Jaqynda naghashy apamyz qaytys bolyp, maghan ayaq astynan Ózbekstangha, dәlirek aitqanda Qaraqalpaqstannyng Qonyrat qalasyna sapar sheguge tura keldi. Bes kýnning ishinde vizasyz kirip-shyghugha bolady degendi estigen son, «Manghyshlaq-Qonyrat» poyyzyna barar-keler biyletimizdi aldyn ala qamdap aldyq. Qaraly shanyraqqa bara jatqan son, onyng ýstine Qaraqalpaq jerinde dýniyege kelip, on jasymda ata kýldikke qonys audarghan mening de aragha 35 jyl salyp aghayyn-tuysqa alghash baruym. Osynyng bәrin elep-eskergen joldasym da tuysqandargha degen yrym-qadelerin moldau alyp, qadau-qadau sómkelerge toghytty. Onysyn onsha qosh kórmesem de, qarayghan jýkti kólik kóteredi ghoy dep kónil júbattym.

Qalpaq boludan sharshadyq...

Sonymen tal týste jolgha shyqtyq. Biz mingen vagon ózgelerge qaraghanda súryqsyzdau, boyy da bәkeneleu eken. Biraq bar «qyzyghy» men «shyjyghy» ishinde bop shyqty. Qantardyng sonyn ala soqqan suyq jel týkpir-týkpirdi tintip, terezening jaqtauyna deyin múz qatyryp tastapty. Miner kezde qyzdy-qyzdymen sheshinip, jenil kiyimmen otyrghandar azdan song amalsyzdan syrt kiyimderin kie bastady. Eludi enserip qalghan, selebe múrt jolserikke tonyp qalghanymyzdy, jas balalar auyryp qalatyndyghyn aityp aryzdana bastadyq. Sәlden song jalyna bastadyq. Alayda «Jaghyp jatyrmynnan» basqa jauap estimedik. Arsyz úiqy da qaryn toqta, qol-ayaghyng jylyda keledi eken, әnsheyinde jastyqqa basy tiyse qor ete qalatyndar әngime-dýkenge kóshken.

Men de kórshi orynda tomagha-túiyq otyrghan otyzdy ortalap qalghan jigit aghasyn sózge tarttym.

- Atym - Múrat, ruym - Álim. Ata-babamyz sonau sýrgin jyldary Aqtóbening Oiyl jaghynan kóshipti. Agha-apalarym әldeqashan Qazaqstangha kóship ketti. Qolymda kempir-shal bar, onyng ýstine shiyettey bala-shaghanyng qamy ýshin, onshaqty jyl boldy, Aqtauda júmys jasap jýrmin. Júmys tandamaymyn. Qora tazalap, qy shygharudan bastap, ýy qalau, ústashylyqtyng neshe týrin ýirendim. Biraq, nesin jasyrayyn, taban aqy, manday terimizben tapqan aqshamyzdyng teng jartysy polisiyanyng qaltasynda ketip keldi. Qazaq bolsaq ta «Qalpaq» dep qorlap, ýilerin saldyryp, qoralaryn qymtap alghan son, enbek aqymyzdy bermey, úryp-soghyp, quyp jiberetinder de kezdesti. Adam it jandy eken. Bәrine de kóndik.

Songhy jyldary jaghday jaqsaryp keledi. Salyghymyzdy tólep, zandy týrde 3 aigha deyin emin-erkin júmys jasap jatyrmyz. Osy bara jatqanda da Qaraqalpaqstan jaqtaghy shekaradan týsip qalyp, tólqújatyma qaytadan viza bastyryp, 1-2 kýnde ainalyp kelemin, -dedi Múrat tyndaytyn qúlaq tabylghan son, jaymashuaqtanyp.

Biz әngimemizdi ayaqtay bergende serjant shenindegi 2 polisiya qyzmetkeri әlgi «qalpaqtardyn» birazyn jiyp-terip әketip qaldy. Ishinde Múrat ta bar. Biraq saparlasym lezde oraldy. Miyghynan kýlip qoyady.

