Asyldyng synyghy, tektining túyaghy – ayauly agha, abzal jandy aqsaqal, qarymdy qalamger Baqytjan Momyshúly turaly syr

Ol Ata danqyna layyq adal ghúmyr keshti

Ómirden kópting biri emes, kópke ýlgi, izgi isterimen de, azamattyq bolmysymen de, kisilik kelbetimen de el jadynda saqtarlyq ayauly saghynysh, asyl múra, aiqyn iz qaldyra bilgen túlghalar ótken kezde, «Olardyng ekinshi ghúmyry bastaldy» desip jatady. Múndaghy «ekinshi ghúmyr» – marqúmnyng jaqsy qasiyetteri jayyndaghy jarqyn estelikter, artynda qalghan mol múrasy turaly sýbeli zertteuler, onyng baghasyn bezbender jan-jaqty taldaular shyghar, sirә. «Dýnie salghan adam turaly saghynyshty sóz el arasynda qansha uaqyt aitylyp, sanadan shyqpay jýrse – onyng ómirining de sonsha jyl úzara týskeni...» degen uәjge de qúlaq qoyghan jón der edik.

IYisi qazaq ýshin qadirli qara shanyraq – Momyshúly әuletining týtinin týzu shygharyp, tuyn tik kótere ústap, Ata danqyna layyq, Alash amanatyna adal ghúmyr keshken aqsaqal Baqytjan Momyshúlynyng da ekinshi ómirining bastalghanyna eki jyldan asyp ketipti. 2013 jyldyng kýzinde bolghan jyldyq asynyng qarsanynda asyl jary Zeynep Ahmetova jazushynyng «...aynalasyna shuaq shasha kýldiretin sәtterin kóz aldynyzgha elestetip, kóterinki kónilmen eske alsyn dep, onyng taban astynda tauyp aitqan әzil-qaljyn, shymshylarynyng qazirshe qaghazgha týsirip ýlgergen bir parasyn...» «Ázilindi saghyndyq» degen atpen jinaqtap, oqyrman qauymnyng nazaryna úsynghan-dy. Búl kitap әli tolyqtyrylyp, qayta basylatyn bolady. Baqytjan Momyshúly turaly jazylar kitap, aitylar әngime, sherter syr da әli alda dep senemiz. Al býgingi sózdi – ony negizinen jazushy retinde ghana tanyghan, onsha kóp súhbattas bola qoymaghan qarapayym jurnalisting inilik izeti dep qana qabyldasanyzdar bolady.

Jazuy – oryssha, jan-dýniyesi – qazaqy 

Áldebir gazet tilshisinin: «Sizdi jazushylar jinalatyn jerden, jalpy qalamdastarynyzdyng arasynan kóre bermeymiz, múnyng sebebi nede?» – degen saualyna Baqytjan Momyshúly: «Qazaqsha jazatyn jazushylar meni «oryssha jazady, orys» dep qataryna qospaydy. Al orys jazushylary «qazaqtyng jazushysy ghoy, qazaq» dep kózge ilmey shettedi. Sóitip, ortada onasha qalghanmyn», – dep jauap bergen eken. Múny, bir esepten, ómirding ashy shyndyghy desek, ekinshi jaghynan, Baqytjan aghamyzdy negizinen qazaq tilinde oqityn býgingi qalyng oqyrman qauymmen etene jaqyndastyra týsuding qajettiligi tuyndaydy.

Ras, Baqytjan agha shygharmalaryn orys tilinde jazdy. Olardyng birazy qazaq tiline audaryldy, al keyingi jyldary jazylghan kitaptary, qatelespesem, ana tilimizge әli tәrjimelengen joq. Myqty audarmashy-әdebiyetshilerimiz aldaghy uaqytta búl sharuany qolgha alar degen ýmit bar.

Alayda, jazu tili oryssha bolghanymen, Bәkenning qalam siltesinde de, aitar oiynda da, keltirer mysaldarynda da, keyipkerlerining bitim-bolmysynda da, beyneleu-kórkemdeu tәsilderinde de qayran qazaqy tabighattyng jangha jaqyn jyly lebi esip-aq túrady. Ol kisi óz shygharmasyna qajet keyipkerdi alystan izdep, oqighalardyng qisynyn qiynnan oilap tauyp, oi-iydeyany qiyaldan qúrastyryp әure bolmaydy. Keyipkerdi qashanda qasynan tabady – dәmdes-túzdas, aralas-qúralas, pikirles-niyettes qarapayym adamdardy tandap alady. Biraq olar – qanshama qarapayym bolghanymen, qúr kýiki tirshilikting sonynda kýibendep jýrgen quys keude bireuler emes. Ata-әje, әke-sheshe tәlimimen tәrbiyelengen, ýlkenge – qúrmet, kishige – izet kórsete biletin, aqyldy, parasatty adamdar. Jәne olardy kóp oqyghandyghyn kóringen jerde bayqatyp qalugha baryn salatyn, keudesin maqtanysh nәpsisi bughan danghoylarmen salystyra almaysyz. Saliqaly súhbat qúrugha layyqty adammen ghana, sonday әngimege ontayly sәtting ynghayy kelgende ghana, san týrli taqyrypta pikir almasugha qúshtar jandar desek, dәl keletin siyaqty.

