QR Parlamenti mәjilisining deputaty Aldan Smayyl Parlament minberinde halyq mýddesi, últtyq sana, әdebiyet pen mәdeniyet tónireginde keleli әngimeler qozghap jýrgen azamattarymyzdyng biri. Belgili qalamgerdi halyqpen baylanystyratyn da, halyqpen jaqyndastyratyn da osy qyry bolsa kerek. Ádebiyetting auylynan alys kete almaytyn qalamgerge múnyn shaghyp, problemasyn qozghap, tughan tilinin, әdebiyetining jyryn aityp keletinder de halyqtyng óz ókilderi. Bizding de deputatpen әngimemiz "qara qazan, sary balanyn" qamynan bastaldy...

- Aldan agha, jaqynda Almaty oblysyndaghy Túzdybastau auylynda eki birdey bala ózin-ózi asyp óltirdi. Mәsele, olardyng qanday jaghdaylarmen asylyp ólgeninde emes, elimizde qazir óz-ózine qol júmsau siyaqty faktiler jiyilep ketti. Búl qoghamnyng býgingi kórinisin kórsetedi dep oilamaysyz ba?

QR Parlamenti mәjilisining deputaty Aldan Smayyl Parlament minberinde halyq mýddesi, últtyq sana, әdebiyet pen mәdeniyet tónireginde keleli әngimeler qozghap jýrgen azamattarymyzdyng biri. Belgili qalamgerdi halyqpen baylanystyratyn da, halyqpen jaqyndastyratyn da osy qyry bolsa kerek. Ádebiyetting auylynan alys kete almaytyn qalamgerge múnyn shaghyp, problemasyn qozghap, tughan tilinin, әdebiyetining jyryn aityp keletinder de halyqtyng óz ókilderi. Bizding de deputatpen әngimemiz "qara qazan, sary balanyn" qamynan bastaldy...

- Aldan agha, jaqynda Almaty oblysyndaghy Túzdybastau auylynda eki birdey bala ózin-ózi asyp óltirdi. Mәsele, olardyng qanday jaghdaylarmen asylyp ólgeninde emes, elimizde qazir óz-ózine qol júmsau siyaqty faktiler jiyilep ketti. Búl qoghamnyng býgingi kórinisin kórsetedi dep oilamaysyz ba?
- Qogham degende, ony jeke dara adamnyng ómirinen bólip alyp qaraugha bolmaydy. Jalpy, qoghamdy adamnyng ózi jasaydy. Adamyng qanday, ómir sýrip jatqan azamattardyng dengeyi qanday, olardyng oi-órisi, olardyng ainalagha degen kózqarasy qanday, sening qoghamyng da soghan qarap qalyptasady. Qogham adamdy tәrbiyeleydi degenge óz basym kelispeymin. Biz ózimizge layyq qoghamdy ózimiz qúruymyz kerek. Shyndyghyn aitayyq, biz ruhany ómirimizde osynday qoghamdy qúra almay jatyrmyz. Biz ainalamyzda bolyp jatqan ózgeristerden kósh keyin qalyp qoydyq. Biz әlemdi tanudan kende emespiz. Mәselen, osy Astananyng ózinde jiyi-jii әlem dengeyinde ruhany konferensiyalar, forumdar ótkizip jatyrmyz. Biraq, sol әlem janalyqtarynyn, "ol aqparattyq bola ma, ol sayasy bola ma, ol ruhany bola ma nemese mәdeny bola ma, onyng bizding qazaq qoghamyna әseri qanday?" degen súraqqa tolyq jauap bergenimiz joq. Keshe Kenester odaghynda Resey mәdeniyetin aiyptadyq. "Bizding dәstýrimiz belgili bir dengeyde orystanyp bara jatyr, biz araq ishudi kóbeyttik, qyzdarymyz jeniltek boldy, ózge últqa túrmysqa shyqty" degen aiyptaulardy jii aittyq qoy. Endi olardyng bәri әsheyin dýnie bolyp qaldy. Qazirgi qazaq qoghamynda Europanyng da mәdeniyeti, Qytaydyng da mәdeniyeti kelip sinip jatyr, ózimiz aralasyp jýrgen elderding bәrinen de birnәrseler alyp jatyrmyz jәne olar әkelip jatyr. Múnyng barlyghynyng keluining negizgi joly - aqparat. Internetke kirdik, qazir býkil ýide kabelidik dýniyeler sayrap túr. Álemde ne bolyp jatqanynyng bәrinen de