Aqparat almasudyng kóne dәstýri sayyn dalada shashyray qonystanghan kóshpeli ru, taypalardyng ózara qoyan-qoltyq aralasula­ryna mýmkindik berdi. Nәtiyjesinde, qazaq tili eshbir dialektisiz taza saqtalyp, býginde ortaq qúndylyghymyzgha ainaldy. Búl ainalyp kelgende, qazaq halqynyng bir-birimen ýnemi etene aralasyp, jerdin, elding shalghaylyghyna qaramastan, ózara tyghyz qarym-qatynasta bolghandyghynyng arqasy.

Eger tildik tútastyq bolmasa, bir últtyng ózi birneshe tilge bólinip, ózara týsinispey qaluy da ghajap emes. Ol ýshin mysaldy alystan izdeuding de qajeti joq. Aytalyq, shyghystaghy ejelgi kórshimiz QHR-dy alayyq. Alys provinsiyalardy aitpaghan­nyng ózinde irgeles deuge keletin Beyjing men Shanhay qalalarynyng túrghyndary bir últ ókili bola túra, eki týrli tilde sóileydi, tipti ekeuara әngimede tilmashsyz týsinisulerining ózi neghaybyl. Olardy birtútas qytay etip biriktirip otyrghan jalghyz kilt – qazirgi qoldanystaghy hanjy, yaghni, tanba ýlgisindegi iyeroglif jazuy ghana. Eger osy jazudy ózgertip jiberer bolsa, onda olar bir-aq sәtte ruhany birlikten ajyrap, tili bólek, bóten júrtqa ainalyp shygha kelmek.

Sol siyaqty Daghystandaghy kavkazdyqtar da bir taudyng әr qoynauynda auyly aralas mekendese de býginde bes týrli tilde sóileytini belgili. Al, bizding onday qauipten aulaq ekenimizge shýkirshilik etuge de bolatyn shyghar.

Aqparat taratu men qabyldauda әlemde jasalghan iri betbúrys sanalatyn internet jýiesi býginde mәlimetti tauyp, dúrys sheshim qabyldaugha yqpal etetin manyzdy faktorgha ainaldy. Onyng artyq­shylyghyn tipti aityp tauysa da almaymyz. Batystyng joghary damyghan elderinde júrt әldeqashan qalam, dәptermen qoshtasyp, jappay noutbuk qoldanatyn jaghdaygha jetti. AQSh-tyng «Niusuiyk» sekildi jurnaldary kompakt-disk týrinde jaryq kórip, óz oqyrmandaryna elektrondyq núsqamen jol tartqaly qashan. Onda aqparat kózderi men belgili túlghalardyng bergen mәlimetteri men aitqan sózderi mәtin týrinde emes, beynebayan ýlgisinde beriletin baghytqa kóshti. Múnyng bәri aqparattyng dәldigin, esh búrmalausyz jetkiziluin jәne oghan degen senimdilikti nyghaytudyng kepili boluda. Sonymen qatar, dәstýrli baspasóz ben elektrondyq aqparat qúralynyng da ózara jaqyndap, tútasyp kele jatqandyghyn kórsetedi.

Osynday kýrdeli kezende, әlemdi jappay tútastyrugha baghyttalghan jahandanudyng keng óristegen dәuirinde týrki dýniyesin birikti­retin manyzdy faktordyng biri – latyn әlipbii bolyp otyrghany anyq. Týrkiya jeke el bolghan túsynda latyn әlipbiyin memlekettik jazu retinde belgilep aluynyng arqasynda býginde әlemdik órkeniyetpen iyq tirestirip, dýniyejýzilik aqparattyq kenistikten óz ornyn alyp otyr. Tәuelsizdik jyldarynda Ázerbayjan, Ózbekstan elderi de atalmysh jazudy qoldana bastady.

