Júma, 29 Nauryz 2024
Qauip etkennen aitamyn 7572 11 pikir 12 Mamyr, 2018 saghat 13:00

Qara «Qytay» qaptasa Búhar aitqan Mýrdendi qazyp jeydi-au kómiluli

«...Jauy men ózin jaqsy biletin, jýz soghysta da qaterge tap bolmaydy. Jauyn jaqsy bilmeytin, biraq ózin jaqsy biletin birese jenip, birese jeniletin bolady. Al jauyn da, ózin de bilmeytin aiqas sayyn ýnemi jenilis tabady».

Sunszy «Soghys óneri» kitabynan

Ángime Qazaqstannyng ishki jaghdayyna tóndirip otyrghan qytaydyng qauip-qateri jayynda bolmaq.

Qytaydy zerttep jýrgen ghalymdardyng payymdaularyna qaraghanda, elding jalpy tabighy resurstary 2 milliard adamdy qamtamasyz etuge ghana jetip, odan keyin óz mýmkindigin sarqa beretin kórinedi. Degenmen, osynday bir tyqyrdyng tayap kele jatqanyn Qytaydyng ózi de joqqa shygharmaydy. Su kózderi tartylyp, orman siyrep, jayylymdar azyp, egistik alqaptar ulanyp, ekologiyalyq apat tóne bastaghany haqynda ózderi de dabyl qaghyp jatyr. Qazir Qytay eli - qaqpaghy jabyq óz ishine syimay búrqyldap qaynap jatqan qara qazan tәrizdes. Týbinde ol bәribir tasidy. Sonda, ol qalay qaray qúiylady? Qazaqstanmen birge әlemdi de mazasyzdandyryp otyrghan osy mәsele. Búl jerde Qazaqstan ýshin óte ýlken qauipting basyn ashyp aitqan jón. Qytaydyng territoriyasymen shektesip jatqan jerlerge nazar audaryp qarasaq, ainalasynyng barlyghy halyqtyng tyghyz ornalasuy nәtiyjesinde tyghyndalyp túr. Qaruyna sengen Reseydi eseptemegende, qytaylar ýshin tek Qazaqstangha (Ortalyq Aziya) qaray ghana aghylularyna mýmkindik qalady.

Qytaylyqtar býginde Qazaqstannyng 132-shi etnosy bolyp qalyptasa bastady. Kelesi sanaqta búl jana etnos retinde anyq kórinetin bolady. Últy qytay jiyenderimiz de dýniyege kelip jatyr. Bir kýnderi olar Qazaqstan halyqtary assambleyasy ayasynda Parlamentten oryn alady. Oghan kýmәniniz bolmasyn. Kez kelgen shet eldik memelket qazaq jerine ie bolyp otyrghan óz azamattarynyng mýddesin qorghaugha qúqy baryn taghy eskereyik.

Qytay adam qúqyqtarynyng halyqaralyq norma talaptaryna say qorghaluyna asa nazar audaryp otyratyn el. Ol jaqta 150 millionnan astam adam júmyssyz eken. Qytay ýkimeti qabyldaghan «Batysty iygeru» baghdarlamasynda osy júmyssyzdar Qazaqstan rynogyn iygeruge júmyldyrylmaqshy. Býginde Jetisu ónirine qytay jaghynan kelushilerding aghyny tolastar emes.

Ýlken jauapkershilikpen aitamyn, eger aldaghy uaqytta da osy aitylghan jaylargha shynymenen kónil audarmasaq, búl mәseleler bolashaqta Qazaqstan men Qytay arasynda geosayasy jaghynan da, etnikalyq jaghynan da týrli әleumettik týsinbestikterdi tuyndatuy mýmkin. Qazaqstandy tizerletip bolghasyn Qytay tayaudaghy 15-20 jylda Euroodaq elderine de yqpalyn jýrgizip, olardy kez-kelgen mәsele tónireginde mәmileler jasaugha mәjbýr ete bastaydy. Qytaydyng «qatal oiyny men júmsaq ekspansiyasy» Europagha Qazaqstan múnayyna iyelik etu arqyly ashylghan qaqpa arqyly jýzege aspaq. Talay qandy qyrghyn, qyp-qyzyl soghyspen ala almaghan Qazaq jerin eki aradaghy osynday qúitúrqy tәsilimen qoldaryna iliktirgen qytaylyqtardy ol kezde kýshtep te ketire almaysyn!

Qytay diasporasy kimge sýienedi?  Olardyng immigranttary әlemning qay týpkirinde bolmasyn qytaydyng әskery jәne qarjylay kómegine arqa sýieydi. Endeshe, býgingi qal-ahualymyz shyghystaghy kórshimiz Qytaymen baylanysymyzgha bagha berudi talap etedi. Qytaydyng songhy jyldardaghy ekonomikalyq jaghynyn tez órkendeui men onyng әskery kýshining ósui erte me, kesh pe aimaqtaghy memleketterding ózara yqpalynyng ara-salmaghyn ózgertui mýmkin. Uaqyt óte kele eki últ ókilining arasyndaghy keris tuyndap, ol eki memleketting mәselesine deyin kóterilip, dauyna ainalsa, sonda kimning mýddesining ýstem shyghatynyn óziniz anghara beriniz. Olargha әskery toytarys beremin dep oilaudyng da qajeti joq.