habardarmyz. Olardyng kórsetip jatqan filimderin de kóremiz. Solardyng ishkenin iship, kiygenin kiyip jýrmiz. Mәselen, mening ýstimde túrghan kiyimimde birde-bir qazaq kiyimi joq. Shash qoiyym da qazaqsha emes, tipti sóileu mәnerim de búrynghy qazaqtiki emes. Yaghni, mening minez-qúlqymda kóptegen ózgerister bar. Al, endi sonyng týpkilikti әseri qanday bolady? Dәl osy mәseleni zerttep jýrgen adamdy da, ekspertti de kórip jýrgenim joq. Ras, anda-sanda ziyalylar, qayratkerlerimiz aitady. Ony Parlament Mәjilisining qabyrghasynda jii kóterip jýrmiz. Biraq, soghan qoldanatyn sharamyz joq. Qazirgi balalardyng psihologiyasy, bizdi bylay qoyghanda, osydan bes-alty jyl búrynghy balalardyng minezinen ózgeshe. Búlar qay qoghamnyng balalary ekenin týsinbeysin? Qazaq qoghamynyng balasy emes, ol - anyq. Jana qazaqstandyq qoghamnyng balasy deyin desem, oghan da úqsamaydy. Bizding ústap otyrghan iydeologiyamyz ba deyin desem, oghan da kelmeydi. Ol balalar ne aziyalyq emes, ne europalyq emes, ne shyghystyq, ne batystyq emes. Biz osynday әlemge bet búryp, ketip bara jatyrmyz. Múnyng barlyghyn jahandanu prosesi dep, soghan audara beremiz ghoy. Múnyng bәri bizge tosqauylsyz aghylyp kelip jatqan aqparattyng әseri. Belgili bir uaqytqa salyp tarazylaytyn bolsaq, bir on minuttyng ishinde ýsh jarym milliardqa deyin aqparat sizge kelip, ketedi eken. Ony televiydenie arqyly alugha da bolady, internet arqyly da alugha bolady. Tolyp jatqan bizdegi mәdeny oshaqtary arqyly alugha da bolady. Mәdeny oshaqtary degenimiz ne? Mәselen, Astanada "Siynema siti" degen teatrlar boldy. Qazir aty ózgerdi. Onda kórsetilip jatqan filimder bayaghy biz kóretin "Qyz Jibek" pen "Qoja" emes. Olardyng barlyghy shetelderde týsirilgen filimder. Mysaly, Múhtar Áuezovtyng "Abay joly" men Balizaktyng romanynyng ekeuining arasynda ýlken aiyrmashylyq bar ghoy. Balizak ózining fransuzynyng psiologiyasymen, minez-qúlqymen, fransuzdyq dәstýrimen jazyp otyr, Múhtar Áuezov qazaqsha alashtyq dәstýrmen jazyp otyr. Ekeuining beretini de eki týrli. Mening әkem múghalim boldy. Sol әkelerimiz Agata Kristiydin, Djek Londonnyng shygharmalaryn oqytudyng ózinen bizdi bezdiruge tyrysatyn. Qazirgi balalardyng oqyp kórip jatqandary ol kitaptardyng dengeyinen de asyp ketti. Búl ýrdis Astanada, Almatyda, oblys ortalyqtaryna deyin dendep enip ketti. Kez kelgen supermarketterding ishinde kompiuterlik klubtar júmys isteydi. Tili shyqqan baladan bastap, mektep bitireyin dep otyrghan jasósipirimge deyin, sol klubtarda otyrady. Onda ne kórsetip jatyr?! Bir ret sonda kórsetetin oiyndardy әdeyi baryp tamashaladym. Olar zombiyler, birining etin biri jep jatqandar, kisining basyn shauyp jatqandar, ylghy osynday jyrtqyshtyq filimder. Ýsh ret bardym. Ýsheuinde de balalar tolyp otyrdy. Basshylarymen de sóilestim. "Liysenziyalaryng bar ma?" dep súrasam, "joq" deydi. Múnyng bәrin qaydan alady? Aytpaydy. Sol klubqa bir ret barghan balany qayta shygharu qiyn. Janaghy ózing aitqan balalar turaly da teledidardan kórdim. Olardyng ólimining anyq-qanyghyn Ishki isterde isteytinder anyqtay jatar. Mening anyq biletinim, janaghy men aitqan aqparattyq dýniyelerding әseri kóptegen mektepterimizde kórinis tauyp jatyr.
