaq, qanshalyq shiykilik shyghar eken dep. Jogharyda biraz dýmbilez dýniyening shekesi jyltidy ghoy.

«Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym» dep Abaydy qaqsatqan da, múrasyna múrynnyng úshymen qarap aqsatqan da qazaq ekenin bilgende jeke kuәligindegi «qazaq» degen ataugha qaymygha qaraysyn.

Abay qazaqty nege jek kórdi?

«Abay qazaqty nege jek kórdi?» desek, oqyghan eki qazaqtyng biri: «joq, ol jek kórmedi, jaqsy kórgeninen solay etti» dep shorshyp týsedi. Kerek deseniz, «orystyng Pushkiyni de solay bolghan» degen pәtuәsimen kóp oqyghandyghyn kórsetuge tyrysady.

Jalpy músylmanshylyq boyynsha sógu, aiybyn betine basudan kóri, týzeluden ýmit kýtu, bolashaqqa shuaqty janarmen qarau kóbirek dәripteledi. Endeshe, Haqty ezilip sýigen Abaydyng qazaqty ezilip sýie túra, onyng bolashaghynan pәlendey ýmittebegendik tanytyp suynuynyng sebebi ne boldy eken?

Osy arada arghy qazaq emes, bergi – osy zamanghy qazaqqa qarasaq, "mýbәda, Abay tirilip kelip bú qazaqty kórse, tanyssa, tanysa ne der edi?" degen oy tuady.

Qiyn súraq! Sebebi, Abaydy týnildirgen «bayaghy jartas – bir jartas» әli sol qalpynda melshie súrlanyp túrghanday. Bú qazaq – eki ýiekke bólingen (iә bayaghyda da solay shyghar). Bay jәne kedey. Osy bay jәne kedey ary qaray da taghy ekige bólingen: qala qazaghy, qyr qazaghy. Odan ary qala qazaghy da әldeneshe týrge bólinedi. Biylik jaghalaghan, jalaqysy jaqsy aq jaghalylar; memlekettik mekemede istegenimen jalaqysy mardymdy emes, tómengi qyzmetkerler, qaltasy toq kәsipkerler, qaltasy júqa bazarshylar, qúrylysshylar, tazalyqshylar, t.b. Búlar ómir sýru ortasyna qaray eki topqa bólinedi. Ýii barlar jәne pәter jaldaushylar.

Al, auyl qazaghyna kelsek, olar da kóp týrli – auyl әkimshiligi, medisina bólimshesi, mektep, saqshy, balabaqsha syndy memlekettik mekemelerdegi qyzmetkerler; odan keyin jeke kәsipkerler, auylda túryp qaladan nәpaqasyn kóretinder, kýndeme (kýndelikti kóterme) júmyspen nan tabushylar, zeynetaqygha ghana sýienip qalt-qúlt etip kýn kórgender.

Búlardy nege top-top, týr-týrge bólip otyrmyz? Qazaq qoghamy Abay dәuirine qaraghanda tipti de kýrdelene týsken. Osy kýrdelilikke olardyng ózge últtan qabyldaghan ozyq emes, tozyq dәstýr, salt-sana, minez-qúlqyn qosynyz da, ony Abay aitqan «qazaqpen» salystyrynyz. Atalghan toptardyng әr biri ózine tәn ortagha qaray sýiekke sinirgen ózgerisshendik, beyimdelgishtik, qúbylghyshtyq syndy san týrli qozghalystyq minez ben kónil kýige iye. Syrtynan qarasang bir qazaq, janyna jaqyndasang myng týrli. Abay «qaytyp kelse» «Oybay, myna qazaqtan bayaghy qazaghym myng artyq eken!» dep túra qashar ma edi, qayter edi!

Sebebi, býgingining «Qúnanbayy» bayaghy Qúnanbaygha mýlde úqsamaydy, anau bayqús – Abaydyng әkesin aitam, imandy doyyr bolghanmen adal, qatal edi. Al, bizding «Qúnanbaylar» imandy bolyp kórinedi, biraq jýregimen be, bergi jaghy ghana ma - ony aiyra almaysyn, týri de, týbi de jylmiyp jatady. Al adaldyghyna kelsek, birdene deu tipten qiyn. Eski Qúnanbaysha atanyng malyn tóldetip, jantalasyp jan baqqannan kóri aramgha ýiir. Halyqtyng aldynda pәtuashyl, elshil bolyp kóringenimen tasada qaltasyn qampaytugha әues. Al, Orazbay she... onyng súmdyghy tipti erekshe, anau bayqús – Abaydyng qastasyn aitam, atpen shauyp dalaqtap, ashyqtan-ashyq albarynady, alqynady, aqylyn ashugha jendiredi. Soyylyn da kóterip shyghugha dayyn. Al bizding «Orazbaylar» atpen shappaydy, qalta telefony súmdyqtyng úyasy. Kýnde de, týnde de shaba beredi. Betine kýlip, syrtynnan satady. Dos ekenin, jau ekenin aiyryp bolghansha, aiylyndy qiyp, «ayybyndy» ashyp ýlgeredi. Ashyq qastas bolugha jaramaytyn, jel sózge buaz tiri túlyptyng qaptary qoldaryna shy emes, iyne men biz ústaghan.

