اقپارات الماسۋدىڭ كونە ءداستۇرى سايىن دالادا شاشىراي قونىستانعان كوشپەلى رۋ، تايپالاردىڭ ءوزارا قويان-قولتىق ارالاسۋلا­رىنا مۇمكىندىك بەردى. ناتيجەسىندە، قازاق ءتىلى ەشبىر ديالەكتىسىز تازا ساقتالىپ، بۇگىندە ورتاق قۇندىلىعىمىزعا اينالدى. بۇل اينالىپ كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇنەمى ەتەنە ارالاسىپ، جەردىڭ، ەلدىڭ شالعايلىعىنا قاراماستان، ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعاندىعىنىڭ ارقاسى.

ەگەر تىلدىك تۇتاستىق بولماسا، ءبىر ۇلتتىڭ ءوزى بىرنەشە تىلگە ءبولىنىپ، ءوزارا تۇسىنىسپەي قالۋى دا عاجاپ ەمەس. ول ءۇشىن مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ايتالىق، شىعىستاعى ەجەلگى كورشىمىز قحر-دى الايىق. الىس پروۆينتسيالاردى ايتپاعان­نىڭ وزىندە ىرگەلەس دەۋگە كەلەتىن بەيجىڭ مەن شاڭحاي قالالارىنىڭ تۇرعىندارى ءبىر ۇلت وكىلى بولا تۇرا، ەكى ءتۇرلى تىلدە سويلەيدى، ءتىپتى ەكەۋارا اڭگىمەدە ءتىلماشسىز تۇسىنىسۋلەرىنىڭ ءوزى نەعايبىل. ولاردى ءبىرتۇتاس قىتاي ەتىپ بىرىكتىرىپ وتىرعان جالعىز كىلت – قازىرگى قولدانىستاعى حانجى، ياعني، تاڭبا ۇلگىسىندەگى يەروگليف جازۋى عانا. ەگەر وسى جازۋدى وزگەرتىپ جىبەرەر بولسا، وندا ولار ءبىر-اق ساتتە رۋحاني بىرلىكتەن اجىراپ، ءتىلى بولەك، بوتەن جۇرتقا اينالىپ شىعا كەلمەك.

سول سياقتى داعىستانداعى كاۆكازدىقتار دا ءبىر تاۋدىڭ ءار قويناۋىندا اۋىلى ارالاس مەكەندەسە دە بۇگىندە بەس ءتۇرلى تىلدە سويلەيتىنى بەلگىلى. ال، ءبىزدىڭ ونداي قاۋىپتەن اۋلاق ەكەنىمىزگە شۇكىرشىلىك ەتۋگە دە بولاتىن شىعار.

اقپارات تاراتۋ مەن قابىلداۋدا الەمدە جاسالعان ءىرى بەتبۇرىس سانالاتىن ينتەرنەت جۇيەسى بۇگىندە مالىمەتتى تاۋىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى فاكتورعا اينالدى. ونىڭ ارتىق­شىلىعىن ءتىپتى ايتىپ تاۋىسا دا المايمىز. باتىستىڭ جوعارى دامىعان ەلدەرىندە جۇرت الدەقاشان قالام، داپتەرمەن قوشتاسىپ، جاپپاي نوۋتبۋك قولداناتىن جاعدايعا جەتتى. اقش-تىڭ «نيۋسۋيك» سەكىلدى جۋرنالدارى كومپاكت-ديسك تۇرىندە جارىق كورىپ، ءوز وقىرماندارىنا ەلەكتروندىق نۇسقامەن جول تارتقالى قاشان. وندا اقپارات كوزدەرى مەن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ بەرگەن مالىمەتتەرى مەن ايتقان سوزدەرى ءماتىن تۇرىندە ەمەس، بەينەبايان ۇلگىسىندە بەرىلەتىن باعىتقا كوشتى. مۇنىڭ ءبارى اقپاراتتىڭ دالدىگىن، ەش بۇرمالاۋسىز جەتكىزىلۋىن جانە وعان دەگەن سەنىمدىلىكتى نىعايتۋدىڭ كەپىلى بولۋدا. سونىمەن قاتار، ءداستۇرلى ءباسپاسوز بەن ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالىنىڭ دا ءوزارا جاقىنداپ، تۇتاسىپ كەلە جاتقاندىعىن كورسەتەدى.

وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە، الەمدى جاپپاي تۇتاستىرۋعا باعىتتالعان جاھاندانۋدىڭ كەڭ ورىستەگەن داۋىرىندە تۇركى دۇنيەسىن بىرىكتى­رەتىن ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى – لاتىن ءالىپبيى بولىپ وتىرعانى انىق. تۇركيا جەكە ەل بولعان تۇسىندا لاتىن ءالىپبيىن مەملەكەتتىك جازۋ رەتىندە بەلگىلەپ الۋىنىڭ ارقاسىندا بۇگىندە الەمدىك وركەنيەتپەن يىق تىرەستىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتەن ءوز ورنىن الىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ازەربايجان، وزبەكستان ەلدەرى دە اتالمىش جازۋدى قولدانا باستادى.