– Búlar jelilik kólik polisiyasynyng jigitteri ghoy, tólqújaty dúrys emesterden 2 mynnan 6 myng tengege deyin jinap alady. Qarsy kelseng týsirip alyp qalady. Amalsyz beresin. Mening tәjiriybem moldau ghoy, onyng ýstine qaghazdarym da dúrys, tez jiberdi, - deydi jymyn-jymyng etip.

Shekaradaghy «shataq» nemese 5 keli sary may

9 saghatty artqa salyp Beyneu stansasyna da kelip jettik. Beyneu - Qaraqalpaqstan, Ózbekstan odan әri Týrkimenstanmen de toghysyp jatqan toghyz joldyng toraby. Temir jol búrynghy Jibek jolynyng eski sýrleuine salynghan. Jergilikti halyq negizgi kýnkórisin osy shoyyn joldyng boyynan tauyp otyr. Beketke jetken boyda vagon ishi bosap qaldy, jolaushylar japatarmaghay týse qalyp, jol boyyndaghy satushylardan Aqtóbening 5 kelilik sary mayy men 5 litrlik shemishke mayyn «talap» aldy dese de bolady. «Baqsaq baqa eken» degendey, Ózbekstangha adam basyna osynshama ghana tauar alyp ótuge bolady eken. Ómir alma-kezek degen osy da. Osydan onshaqty jyl búryn qazaqtar qaraqalpaq aghayyndardan bóshkelep shemishke may satyp alyp, tonnalap azyq-týlik tasushy edi, endi jaghday kerisinshe bolypty. Bizge Ózbek ókimetining halyq tútynatyn azyq-týlik tauarlaryn ózderine alyp ótuge múnshama shekteu qoyghandyghy týsiniksiz bop qaldy.

Jol ýstindegi paydaly biznesting biri - valuta aiyrbastau eken, vokzal basynda aqsha auystyratyn arnayy oryn bizde de, ózbekterde de joq bop shyqty. Ózbek aqshasynyng da qúny әbden tómendep ketipti. Bizding 1 tengemiz 20 sumgha juyqtapty. Jol ýstinde 10 myng tengesin sumgha auystyrghan bizding ýidegi bәibishe ayaq astynan mol aqshagha keneldi de qaldy. Búrqyrghan aqshany qayta-qayta eseptep, vagon aralap tamaq satyp jýrgenderden bir kese palaudy 5 myngha alghanda baryp әreng sabasyna týsti. Saudager demekshi, satushylarda qústyng sýtinen basqasynyng bәri bar bop shyqty, kiyikting etinen jasalghan kәuap, bal tatyghan palau, túshpara, sorpa deysiz be?..

Qyzyqtyng kókesi tang ata Ózbek shekarasynda bastaldy. Tanghy úiqysyn qimaghandardy әlgi selebe múrt jolserikter júlqylap oyatyp, saghattap tik otyrghyzyp qoydy. Tekseristing de san-aluan týri bar eken. Aldymen ala taqiyalylardyng jasyl kiyingen tәrtip saqshylary bizdi bir sýzip ótti. Izinshe kedendik deklarasiya toltyratyndar jetti. IYisshil it ertken әskeriyler de qoyny-qonyshymyzdy qúr qaldyrmady. Qasymdaghylar «quyrdaqty kókesi әli alda...» dep ýreylendirip qoyady. Sóitsek, naghyz tekseris endi bastalady eken. Ákele jatqan dýniyemizdi aldymyzgha jayyp salyp, úyatty kiyimderimizding qyrtysyna deyin tekseruden ótti. Biz biraz dýniyelerdi artyq alyppyz. Adam basyna shaqqanda Ózbekstangha apara jatqan zattarymyzdyng «peshenesi pәlen keli, kәmpiyti sonsha keli boluy kerek» eken. Oghan «it basyna irkit tógilgen» Qazaqstanda ósken, onyng ýstine zaty әiel sýigen jarym kóne me, kedenshilermen qym-quyt aiqaydy bastap kep jiberdi. Ne kerek, biraz zattarymyz qattalyp, kedenshilerding qoltyghynda ketse, әkele jatqan tәttilerimiz ayaq astynda taptalyp qala berdi.

