«...جاۋى مەن ءوزىن جاقسى بىلەتىن، ءجۇز سوعىستا دا قاتەرگە تاپ بولمايدى. جاۋىن جاقسى بىلمەيتىن، بىراق ءوزىن جاقسى بىلەتىن بىرەسە جەڭىپ، بىرەسە جەڭىلەتىن بولادى. ال جاۋىن دا، ءوزىن دە بىلمەيتىن ايقاس سايىن ۇنەمى جەڭىلىس تابادى».

سۋنتسزى «سوعىس ونەرى» كىتابىنان

اڭگىمە قازاقستاننىڭ ىشكى جاعدايىنا ءتوندىرىپ وتىرعان قىتايدىڭ قاۋىپ-قاتەرى جايىندا بولماق.

قىتايدى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ پايىمداۋلارىنا قاراعاندا، ەلدiڭ جالپى تابيعي رەسۋرستارى 2 ميلليارد ادامدى قامتاماسىز ەتۋگە عانا جەتiپ، ودان كەيiن ءوز مۇمكiندiگiن سارقا بەرەتiن كورiنەدi. دەگەنمەن، وسىنداي بiر تىقىردىڭ تاياپ كەلە جاتقانىن قىتايدىڭ ءوزi دە جوققا شىعارمايدى. سۋ كوزدەرi تارتىلىپ، ورمان سيرەپ، جايىلىمدار ازىپ، ەگiستiك القاپتار ۋلانىپ، ەكولوگيالىق اپات تونە باستاعانى حاقىندا وزدەرi دە دابىل قاعىپ جاتىر. قازiر قىتاي ەلi - قاقپاعى جابىق ءوز iشiنە سىيماي بۇرقىلداپ قايناپ جاتقان قارا قازان تارiزدەس. تۇبiندە ول ءبارiبiر تاسيدى. سوندا، ول قالاي قاراي قۇيىلادى؟ قازاقستانمەن بiرگە الەمدi دە مازاسىزداندىرىپ وتىرعان وسى ماسەلە. بۇل جەردە قازاقستان ءۇشiن وتە ۇلكەن قاۋiپتiڭ باسىن اشىپ ايتقان ءجون. قىتايدىڭ تەرريتورياسىمەن شەكتەسiپ جاتقان جەرلەرگە نازار اۋدارىپ قاراساق، اينالاسىنىڭ بارلىعى حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسۋى ناتيجەسiندە تىعىندالىپ تۇر. قارۋىنا سەنگەن رەسەيدi ەسەپتەمەگەندە، قىتايلار ءۇشiن تەك قازاقستانعا (ورتالىق ازيا) قاراي عانا اعىلۋلارىنا مۇمكىندىك قالادى.

قىتايلىقتار بۇگىندە قازاقستاننىڭ 132-ءشى ەتنوسى بولىپ قالىپتاسا باستادى. كەلەسى ساناقتا بۇل جاڭا ەتنوس رەتىندە انىق كورىنەتىن بولادى. ۇلتى قىتاي جيەندەرىمىز دە دۇنيەگە كەلىپ جاتىر. ءبىر كۇندەرى ولار قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى اياسىندا پارلامەنتتەن ورىن الادى. وعان كۇمانىڭىز بولماسىن. كەز كەلگەن شەت ەلدىك مەمەلكەت قازاق جەرىنە يە بولىپ وتىرعان ءوز ازاماتتارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا قۇقى بارىن تاعى ەسكەرەيىك.

قىتاي ادام قۇقىقتارىنىڭ حالىقارالىق نورما تالاپتارىنا ساي قورعالۋىنا اسا نازار اۋدارىپ وتىراتىن ەل. ول جاقتا 150 ميلليوننان استام ادام جۇمىسسىز ەكەن. قىتاي ۇكىمەتى قابىلداعان «باتىستى يگەرۋ» باعدارلاماسىندا وسى جۇمىسسىزدار قازاقستان رىنوگىن يگەرۋگە جۇمىلدىرىلماقشى. بۇگىندە جەتىسۋ وڭىرىنە قىتاي جاعىنان كەلۋشىلەردىڭ اعىنى تولاستار ەمەس.

ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن ايتامىن، ەگەر الداعى ۋاقىتتا دا وسى ايتىلعان جايلارعا شىنىمەنەن كوڭىل اۋدارماساق، بۇل ماسەلەلەر بولاشاقتا قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا گەوساياسي جاعىنان دا، ەتنيكالىق جاعىنان دا ءتۇرلى الەۋمەتتىك تۇسىنبەستىكتەردى تۋىنداتۋى مۇمكىن. قازاقستاندى تىزەرلەتىپ بولعاسىن قىتاي تاياۋداعى 15-20 جىلدا ەۋرووداق ەلدەرىنە دە ىقپالىن جۇرگىزىپ، ولاردى كەز-كەلگەن ماسەلە توڭىرەگىندە مامىلەلەر جاساۋعا ءماجبۇر ەتە باستايدى. قىتايدىڭ «قاتال ويىنى مەن جۇمساق ەكسپانتسياسى» ەۋروپاعا قازاقستان مۇنايىنا يەلىك ەتۋ ارقىلى اشىلعان قاقپا ارقىلى جۇزەگە اسپاق. تالاي قاندى قىرعىن، قىپ-قىزىل سوعىسپەن الا الماعان قازاق جەرىن ەكى اراداعى وسىنداي قۇيتۇرقى تاسىلىمەن قولدارىنا ىلىكتىرگەن قىتايلىقتاردى ول كەزدە كۇشتەپ تە كەتىرە المايسىڭ!

قىتاي دياسپوراسى كىمگە سۇيەنەدى؟  ولاردىڭ يمميگرانتتارى الەمنىڭ قاي تۇپكىرىندە بولماسىن قىتايدىڭ اسكەري جانە قارجىلاي كومەگىنە ارقا سۇيەيدى. ەندەشە، بۇگىنگى قال-احۋالىمىز شىعىستاعى كورشىمىز قىتايمەن بايلانىسىمىزعا باعا بەرۋدى تالاپ ەتەدى. قىتايدىڭ سوڭعى جىلدارداعى ەكونوميكالىق جاعىنىن تەز وركەندەۋى مەن ونىڭ اسكەري كۇشىنىڭ ءوسۋى ەرتە مە، كەش پە ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا ىقپالىنىڭ ارا-سالماعىن وزگەرتۋى مۇمكىن. ۋاقىت وتە كەلە ەكى ۇلت وكىلىنىڭ اراسىنداعى كەرىس تۋىنداپ، ول ەكى مەملەكەتتىڭ ماسەلەسىنە دەيىن كوتەرىلىپ، داۋىنا اينالسا، سوندا كىمنىڭ مۇددەسىنىڭ ۇستەم شىعاتىنىن ءوزىڭىز اڭعارا بەرىڭىز. ولارعا اسكەري تويتارىس بەرەمىن دەپ ويلاۋدىڭ دا قاجەتى جوق.

قىتايدىڭ ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ بەكىتۋى بويىنشا شانحاي حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ۋنيۆەرسيتەتى 2017 جىلدان باستاپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ارنايى ءبولىم اشادى، - دەپ حابارلايدى Qasym.kz ءتىلشىسى. ءيا، قىتايدا كورشىلەس ەلدەردى سوعىسسىز جاۋلاپ الۋدىڭ جولىن كوزدەگەن شانحاي حالقارالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى بار.

"نەشاۋا دەسەڭ، ورىس قىزىن بەرەدى" دەگەندەي قاشاندا قازاقشا سويلەگەن وزگە ۇلتقا تاڭدانىس ءبىلدىرىپ، قوي سويىپ، جايلىپ توسەك بولىپ، تورىمىزدەن ورىن بەرەتىن قوناقجاي، كوڭىلشەك قازاق ەمەسپىز بە؟ وسىلاي ءبىر كەزدەردە قازاق جەرىنە ورىس تا جايىلعان. قازاقتىڭ وسىنداي ءالسىز تۇسىن ولار جاقسى زەرتتەپ، ءبىلىپ العان. مۇنى ساراپتاپ وتىرعان قىتاي قازاقستاندى زەرتتەۋ وبەكتiسiنە الىپ وتىرعانىن قىتاي عالىمدارى دا جاسىرمايدى. قىتاي قوعامدىق اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى گۋ گۋان فۋ: «قازاقستانعا جىلىنا ءۇش ءتورت رەت بارامىن. قىتايدىڭ ورتالىعىندا جانە شەكارالاس اۋماعىندا قازاقستان مەن ورتالىق ازيانى زەرتتەيتiن بiلiكتi ينستيتۋتتار بار. بiر جاقسىسى، قازاقستانمەن قارىم-قاتىناس ۇستاۋ وتە تيiمدi. سiزدەر بايلانىسقا تەز كەلەسiزدەر. ال رەسەيدە بولسا ولاي ەمەس. ەكi ورتادا ساياسي قايشىلىقتار كەزدەسiپ قالادى»، - دەپ اعىنان جارىلۋىندا ۇلكەن الپىس استارلى ءمان جاتىر.