- Balalardyng ghana emes, ýlkenderding de ómirden baz keshui, qiyndyqqa qarsy túra almauy, taghdyryna qarsylyqsyz boluynyng saldarlary she? Sәl qiyndyq kórse, mýjilip, ózin-ózi qúrtugha dayyn túratyn adamdar legi payda bolghan siyaqty. Ol da qoghamgha baylanysty ma, әlde adamgha ma?
- Múnyng bәri býgingi qoghamda, yaghny qazir payda bolghan dýnie dep aitugha bolmaydy. Adamnyng psihologiyasynyng ózgerui, әrkezde de bolyp túrghan. Syrtqy әserding kýshi de boluy mýmkin. Mәselen, men Jezqazghan oblysynyng Janarqa audanynda tuyp-ósken adammyn. Bizding janymyzdaghy Betpaqdalada poligon boldy dep estidik, ózimiz kórgenimiz joq. Jetpisinshi jylgha qaray, ai-shay joq, aman-esen jýrgen, on jeti men jiyrma besting arasyndaghy qyz-jigitterding ózin-ózi asyp óltirui jii boldy. Men búghan sol kezdegi qoghamdy nemese adamdardyng psihologiyasyn aiyptay almaymyn. Ekologiyanyn, poligondardyng әseri boluy mýmkin. Áriyne, ol kez ben qazirgi kýndi salystyrugha kelmes. Qazir biz naryq zamanynda ómir sýrip jatyrmyz. Árbir adam ózining taghdyryna ózi jauap beretin boldy. Kenes kezinde seni júmyssyz otyrghyzbaytyn. Saghan mindetti týrde júmys tauyp beretin. Kenes kezinde bay adam bolghan joq, biraq әrbir otbasy ózining bala-shaghasynyng iship-jemi ýshin qyzmet etti. Balalary erteng bilim almay qalady dep qinalghan joq, júmyssyz qalady dep uayym da shekken joq. Yaghni, memleket sening taghdyryna tolyq jauap berdi. Qazirgi naryq zamanynda, әr adam ózining taghdyryna ózi jauapty. Oghan eshkimdi aiyptaugha bolmaydy. Demek, adam ómirdegi qiyndyqtarmen jeke qalyp otyr. Sen ýshin basqalar kýrespeydi, ózing kýresuing kerek, ózing qiyndyqtardy jenuing kerek. Kýreske dayyn emes adamdar әlgindey әreketterge barady. Qiyndyqqa shyday almaydy, tózimdilik joq. Jasyratyn eshtenesi joq, qalalargha qanshama adamdar kelip jatyr. Qúrylysqa túrady, túratyn ýii joq. Kýndiz-týni qúrylysta, jalaqysyn uaqtyly berip túrsa jaqsy. Auylgha barayyn dese, auylda júmys joq. Qaytyp barugha arlanady. Tapqan-tayanghanynyng jartysynan kóbin otbasyna jiberedi. Osynday túrmys belgili bir uaqyttardan keyin adamdy qajytuy mýmkin. Búl da әr adamnyng ishki quatyna baylanysty. Qiyndyqty kótere almay, ajyrasyp ketip jatqandar da qanshama. Jaman jolgha týsip jatqandar da kezdesedi. Búl jerde qogham turaly aituymyzgha bolady. Qogham dәl solay boldy eken dep, zamangha iylenip ketpey, sony qalay jenip shyghudy әrqaysymyz oilanuymyz kerek. Osynday dengeyge eshqaysymyz da birden jetken joqpyz. Qazir "pәtersiz jýrmiz" deydi. Keshegi Kenes kezinde oqu bitirgennen keyin men de otbasymmen on bir jyl pәterde jýrdim. On bir jyl kisining ýiin jaldadym. On bir jyldan keyin ghana qolym bir bólmeli ýige әreng jetti. Solay boldy eken dep, ómirden baz keship ketuime bola ma? Ol kezdegi qiyndyqtar turaly aitpaymyz da, onyng bәrine biz tabighy zandylyq dep qaradyq. Óitkeni, bizding qatarlarymyzdyng bәrining de jaghdayy solay boldy.