Jana serpilisting jasaluy ýshin qazirden bastap sheshimin tabugha tiyis ózekti mәselelerding biri – әlipby problemasy bolyp otyr. Olay bolsa, latyn әlipbiyin memlekettik jazu retinde qoldanudy da retimen qolgha alu qajet dep bilemiz. Dayyndyq júmystaryn týrki elderining tәjiriybesin zertteuden bastaghan dúrys bolar. Jalpy búl jazu bizge jat ta emes. Olay deytinimiz, Qazaqstanda búryn latyn әrpi payda­lanylghan. Týrkiyadaghy jәne Europa elderinde túratyn qandastarymyz kýni býginge latynshany qoldanyp kele jatqany taghy belgili.

Mening aitayyn degenim – kiy­rillisa әlipbii ótken jarty gha­syrdan astam uaqytta qazaq mәdeniyetin damytugha zor ýles qos­qandyghyn eshkim joqqa shyghar­maydy. Alayda, búl odan eshqashan ajyramayyq, aiyrylsaq qúrimyz degen sóz emes. Búl әripting orny biz ýshin qytaydyng iyerog­liyfindey asa manyzdy emes. Latyngha birjolata kóshkennen keyin de kirillisa bizding mәdeniyetimizden mýldem alastatyluy ekitalay. Ásirese, orys tilining baghy janyp túrghan býgingidey jaghdayda oghan alandaudyng mýlde reti de joq.

Kompiuterlik tehnologiyagha, internet jýiesine kóshkennen beri kirillisadaghy jeti-segiz әripting mashaqatyn tartyp-aq keldik. Ol jaghday bәrimizge de belgili. Bir kompiuterde terilgen mәtindi kelesisi «jatyrqap» oqymaytyn kezderi boldy, baspahanagha ótkizgen kitaptarymyzdyng qazaq әrpi úshyp ketip, ornyna ýshbúrysh, tórtbúrysh belgiler odyrayyp túratynyn da kórdik, t.s.s.

Elektrondyq poshta arqyly shet elderde túratyn bauyrlarymyzgha hat-habar joldau ýshin qazirding ózinde latyn әrpin qoldanyp kelemiz. Sondyqtan, latyngha kóshuge dayynbyz deuge tolyq negiz bar. Alayda, búl jerde qaperge alynatyn bir manyzdy mәsele aldymyzdan shyghady. Ol – n, gh, ә, q sekildi әripterdi qalay belgileymiz degen oryndy saual. Eger әlgi әripterding ayaghyna nemese basyna әlde bir belgi, nýkte qoyyp ereksheleytin bolsaq, qatty qatele­semiz. Onda qazirgiden esh aiyrmashylyq joq, bayaghy sol mashaqattan arylmay jýre beretin bolamyz. Qosylghyshtardyng ornyn auystyrghanda qosyndysy ózgermeytini sekildi, ózgeris jasaghansha qazirgi qalpymyz­da qala bergenimiz-aq jón bolatyn shyghar.

Latyn әlipbiyining mýmkindikterin tolyq tanyp, zerttegen song soghan layyqtalghan qazaq tilining erejeleri jasalghany abzal bolar. Ol ýshin aghylshyn, nemis, fransuz, ispan tilderining aitylu, jazylu erekshelikterin anyqtap, ony qazaq tilimen salystyrugha tura keledi. Búl túrghydan kelgende, qos әrip qoldanu bәrinen de tiyimdi bolar ma edi degen oidamyn. Aytalyq, “n”-dy – ng, “gh”- ny – gy, “q”-ny – q, “ә”-ni – ai, “ú”-ny – ou t.s.s.

Qalay desek te, búl manyzdy mәsele jóninde baghyt aiqyndaldy. Álemdik aqparattyq kenistikte bәsekege qabiletti bolu ýshin latyn әlipbiyin qoldanysqa engizu qajet ekendigi eshqanday dau tudyrmaydy.

Quandyq ShAMAHAYÚLY. 

Abai.kz