Qytaydyng Bilim ministrligining bekitui boyynsha Shanhay Halyqaralyq Zertteuler uniyversiyteti 2017 jyldan bastap, qazaq tilin ýiretetin arnayy bólim ashady, - dep habarlaydy Qasym.kz tilshisi. IYә, Qytayda kórshiles elderdi soghyssyz jaulap aludyng jolyn kózdegen Shanhay Halqaralyq zertteuler ortalyghy bar.

"Neshaua desen, orys qyzyn beredi" degendey qashanda qazaqsha sóilegen ózge últqa tandanys bildirip, qoy soyyp, jaylyp tósek bolyp, tórimizden oryn beretin qonaqjay, kónilshek qazaq emespiz be? Osylay bir kezderde qazaq jerine orys ta jayylghan. Qazaqtyng osynday әlsiz túsyn olar jaqsy zerttep, bilip alghan. Múny saraptap otyrghan Qytay Qazaqstandy zertteu obektisine alyp otyrghanyn qytay ghalymdary da jasyrmaydy. Qytay qoghamdyq akademiyasynyng professory Gu Guan Fu: «Qazaqstangha jylyna ýsh tórt ret baramyn. Qytaydyng ortalyghynda jәne shekaralas aumaghynda Qazaqstan men Ortalyq Aziyany zertteytin bilikti instituttar bar. Bir jaqsysy, Qazaqstanmen qarym-qatynas ústau óte tiyimdi. Sizder baylanysqa tez kelesizder. Al Reseyde bolsa olay emes. Eki ortada sayasy qayshylyqtar kezdesip qalady», - dep aghynan jaryluynda ýlken alpys astarly mәn jatyr.

Ortalyqtyng týpki kózdegeni kórshi memleketterdi qytaylandyru. Osy jolda olar qazaq tilin oqytu arqyly qazaq tilin iygergen qytaylyqtardy qazaq ortasyna engizudi bastaydy. Uaqyty kelgende qazaq tildi qytaylyqtar biri audarmashy, mektep múghalimi, biznes ókilderi bolyp kelip, Qazaqstan naryghyn iyegeruge aghylady. Sonday-aq qazaq tildi qytaylyqtardyng Qazaqstan azamattyghyn aluyna da jenildik bolady. Búghan bir qytaydyng sonynan myng qytaylyqtyng keletinin jәne qosynyz. Qazaqstandy qytaylandyrudyng qytaylyq jymysqy joly búl.

Songhy 20 jylda Qytaydan immigrasiyalanghandardyng sany shamamen 30 milliongha jetken. Keybir derek kózderi boyynsha, Qytaydan shyqqan isker toptardyng eng keminde eki trillion dollar qarjysy bar kórinedi. Ol - ol ma, Aziyadaghy aty jer jarghan jýz miliarderding 39-y taghy da sol qytaylyqtar eken. Múnday qaltaly adamdar, sóz joq, ertengi Qazaqstan sayasatyna aralasady. Múnyng sony ne bolmaq? Osyghan kim jauap bere alady? Aty mәshhýr amerikandyq sayasatshy Zbignev Bzejinskiy: «Kóp úzamay Ontýstik Shyghys Aziyagha týgelimen Qytay ýstemdigi ornaydy» dep ýreylenetini osy sebepten.

Búl týpting týbinde Qazaq memlekettigining negizin shayqaltatyn, últaralyq ahualdy ushyqtyratyn asa qauipti qadam. Búghan Sinszyan Úighyr avtonomiyasyndaghy qazaqtar men úighyr bauyrlarymyzdyng óz jerinde azshylyqqa ainalyp, mektepterining jabyluy, qalyptasqan kýrdeli әleumettik, últaralyq hal-ahualdyng jiyi-jii ushyghuy dәlel bolady. Ókinishtisi qytaylyqtardyng búl jymysqy sayasaty "Qytay men Qazaqstan arasyndaghy sayasi, mәdeni, ekonomikalyq qarym-qatynastyng nyghayuyna, sonday-aq ózara beybitshilikting ornauyna yqpal etedi" - degen ýlken sózdermen býrkemelenip jýrgizilmekshi. Qytaydyng bolashaq gegemoniyasynyng qazirding ózinde kózge týsip qalatyn elementtteri jayyna kelgende qytay sayasattanushylary pikirlerinen alystan oraghytyp, ol jayynda oilaugha múrshanyzdy keltirmeytindey etip shatastyrady. Sondyqtan da Qytaydyng Qazaqstangha qauip tóndirui mýmkin sayasatyn joqqa shygharugha bolmaydy. Tipti, Qytaygha kórshiles ózge elderding bәrinde de sol qauip bar. Búl zandy da. Óitkeni tarihtan da belgili, Qazaq memleketindegi ishki quaty artqan sayyn, onyng arany da ashyla týspek. Endeshe qytay búghauyna týsken Qazaqstannyng jaghdayy qanday bolmaq degen súraq ózdiginen tuyndaydy.

Qara Qytay qaptayyn dep túr. Oilan qazaq!

Abai.kz

11 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3607