- Biraq, sizderde bir ýmit boldy ghoy.
- IYә, әiteuir pәtersiz qalmaytynymyzdy bildik. Oqu bitirdim. Aqmola oblysyna joldama berdi. Aqmolagha kelgen kezimde júmysym dayyn túrdy.

ÚLTTYQ KINO TÝSIRETIN REJISSERLERIMIZDING DENGEYI TÓMEN

- Jana aqparattyq diyversiya turaly aita kettiniz. Jalpy, syrttan aghylyp kelip jatqan aqparatqa qashan tosqauyl qoyamyz?
- Tosqauyldy qongha biz mindettimiz. Demokratiya degen dýniyeni keybir ziyaly azamattarymyz bolsyn, basshylyq qyzmette jýrgen azamattarymyz bolsyn, mening oiymsha, dúrys týsinbeydi. Bizge demokratiyany ýiretip jatqan Europa memleketterinde osynday aqparattargha tosqauyl qoyatyn zandar búdan jiyrma-jiyrma bes jyl búryn qabyldanghan. Mәselen, Italiyada 1993 jyly búqaralyq aqparat qúraldarynyng balalargha ziyandylyghy turaly zang shyqqan. Ol zang boyynsha, el jatqangha deyin atys-shabysy bar filimder kórsetilmeytin bolypty. Erotika, pornografiya balalargha kórsetilmeydi. Osynday zang Avstraliyada shyqty. Balalardy ziyandy aqparattan qorghaytyn arnayy komiytet Fransiyada da qúryldy. Tipti, AQSh-tyng ózinde 1954 jyly Kongreste qaralyp, arnayy sheshilgen bolatyn. Bizge kelip jatqandardyng kóbi, jasyryn dýniyeler. Olardyng jasyryn týrde shygharyp, osynday damushy nemese artta qalghan elderge biznes jasau ýshin shygharylyp jatqan arzanqol dýniyeleri. Gollivudtyng týsirip jatqan filimderining bәrinde iydeologiya bar. Álemdik kinofilimderding standartyna sәikes keletin, kórkemdik dengeyi biyik shygharmalar. Koreyanyn, Týrkiyanyng filimderin ózderiniz bilesizder. Koreyanyng bir filimin kórip jýrmin. Sonda bir satqyn taghy bir opasyzgha aitady: "Ey, ekeumizding osy satqyndyghymyzdan otanymyzgha bir qauip tónedi ghoy, qoyayyq" deydi. Kórdiniz be, búl opasyzdyng aityp otyrghany. Ayta bersen, kinәli bolasyn, "Qazaqfilim" týsirip jatqan filimder qayda ketip bara jatyr? Syrtqa jalang elikteuden tughan dýniyeler. Klassikalyq filimderding dengeyinde kórkem dýnie jasaytyn rejisserler joqtyng qasy.
- "Qyz Jibekti", "Atamannyng aqyryn", "Mening atym Qojany" týsirgen shaqta kenestik iydeologiya dýrildep túrdy. Senzuranyng jayy taghy mәlim. Biraq, soghan qaramastan jaqsy dýniyeler ómirge keldi. Qazir bizde mýmkinshilik te bar, demokratiya da bar, endeshe nege últtyq dýniyeler týsirilmeydi?