Bir bayqaghanymyz, ózbek kedenshileri jastardyng úyaly telefonyna deyin tekseredi eken. Onysyn ózderi jat aghymnyng diny uaghyzdary elimizge ótip ketpesin degen saqtyghymyz dep týsindirdi. Bizding «Bәrekeldi» degennen basqa aitarymyz bolmady.

Qaraqalpaqstandy ózbektendiru sayasaty jýrip jatyr

Qaraqalpaqstandaghy qazaqtar birauyzdan osylay deydi. Bizben tildesken auyl túrghyndary qazaqtar tastap ketken ýilerdi ózbekter alyp jatqanyn, tipten Ózbekstannyng ortalyq oblystarynan arnayy kvotamen ala taqiyaly aghayyndar qonystanyp jatqanyn aitady. Shynynda da halyqtyng әbden kýii ketken. Otyzdy ortalap qalghan qyz-jigitterding janarynan ýmit sәulesin kórmeysiz, jýzderi sharshanqy, sózge saran. Barlyghynyng armany atajúrtqa jetu, Qazaqstan Ýkimeti jaghday jasasa elge oralu. Óitkeni, bir kezderi saz balshyqtan qúiyp jasalghan, irgesin qamyspen bughan ýiler satugha kelmeydi. Týrtip qalsang ýgitilip týsip jatyr. Al satugha jaraytyndaryn óz-aghamdar tym arzangha súraydy eken.

Biz kórgen shaghyn auyldar, búrynghy irili-úsaq kolhoz-sovhozdar kógildir otyn kózinen mýldem ajyratylghan. Jaryghynyng ózi jalp-jalp etip 2 saghat sayyn sónip qala beredi. Bir kezderi kýrishimen ataghy shyqqan Chapaev sovhozy da osy kepti kiyip otyr eken. Deni qazaqtar mekendeytin, tórt týlik malmen ghana kýn kórip otyrghan auylda qazaq mektebi joq, birneshe ghana synyp qalypty. Bir kezderi Úly kóshten qalyp qoyghan qazaqtardyng úl-qyzdarynyng aldy latyn qarpimen oqu oqyp, mektep bitirgeli otyr. Endi es jiyp, elge kelgisi keletinderge búl da biraz jýk bolghaly túr. Bir kezderi qazaq mektebi de mәdeniyet ýii de bolghan. Qazir ornynda kýl-qoqys qalypty, sharbaghyna deyin búzyp әketken.

Ózbekstannyng batysqa shyghar basty qaqpasy - Qonyrat qalasynyng da jaghdayy anau aitqanday mәz emes, jappay júmyssyzdyq jaylaghan. Kógildir otynnyng ýstinde otyrsa da túrghyndar gazdy basty qúbyrdan nasospen soryp, ýilerine әreng jetkizip, jylytyp otyr. Eti tirileri bazar jaghalap, jaghdayy barlar Ózbekstanda shyghatyn «Neksiya», «Damas», «Matiyz» kólikterimen adam tasyp, shәi-púl aiyryp otyr. Búl jaqta әkim-qaradan basqa polisiya men әskery qyzmetkerler ghana baquat túrady eken. Múnday qyzmetke túrugha ishteriniz sezip otyrghanday, últynyz ózbek boluy shart.

Ózbek biyligi «Otau tv-dan» nege qorqady?

Biz aralaghan qazaq auyldarynyng әrbir shanyraghynda ózimizding kәdimgi «Otau tv» qosuly túrghandyghynyng kuәsi boldyq. Ánsheyinde bayqamaydy ekenbiz, elimizding telearnalary múnshama tartymdy bolar ma, 14 oblystyng arnalaryn adaqtap, «Qazaqstan», «Habar», «31-kanal», «KTK-lardy» qayta qayta qosyp mәz bop qaldyq.