Odan qalsa zannyng tarazysyn ústap otyrghandardyng ishindegi shekten shyqqan jemqorlar, adam taghdyryn oiynshyq etken súmdar, súrqiyalar, qoyshy әiteuir, Abay ókpeli bolghan «eski bi, bolystardyn» ayaghyn sýrtuge jaramaytyn aramtamaqtardyng talayy tabylar edi.

Sanadan syrtqy ghajayyptyng әserimen Abaydan keshirim súrap kórdegi basyn tórge sýireymiz desek, ol osylarmen birge ómir ótkizuge keliser me edi?! Tu-u, ne dep kettim, tiri tozaqqa kýiip ketken pendeni odan eki ese laulaghan otqa qayta sýirep!

Aytsaq ta osy, aitpasaq ta osy. Shyndyq mening tilime, sizding qúlaghynyzgha tym ashylau әser etedi. Nesi bar, Abaydyng ózi shoshymasa da ruhy shoshynady, onyng tiri shaghynda sýienish bolghan perishte ruhtarynyng ózi býgingi tirilerden – bizderden týrshigedi, ýrkedi, bezinedi.

Endeshe, qayta oilanayyq, Abay qazaqty nege jek kórdi?

Ózi bir qauym elge, bir júrtqa jan tәnimen kýiinse, ómirining eng asyl dәuirining mәni men sәnin soghan arnap, sonyng beri bet búruyn tilese, birde bolmasa, birde onalar degen yjdaghatpen qan jylap, qabyrghasy qayysyp enbek etse, al әlgi qauym sonda da mynq etpese, mynq etkeni bylay túrsyn ózegin jaryp jaqsylyq syilaghysy kelgen jangha tas atsa, tipti aragha 20-30 jyl salyp, bir úrpaq janalanghanda da Abay sol kórinisti kórse, ol týnilmey, kim týnilsin?!

Qayran, qayran, Abay-ay! Sen kórmey ketken qorlyqtyng kókeleri – 1937 jyldyng aldy-artyndaghy qazaq, sol qazaq, sen ýmit kýtken qazaq birin-biri ústap berip, birin-biri attyryp, shaptyrdy ghoy. Sonyng kóbi sen ólgeli jatqanda 10-15 jastaghy bala edi ghoy, ne bitirip, ne tyndyryp ketkensin, ózindi-ózing borsha kemirip? Ýmiting – Ábishinning tәni bolyp qara jerge birge kómilgen be?!

IYә, týniletin jóning bar eken-au.

Imperiyalar qamyrynyng iyleuinen shyqqan býgingi jaltaqoy, jel qalay soqsa, solay qisaigha beyim әlsiz úrpaq ta sening ólenindi, qara sózindi oqyp, jattap óspep pe edi. Sen olardy beri emes, ary iytere bergesin, óz-ózinen týnilgen, qara basyn qalqansyz sezingen bishara kýide bolghan joq pa eken deshi... Joq, sen ony – ózing ótkennen keyingi «qazaqty» bir kisidey boljammen tanyp ýlgergensin. Abylaydyng týsinde kóringen qúrt-qúmyrysqa, baqa-shayan sol tústa sening basyna da úya salyp, únghysyn terendetip, úyatymen elestegen. Sen bәrin bilgensin, sondyqtanda týnilmeske amalyng qalmaghan. Menshe, solay! Abay sol ýshin de qazaqty jek kórdi. Múnday jek kóru jayynda qazaqtar: «jaqynyndy daugha qisanda, jaugha qima; ósekke qisanda ólimge qima» deydi. Abay osynyng bәrin ishine syighyza almay óz basyn ólimge dayyndady, erte ketti.   

Abay óleninde toqsan tarau oy bar desek, meniki sol bútaqtyng bireuine ghana nazar audarghandyq. Jәne de sol bútaqtyng ózin tolyq bútarlap emes, jasyl japyraqtaryna ghana shamamsha ýnildim. Qúranda keybir ayattar jayynda: «anyghy Allagha ghana ayan» degen týsindirme aitylady. Sol sekildi Abay jazylymdaryndaghy «anyghy Abaygha ghana ayan» iyirimdi shýnetter az emes. Oghan arzan aqyldyng kýshi jetpeydi, tisi batpaydy. Keyde men ózimning Alla aldyndaghy, Abay syndy danyshpandar aldyndaghy әlsizdigimdi sezingen sayyn menen de әlsiz pendelerding ózderin de, sózderin de jelge toltyryp shirenip jýretinine qayran qalamyn.

Ombylaghan oilarmen onasha qalsang «Abayym-ay!» dep zar jylaghyng keledi, kóz jasyndy eshkim sýrtkisi kelmese de. Al sen jylamasang jylama, dananyng qazanyna tas atpay, qazynasyna qarymyng jetkenshe bir ýnilip, sherindi tarqat, shemenindi shesh, zaryndy tók, zapyranyndy qús. Jenildeysin! Abay әlemine jaqyndasang aqiqat, shyndyq saghan jaqyndaydy. Toqsan auyz ejikting tobyqtay týiini osy!

Jәdy ShÁKENÚLY,

jazushy,

Qazaqstan jazushylar odaghynyn,

Euraziya jazushylar odaghynyng mýshesi.

Abai.kz