- Búl rejisserlerding dengeyining tómendiginen. Búghan men basqa eshnәrse aita almaymyn. Olardyng qabileti jetip túrsa, birneshe serialdy qazaqtyng tarihyn nege týsirmeydi?! Abylay turaly kino serialdar nege shyqpaydy?! Tipti, dayyn túrghan Esenberlinning "Kóshpendilerinin" izimen tarihy kino nege týsirmeymiz nemese qazaq qoghamynyng problemalary aitylatyn filim nege jasamasqa?! Qazirgi dýniyelerding kóbi Reseyding ortanqol dýniyelerinen de tómen. Keyde men qazirgi kelgen jana tolqynnyng birazy últtyq dәstýrden, últtyq mәdeniyetten qol ýzip qalghan adamdar shyghar dep qorqam. Sening ar jaghynda últtyq namysyn, últtyq seziming qaynap jatatyn bolsa, óz tarihyndy qanyp oqyghan bolsan, dәstýrindi jaqsy biletin bolsan, sen onday jaqsy dýniyege barmay túrmaysyn.
- Rejisserlerding dengeyining tómendigi dalada emes, qalada, yaghny asfalitte óskendiginde emes pe?
- Solay bolatyn bolsa, oghan kózimiz jetken bolsa, onda Mәdeniyet ministrligi últtyq baghyttaghy rejisserlerdi ózderi tәrbiyelep, ózderi dayyndaugha kirisu kerek. Mysaly, talantty jastar bar, joq emes. Olardy osyghan iykemdeu kerek. Solargha jaghday jasap beru kerek. Bizde jazushylarymyz da jeterlik. Olardyng shygharmalarynyng ishinde kinogha súranyp túrghandary da tabylady. Bizge "material qayda?" deydi. Materialdyng bәri sonda jatyr. Reseyding kinofilimderining kóbin kórip jýrmiz. "Pәlenbaydyng romany boyynsha, týgenning povesining jelisi boyynsha" dep týsirip jatyr. Sherhan Múrtaza Túrar Rysqúlovty jazdy, Múhtar Maghauin "Alasapyrandy" jazdy. Ábish Kekilbaev "Ýrkerdi" jazdy. Odan artyq sujet, odan artyq oqigha, odan artyq tarihy shyndyqty aityp beru qiyn. Tek, sony zertte de, kinogha ainaldyr. Reseyde kinoindustriya mynaday qúrylymda jasalynghan. Birinshi, sol Reseyde bar әdebiyetti zertteytin bir top bar. Býkil aqyn-jazushylardyng shygharmalaryn jinap alady da, sonyng tarihyn bir bólek, basqalaryn bir bólek zertteydi de, kinogha keletinin bólektep jinap alady. Ekinshi bir top bar, ol - kinossenariyster. Olar tapsyrma boyynsha ssenariy jazumen ainalysady. Ýshinshisi, rejisserler. Dayyn ssenariydi rejisser alady da týsiruge kirisedi. Odan keyingi top - menedjerler. Menedjerler filim týsirilip jatqannan bastap, ony qayda, qay jerge taratudy oilaydy. Osylay ýzdiksiz bir proses jýrip jatyr. Bizde ol joq. "Mahambetti" týsirdi, shyqpady. "Birjan saldy" týsirdi, bireuler maqtaydy, bireuler aspandatyp jýr. Biraq, sol filimdi Aqseleu Seydimbek marqúmnyng kózi tirisinde, Qoyshyghara Salghara, Tólen Ábdik, tórteumiz baryp kórdik. Eshqaysymyzdyng kónilimizden shyqqan joq. Úly túlghalargha baru ýshin olardy әbden zertteu kerek. Sen olardy týsiru ýshin, tek ónerin alsan, olardyng býkil obrazyn shyghara almaysyn. Abay, Mahambet, Birjan, Aqan - olar halyqtyq túlghalar. Sen rejisser retinde halyqtyng ruhany kósemi, ruhany jetekshisi bolghandyghyn qosa shygharuyng kerek. Kóbinese, bizde osy jetpey jatady.