جاڭا سەرپىلىستىڭ جاسالۋى ءۇشىن قازىردەن باستاپ شەشىمىن تابۋعا ءتيىس وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ءالىپبي پروبلەماسى بولىپ وتىر. ولاي بولسا، لاتىن ءالىپبيىن مەملەكەتتىك جازۋ رەتىندە قولدانۋدى دا رەتىمەن قولعا الۋ قاجەت دەپ بىلەمىز. دايىندىق جۇمىستارىن تۇركى ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەۋدەن باستاعان دۇرىس بولار. جالپى بۇل جازۋ بىزگە جات تا ەمەس. ولاي دەيتىنىمىز، قازاقستاندا بۇرىن لاتىن ءارپى پايدا­لانىلعان. تۇركياداعى جانە ەۋروپا ەلدەرىندە تۇراتىن قانداستارىمىز كۇنى بۇگىنگە لاتىنشانى قولدانىپ كەلە جاتقانى تاعى بەلگىلى.

مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم – كي­ريلليتسا ءالىپبيى وتكەن جارتى عا­سىردان استام ۋاقىتتا قازاق مادەنيەتىن دامىتۋعا زور ۇلەس قوس­قاندىعىن ەشكىم جوققا شىعار­مايدى. الايدا، بۇل ودان ەشقاشان اجىرامايىق، ايىرىلساق قۇريمىز دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل ءارىپتىڭ ورنى ءبىز ءۇشىن قىتايدىڭ يەروگ­ليفىندەي اسا ماڭىزدى ەمەس. لاتىنعا ءبىرجولاتا كوشكەننەن كەيىن دە كيريلليتسا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدەن مۇلدەم الاستاتىلۋى ەكىتالاي. اسىرەسە، ورىس ءتىلىنىڭ باعى جانىپ تۇرعان بۇگىنگىدەي جاعدايدا وعان الاڭداۋدىڭ مۇلدە رەتى دە جوق.

كومپيۋتەرلىك تەحنولوگياعا، ينتەرنەت جۇيەسىنە كوشكەننەن بەرى كيريلليتساداعى جەتى-سەگىز ءارىپتىڭ ماشاقاتىن تارتىپ-اق كەلدىك. ول جاعداي بارىمىزگە دە بەلگىلى. ءبىر كومپيۋتەردە تەرىلگەن ءماتىندى كەلەسىسى «جاتىرقاپ» وقىمايتىن كەزدەرى بولدى، باسپاحاناعا وتكىزگەن كىتاپتارىمىزدىڭ قازاق ءارپى ۇشىپ كەتىپ، ورنىنا ءۇشبۇرىش، ءتورتبۇرىش بەلگىلەر ودىرايىپ تۇراتىنىن دا كوردىك، ت.س.س.

ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى شەت ەلدەردە تۇراتىن باۋىرلارىمىزعا حات-حابار جولداۋ ءۇشىن قازىردىڭ وزىندە لاتىن ءارپىن قولدانىپ كەلەمىز. سوندىقتان، لاتىنعا كوشۋگە دايىنبىز دەۋگە تولىق نەگىز بار. الايدا، بۇل جەردە قاپەرگە الىناتىن ءبىر ماڭىزدى ماسەلە الدىمىزدان شىعادى. ول – ڭ، ع، ءا، ق سەكىلدى ارىپتەردى قالاي بەلگىلەيمىز دەگەن ورىندى ساۋال. ەگەر الگى ارىپتەردىڭ اياعىنا نەمەسە باسىنا الدە ءبىر بەلگى، نۇكتە قويىپ ەرەكشەلەيتىن بولساق، قاتتى قاتەلە­سەمىز. وندا قازىرگىدەن ەش ايىرماشىلىق جوق، باياعى سول ماشاقاتتان ارىلماي جۇرە بەرەتىن بولامىز. قوسىلعىشتاردىڭ ورنىن اۋىستىرعاندا قوسىندىسى وزگەرمەيتىنى سەكىلدى، وزگەرىس جاساعانشا قازىرگى قالپىمىز­دا قالا بەرگەنىمىز-اق ءجون بولاتىن شىعار.

لاتىن ءالىپبيىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق تانىپ، زەرتتەگەن سوڭ سوعان لايىقتالعان قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرى جاسالعانى ابزال بولار. ول ءۇشىن اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، يسپان تىلدەرىنىڭ ايتىلۋ، جازىلۋ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاپ، ونى قازاق تىلىمەن سالىستىرۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، قوس ءارىپ قولدانۋ بارىنەن دە ءتيىمدى بولار ما ەدى دەگەن ويدامىن. ايتالىق، “ڭ”-دى – ng, “ع”- نى – gy, “ق”-نى – q, ء“ا”-ءنى – ءaى، “ۇ”-نى – ou ت.س.س.

قالاي دەسەك تە، بۇل ماڭىزدى ماسەلە جونىندە باعىت ايقىندالدى. الەمدىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتە باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن لاتىن ءالىپبيىن قولدانىسقا ەنگىزۋ قاجەت ەكەندىگى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى.

قۋاندىق شاماحايۇلى. 

Abai.kz