ورتالىقتىڭ تۇپكى كوزدەگەنى كورشى مەملەكەتتەردى قىتايلاندىرۋ. وسى جولدا ولار قازاق ءتىلىن وقىتۋ ارقىلى قازاق ءتىلىن يگەرگەن قىتايلىقتاردى قازاق ورتاسىنا ەنگىزۋدى باستايدى. ۋاقىتى كەلگەندە قازاق ءتىلدى قىتايلىقتار ءبىرى اۋدارماشى، مەكتەپ مۇعالىمى، بيزنەس وكىلدەرى بولىپ كەلىپ، قازاقستان نارىعىن يەگەرۋگە اعىلادى. سونداي-اق قازاق ءتىلدى قىتايلىقتاردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا دا جەڭىلدىك بولادى. بۇعان ءبىر قىتايدىڭ سوڭىنان مىڭ قىتايلىقتىڭ كەلەتىنىن جانە قوسىڭىز. قازاقستاندى قىتايلاندىرۋدىڭ قىتايلىق جىمىسقى جولى بۇل.

سوڭعى 20 جىلدا قىتايدان يمميگراتسيالانعانداردىڭ سانى شامامەن 30 ميلليونعا جەتكەن. كەيبىر دەرەك كوزدەرى بويىنشا، قىتايدان شىققان ىسكەر توپتاردىڭ ەڭ كەمىندە ەكى تريلليون دوللار قارجىسى بار كورىنەدى. ول - ول ما، ازياداعى اتى جەر جارعان ءجۇز ميلياردەردىڭ 39-ى تاعى دا سول قىتايلىقتار ەكەن. مۇنداي قالتالى ادامدار، ءسوز جوق، ەرتەڭگى قازاقستان ساياساتىنا ارالاسادى. مۇنىڭ سوڭى نە بولماق؟ وسىعان كىم جاۋاپ بەرە الادى؟ اتى ءماشھۇر امەريكاندىق ساياساتشى زبيگنەۆ بزەجينسكي: «كوپ ۇزاماي وڭتۇستىك شىعىس ازياعا تۇگەلىمەن قىتاي ۇستەمدىگى ورنايدى» دەپ ۇرەيلەنەتىنى وسى سەبەپتەن.

بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن شايقالتاتىن، ۇلتارالىق احۋالدى ۋشىقتىراتىن اسا قاۋىپتى قادام. بۇعان سينتسزيان ۇيعىر اۆتونومياسىنداعى قازاقتار مەن ۇيعىر باۋىرلارىمىزدىڭ ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالىپ، مەكتەپتەرىنىڭ جابىلۋى، قالىپتاسقان كۇردەلى الەۋمەتتىك، ۇلتارالىق حال-احۋالدىڭ ءجيى-ءجيى ۋشىعۋى دالەل بولادى. وكىنىشتىسى قىتايلىقتاردىڭ بۇل جىمىسقى ساياساتى "قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ نىعايۋىنا، سونداي-اق ءوزارا بەيبىتشىلىكتىڭ ورناۋىنا ىقپال ەتەدى" - دەگەن ۇلكەن سوزدەرمەن بۇركەمەلەنىپ جۇرگىزىلمەكشى. قىتايدىڭ بولاشاق گەگەمونياسىنىڭ قازiردiڭ وزiندە كوزگە ءتۇسiپ قالاتىن ەلەمەنتتتەرi جايىنا كەلگەندە قىتاي ساياساتتانۋشىلارى پىكىرلەرىنەن الىستان وراعىتىپ، ول جايىندا ويلاۋعا مۇرشاڭىزدى كەلتىرمەيتىندەي ەتىپ شاتاستىرادى. سوندىقتان دا قىتايدىڭ قازاقستانعا قاۋiپ ءتوندiرۋى مۇمكىن ساياساتىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. تiپتi, قىتايعا كورشىلەس وزگە ەلدەردiڭ بارiندە دە سول قاۋiپ بار. بۇل زاڭدى دا. ويتكەنi تاريحتان دا بەلگiلi, قازاق مەملەكەتىندەگى ىشكى قۋاتى ارتقان سايىن، ونىڭ ارانى دا اشىلا تۇسپەك. ەندەشە قىتاي بۇعاۋىنا تۇسكەن قازاقستاننىڭ جاعدايى قانداي بولماق دەگەن سۇراق وزدىگىنەن تۋىندايدى.

قارا قىتاي قاپتايىن دەپ تۇر. ويلان قازاق!

Abai.kz