- Bizding rejisserlerimizding búghan aitar uәji de dayyn. Olar ózderining "Mústafasyn", ózderining "Abayyn" týsiretin siyaqty...
- Ózimning "Abayymdy" degende, Abaydy ózing qanshalyqty týsindin, sol dengeymen ghana ólsheysin. Men Abaydy tolyq týsinuim mýmkin, endi bireu Abaydy tereninen, jan-dýniyesimen birge týsinui mýmkin. Endi bireu Abaydy jarym-jartylay týsinse, endi bireu shala-sharpy týsinui mýmkin. Sol shala-sharpy týsingen adam "Mening Abayym" osy dep, óz talghamymen, óz kózqarasymen Abaydy jasasa ne bolady?! Abay - bireu-aq. Abaydy tútas tanu kerek, Abaydy tútas shygharu kerek, oghan qabileting jetpese, ol taqyrypqa barma?! Mening "Mústafa Shoqayym" deydi. Mústafa Shoqaydy men osylay tanydym dep, ony Alashordagha qarsy shygharatyn bolsaq, onda ne bolady? Qazirgi Alashordany bilmeytin jana tolqynnyng ókilderi kelip, "mening Mústafam mynau" dep, ózining shala-sharpy týsinigi boyynsha әngime jazatyn bolsa, solay kino týsiretin bolsa, onda ne bolghany?! Olar halyqtyng adamdary, halyqtyng asyldary. Sondyqtan, halyqtyq dengeyde ghana týsiresin, basqasha dengeyde týsiruge jol joq, bolmaydy da.

QABILETSIZDIGIN JASYRU ÝShIN ÁDIS-TÁSIL OILAP TAPQYSY KELEDI

- Últtyq dýnie tudyratyn rejisser bolu ýshin ne qajet?
- Qazir kinoda da, әdebiyette de bir aghymdar payda boldy. Jalpy, búl muzykada da bar. Shetelde eskirip ketken әdister bar ghoy tolyp jatqan, tónkeristen keyin, bolisheviktik Reseyding alghashqy kezenderinde Mayakovskiylerde futuristik aghymdar boldy. Onan keyin, Hrushevting kezinde batystyq abstraksionizmge ketkender boldy, postmodernizm dedi. Búlardyng eshqaysysy da batysta qabyldanbaghan dýniyeler. Býkil әlem moyyndaghan әdebiyetti - klassikalyq әdebiyet deymiz. Klassikalyq әdebiyetting qalyptasqan iydeologiyasy, qalyptasqan kәsibi bar. Oghan qalyptasqan әlemdik kózqaras bar. Ol - Abay, ol - Múhtar Áuezov, ol - Balizak, ol - Hemuenguy, ol - Gete, osylay tizip kete beruge bolady. Al osynday klassikalyq dýnie tudyra almaytyn adamdar ózderining qabiletsizdigin әlgindey әdistermen jasyrghan. Siz "Abay jolyn" jaza almaysyz, endi ne isteuiniz kerek? Ózinizding qabiletinizge layyqty keletin әdisti tauyp alasyz. Tolyp jatqan ii-qii әdisterding bәri, mening kózim jetken nәrse, qabiletsizdikti jasyrudyng onay joly. Qazir keybir әdebiyetshiler: "Adamdy suretteuding keregi ne, sózben suretteuding keregi qansha, adamnyng ishin qazudyng qajeti ne?" degen siyaqty әngimeler aityp jýr ghoy. Ómirding negizgi alghysharty osy emes pe? Ómir әueli sezimge әser etui kerek. Ómir - haq, ólim - haq. Osyny osylay saldyr-kýldir aita salghanynmen, eshkim týsinbeydi. Ómir degen ne ekenin, ólimning ne ekenin Múhtar Áuezovshe nemese Múqaghaliyshe tebirentip aityp bershi. Adamnyng jan-dýniyesin muzykada Núrghisa Tilendiyev nemese Tәttimbetshe, Shәmshi Qaldayaqov siyaqty móldiretip, әuendetip bere alasyng ba? Al, endi osyny jasay almaghan adam muzykada tars-túrs birdeneni oilap tabuy mýmkin. "Mass media, mass muzyka" deydi. Yaghny qalyng tobyrgha arnalghan, bir ret qoldanylatyn shprister siyaqty dýniyeler qaptap jýr.