Qalamgha ainalghan altyn jebe

Búl jaghynan kelgende, Baqytjan aghamyzdyng 2011 jyly, yaghni, ózi dýnie salarynan nebәri bir-aq jyl búryn, izgi niyetti azamattardyng qoldauymen jaryq kórgen ýsh romanynyng orny erekshe. «Yavlenie siynego tauteke» («Kók tautekening kórinui»), «Predaniya knyazey vremeniy» («Uaqyt әmirshilerining әfsanasy») jәne «Sled ptisy v nebe» («Aspandaghy qús izi») dep atalatyn ýsh kitap – janry jóninen derekti romangha úqsaghanymen, oqyrmanyn ómirding mәnin izdeuge jeteleytin óte oily tuyndylar. Búl kitaptardy oqyp otyrghan kezde әrkim-aq ózining búl ghúmyrdaghy orny, maqsat-múraty, atqarar isi turaly tolghanady. Tamaq ishu, úiyqtau, kónil kóteru sekildi pendeuy qajettilikter óz aldyna, әr adam balasy ózine «Men ómirge ne ýshin keldim?», «Alla-Taghala jaratqanda maghan ne mindet jýktedi?», «Men ózime amanat etilgen sol missiyany atqara alyp jýrmin be?», «Alla bergen nyghmetti kәdege asyrmasa, onyng erteng súrauy bolady, sonda qaytpekpin?» degen tәrizdi manyzdy saualdar qoyyp, soghan jauap izdep, tynym tappauy kerek. Sonda ghana onyng sanasy biyikteydi, óresi ósedi, qalyng toptan suyrylyp shyghyp, Naghyz Adam dengeyine kóteriledi.

Mine, ýsh kitaptyng ózeginde de osynday oilar men úmtylystar seziledi. Túla boyy túnyp túrghan filosofiyalyq tәmsilderge bay romannyng birinen shaghyn ýzindi keltirelik:

«– Skajiyte, aga, kak daleko vo vremeny mojet zaleteti eta strela?

– Esly jebe budet vypushen iz krylatogo luka knigi, to ona mojet uleteti v vechnosti. No esly strela budet pushena neumeloy rukoy iz holodnogo serdsa, to ona upadet cherez chas gde-nibudi ryadom s bolotom zabveniya. Nadeisi, ty ponyal moe inoskazaniye. Esly ty spravishisya s etoy zadachey, ya poymu, chto ty nachinaeshi uchitisya slyshati golos Velikogo Bezmolviya, v kotorom hranitsya vsya muzyka Bojestvennyz sfer, – pochty prosheptal on y dal loshady shenkelya, trogaya ee s mesta.

– Podojdiyte nemnogo, aga. Skajiyte, zachem mne nujno uchitisya slyshati golos molchaniya? – brosilsya ya k ego stremeniy.

– Zatem, chto ona mojet otkryti dlya tebya nemalo Bojestvennyh tayn, vedi vse mirozdanie stoit na velikih sekretah Sozdatelya – poyasnil on...» («Predaniya knyazey vremeniy», 6-bet).

Búl – roman epilogynan alynghan ýzindi. Biyik taudyng eteginde avtorgha astyna aqboz at mingen, qolyna almas qylysh ústaghan ghajayyp bir adam jolyghyp, búghan arqasyndaghy qoramsaghynan altyn jebe alyp, úsynady. Ekeuining arasynda birshama dialog bolady. Júmbaq salt attynyng «Búl jebe kitaptay úshqyr qanatty sadaqtan atylsa, mәngilikke úshady» degen sózi avtordyng kókeyine úyalap qalady. Ol jebeni ong qolyna qysa ústap, ýiine kelgen son, angharsa, janaghy jebe qysqara-qysqara... qalamgha ainalypty.