– Birneshe jyldan beri osy Otau tv-ny qosyp, kózimiz ashylyp qaldy. Elbasymyz N.Nazarbaevtyng el aldynda Joldau jasap, bolashaqqa baghdar jasauy bizdi әbden quantady. Qazaqstannyng telearnalarynan eldik mәseleler, әleumettik jaghdaylar ashyq aitylady, kópting talqysyna týsedi. Sóitip nәtiyje shyghyp, el-júrtty quantyp jatady. Kýn sayyn jaqsy habarlar kórsetilip, zauyt-fabrikalardyng júmys jasap, jastardyng enbekke, bilimge qúshtarlyghyn kórip jýregimiz jarylyp kete jazdaydy, qaraghym! Biz de sol elge tezirek jetsek eken, Preziydentimiz bastaghan, әlem moyyndaghan Qazaq elining bir púshpaghy bolyp iylenip, kirpishi bolyp qalansaq eken degen arman myna kәri jýregimizge maza bermeydi. Biz jetpesek te osy armangha myna shiyettey bala-shagha jetse eken?! - dep aghynan jarylghan Kóne qala túrghyny Zeynúr Eshmatov aqsaqal taghy bir әngimening úshyghyn shyghardy. Jetpisti alqymdaghan aqsaqaldyng aituynsha, Qaraqalpaqstannyng biraz jerlerinde, tipten Nókisting ózinde de qúqyq qorghau organdary Otau tv-ny jappay jinap jatqan kórinedi. Sebep - Qazaqstannyng sayasaty Ózbek eline keraghar kórinedi. Jaqynda qazaq telarnalarynan әleumettik jaghdaylar jii aitylatyndyghyn kórgen qaraqalpaq aghayyndar da bas qosyp, Qara degen jerde jergilikti biylikke mún-zaryn shaghypty. Múndaydy týsinde de kórmegen ózbek biyligining zәre-qúty qashypty. Onyng ýstine kóptegen mektepterding bastauysh synyp oqushylary Qazaqstan Ánúranyn aityp, tәuelsiz saraptama jýrgizushilerge «Preziydentimiz - Núrsúltan Nazarbaev!» dep maqtanyshpen aituy da jyghylghan ýstine júdyryq bolypty.

TÝIIN:

Asyly adam balasy bardyng qadirin joqta biledi, jaqsy men jamandy salystyru arqyly aiyrady. Biz de búl anyqtan alystap ketpedik. Kórgen-bilgenimizdi ózimizshe týisindik, taldau jasadyq, qarapayym tilmen oqyrmangha jetkizuge asyqtyq. Janadan kóshi-qon zany shyghyp, jeat jerdegi qandastarymyzdy quantar ma eken dәme ettik.

Men el-júrttan jyraqta jýrgen 4-5 kýnning ishinde ondaghy qandastarymyzdyng qanaghatshyldyghyna, tózimdiligine tanghaldym. Qúbyryndaghy suy aqpay, qorasyndaghy qiy shygharylmay qalsa da biylikti kinәlaytyn, jerden alyp, jerge salatyn, qarapayym júmysty mensinbey, múnaygha kirip, kýrpip qarjy tapqysy keletin, ashtan ólse de sausaghyn qimyldatugha erinetin, kempir-shaldyng zeynetaqysyna, jas balanyng jórgek púlyna qarap otyratyn auyldastarym men zamandastarym ýshin úyaldym hәm namystandym.

Qaraghaygha qarsy bitken bútaqtay, qoldaryn kýs basqan, jýzderin túrmys qajytqan abyz aqsaqaldar meni qol búlghap shygharyp saldy. Olardyng әrqaysysy kóz aldymda ay núryn jel ópken, tamyryn jer emgen babadan qalghan balbaltastargha, qúryshtan qúiylghan qúlpytastargha ainalyp bara jatty.

Saghyndyq RZAHMETOV,

Aqtau - Qonyrat - Aqtau.

Abai.kz