- Múnyng syry qabiletsizdik jәne ana tilin bilmeude jatqan joq pa?
- Tildi bilmey-aq keremet dýnie jasaugha bolady deu darynsyzdyqtyng saldary. Getening aitatyny bar: "Taza eshtene istemeu ziyandy emes, biraq, ózing qabileting jetpey túryp, birdene isteu ziyandy". Yaghny adamzattyq qúndylyqty qúrtu bolyp tabylady. Sol tolyp jatqan muzyka salasynda adamzat jaratylghaly beri bolyp kele jatqan janrlardyng qaysysy ómirsheng boldy, sony tanda...
- Siz aityp otyrghan búl problemalar býgingi jas daryndarymyzdyn, jas qalamgerlerimizding boyynan kórinis tauyp otyr ma?
- Bәrinde emes. Qazirgi jastardyng әdebiyeti turaly aitsaq, qazir proza kenjelep qaldy. Jastardyng ishinde prozagha baryp jýrgender az. Onyng da ózindik sebebi bar, prozanyng qara júmysy kóp. Oilanudy, tolghanudy qajet etedi. Al, poeziyada óte daryndy jastarymyz bar. Olar qazaq tilin bizden artyq mengergen. Átteng ne kerek, sol jastardyng shygharmalaryn óz dengeyinde nasihattap, elge tanyta almay jatyrmyz. Biz, kóbinese, jastargha jol bermey jýrmiz. Kitap dýkenine barynyzshy, Sovet Odaghy kezinde tom-tom bolyp, qayta-qayta shyqqan dýniyeler taghy qayta basylyp, kitap dýkenderining sóresinde lyqyp túr. Avtorlarynyng attaryn aitpay-aq qoyayyn, ananyn-mynanyng tabaldyryghyn tozdyryp, tyqpalaydy, sosyn shyghartady. Qazir kóp tomdyq degen qaptap ketti. Mysaly, mening ýiimde qazaq aqyn-jazushylarynyng barlyq shygharmalary túr. Ony qaytadan jiyrma-otyz tomdyq etip shygharghanda ne bolady?! Mәselen, Ghabit Mýsirepov ózining kózi tirisinde ýsh tomdyghyn ghana әzirlep shygharyp ketti. Sol Ghabenning býkil shygharmasyn jinasanyz, elu tomgha jetui mýmkin. "Nege sóitpeymiz?" degen oy keledi maghan. Álgi tomdardyng ornyna jastardyng jaqsy dýniyelerin shygharayyq. Ádebiyet ýshin keregi osy. Qazir kitap oqugha adamnyng qoly tie bermeytin zamanda әdebiyetti de osy zamangha beyimdeu kerek. Kitap oqityn uaqyt joq. Mening uaqytym bolsa, jatyp alyp oqityn edim. Men әdebiyetshi bolghannan keyin oqimyn, qalghan adamnyng uaqyty joq. Batysta bir bettik, jarty bettik roman degender bar. Olardyng bәri bekerden beker shyqqan joq. Óitkeni, uaqytty óte baghalaytyn el ghoy. Al, bizding qazirgi alpysqa kelgen, alpystan asqan jazushylarymyzdyng aldynda endigi ýlken mindet bar. Biz óz tarihymyzdy kórkem әdebiyette jasay almaghan elmiz. Keshegi kezde ony bizge aitqyzghan joq. Bizding býkil tarihymyzdyng kórkem filosofiyasyn kórkem әdebiyette jasauymyz kerek. Basty paryzymyz da osy, bizding aldymyzdaghylar jaza almay ketken dýniyelerdi jazyp qaldyruymyz kerek. Eger ony biz jasay almay ketsek, ary qaray eshkim jasay almauy mýmkin.
- Jazushylardyng kórkem әri tarihy dýniyesine tarihshylarymyzdyng kónili tolmay jatady. "Auytqular bolady, tarihy shyndyq búrmalanady" degen siyaqty pikirler aitylady.