Oqyrman óresin ósiretin suretker

Bәkeng óz shygharmalarynda kóneden kele jatqan anyz-әfsanalardy, dәruishter men taqualar turaly tanymdyq tәmsilderdi, úly adamdar ómirinen alynghan naqty mysaldardy óz oilaryna sheber qiilastyryp, sәtimen paydalanyp otyrady. Búdan tuyndynyng mazmúndyq qúny arta týspese, esh kemimeydi. Keyipkerler әldebir taqyrypty birinen song biri ilip ala jalghastyryp, әlgi mәseleni jan-jaqty, egjey-tegjeyli taldaydy. Olardyng ózara әnimesine, qyzu pikirtalastaryna elty otyryp, oqyrman aqyrynda ózining de dýniyetanymynyng tolysqanyn, bilim kókjiyegining keneye týskenin, sanasynda sapalyq ózgeristerding bolyp ótkenin bir-aq biledi.

Baqytjan aghanyng jary Zeynep apay Ahmetovanyng «Babalar amanaty» kitaby arqyly biz Bauyrjan Momyshúly babamyzdyng tek el qorghaghan eren batyr, úrpaq jigerin janyr namys qayraghy ghana emes, keremet parasat iyesi, tereng bilimdi túlgha ekenin tolyghyraq bile týskenimiz ras. Al jogharyda atalghan kitaptarynyng jәne basqa da shygharmalarynyng arqasynda biz Baukenning úly – Baqytjan Momyshúlynyng da naghyz intellektual, óresi biyik, asa bay bilim iyesi ekenine kózimiz jete týsti.

Biraq, biluimizshe, Bәkeng eshqashan, eshqanday ortada ózining bilimin, tanym kókjiyegining kendigin kórsetip, maqtanudy oilamaghan. Jaratylysynda keude kerudi bilmegen jazushy ózin qay jerde de, qashan bolsyn óte qarapayym ústaytyn. Birde kompozitor Qaldybek Qúrmanәli jana ýy alyp, sonyng quanyshyna kishigirim dastarhan jasap, syily kisilerdi qonaqqa shaqyrdy. Baqytjan agha men Zeynep apaydy әuelde ózi kelip, kólikpen alyp ketetin bolghan, biraq ayaq astynan bir problema tuyndap, ýlgermeytin boldy da: «Kókem men jeneshemdi sen alyp kel», – dep maghan tapsyrdy. Al mende kólik – joq! «Eshtene etpeydi, taksy ústaysyn, biraq aldynghy oryndyghy kendeuin tandap ústa, Bәkeng ayaghyn sozynqyrap, erkin otyratyn bolsyn», – dedi. Kelisilgen uaqytta baryp, әlgindey ishi kenirek, aldynghy oryndyghyn artqa jyljytugha bolatyn qolayly kólik tauyp, Qaldybekting ýiine alyp barghanym bar. Sondaghy Bәkenning qarapayymdyghy tang qaldyrdy. «Nemene, bizge bir dayyn kólikti qarastyru mýmkin bolmady ma? Momyshúly basymmen, tayaqqa sýienip jýrip, kóshede taksy kýtip túruym kerek pe? Ayda, marsh otsuda!» dese qaytemin dep qysylyp, ynghaysyzdanyp, jaghdaydy týsindirgenimde, bir auyz sózge kelmegeni-ay! «E, jaraydy» dedi de, qoydy...

* * *

Ár kórgen sayyn búryn angharylmaghan qyzyqty qyrlary ashyla týsetin kinolar bolady. Ár oqyghanda әuelde manyzyna boylamaghan tosyn astarly oilary biline bastaytyn kitaptar bolady. Kózi tirisinde layyqty baghasyn alsa da, almasa da, qaytys bolghannan keyin baryp naghyz qadiri arta bastaytyn, ózining búl ómirdegi, óz ortasyndaghy orny qanshalyqty bólek ekeni seziletin әulie sipatty, shynayy bolmysty adamdar bolady. Baqytjan agha Momyshúly naq osynday bitimdegi adam, dәl osynday qalyptaghy qalamger edi.

Ol kisining shygharmalary – arnayy kilti bar siqyrly altyn qobdisha siyaqty. Ol qobdishany kez kelgen oqyrman asha almauy mýmkin. Ashsa da, ondaghy altyndy ekining birining qolgha týsire bermeui de yqtimal. Baqytjan Momyshúly kitaptarynyng tereng syrlaryn ashyp, taldap-tarazylau – aldaghy kýnderding enshisindegi is. Jazushynyng ózi aramyzdan alystaghanymen, onyng óreli oilary, jarqyn iydeyalary – janymyzgha mәngilik ruhany azyq bolady әli...  

Sәken SYBANBAY.

Abay.kz