- Tarihshylar әdebiyetshige ghana emes, bir-birine qarsy shyghyp jatady. Óitkeni, tarihtyng shyndyghyn dәl sol kezdegidey aityp beru, dәl sol kýiinshe kórsetu mýmkin emes. Qazir qolymyz úzarghannan keyin, Qytaydyng arhiyvinen, Reseyding arhiyvinen, ózge de elderding arhiyvinen alyp, "Mәdeny múra" boyynsha, tom-tom kitaptardy shyghardyq qoy. Solardyng ózi jýz payyz dúrys emes. Qytay tarihshylary ózderine beyimdep jazyp ketti. Qytay tarihshylarymen grek tarihshylarynyng tarihy jazbalaryn salystyryp qarasanyz, aiyrmashylyq kóp. Orys tarihshylary bizding tarihymyzdy birneshe ret qayta óndegen. Sondyqtan, olardyng arhivterindegi dýniyelerge syn kózben qarauymyz kerek. Biraq, әdebiyet degen tarihy faktini sol kýiinde jazu emes, sol kezdegi tarihy oqighanyng mәnin kórkem sózben ashyp beru. Kórkem sózde tarihy derek ózgermey túrmaydy, tek tarihy shyndyqtan auytqymau kerek.
- Áuezov býgingi qoghamda dýniyege keler bolsa, "Abay jolyn" mýldem basqasha jazar ma edi?
- Mindetti týrde. Óitkeni, kenestik iydeologiya qolyn baylaghan kisi ghoy. Múhtar Áuezov kózi tiri bolatyn bolsa, qolynan keletin aqyn-jazushygha tarihty qayta jazyp shyghugha mindetter edi, әri úiytqy bolar edi. Tarihy dýniyelerding kóbi akademiyalyq stilimen jazylghannan keyin, ekining biri oqymaydy. Oqyghan kýnde de týsinbeydi. Tarihy oqighalardyng ózin kórkemdendiru kerek. Bizding tarih halyqtyng jadynda, halyqtyng sanasynda qalu kerek. Kórkem әdebiyetke ainaldyru sol ýshin qajet. Resey qazir osyghan kóp kónil bólip jatyr. Tipti, Kolchak turaly keremet filim týsirip shyghardy. Ne ýshin jasap jatyr?
- Búl dýniyelerdi kimder jazatyn bolady? Áli de agha buyn aqyn-jazushylarymyzgha ýmit artatyn bolamyz ba?
- Agha buyn ókilderimizding paryzy osy. Óitkeni, olardyng qolynda materialdar bar. Olar naghyz qazaqy tәrbie alyp ósken adamdar. Búl jerde material tabu qiyn emes, mәsele oghan últtyq kózben qarap, últtyq sózben beynelep, últtyq mahabbatpen alyp shyghu. Tarihy qayratkerge, tarihy túlghagha degen últtyq mahabbatyng bolghanda, jaqsy dýnie shyghady. Búl mahabbat bizding zamandastarymyzda bar. Paydalanyp qaluymyz kerek dep otyrghanym sondyqtan. Jas buyn tariyhqa qanghansha, onyng últtyq mәnin sezingenshe, týsingenshe, últtyng adamy, perzenti retinshe sinirgenshe, kóp uaqyt ketedi ghoy.

"ÚLTTYQ TAMYRYMYZDAN AJYRAP QALMAYMYZ BA?" DEP QAUIPTENEDI

- Biylik pen halyqtyng arasyndaghy ortaq dәneker - ziyaly qauym ókilderi. Al, Parlament mәjilisining minberinde otyrghannan keyin, sizge aryz-shaghym aityp keletinder kóp pe?
- Jetkilikti. Hattar da kelip jatady. Ózimiz de auyldargha jii shyghyp jatamyz.
- Olardan kelip týsetin aryz-shaghymdardyng kóbining kóteretin mәselesi qanday?
- Ózime aitylyp jatqan úsynys mәselelerdi ýsh topqa bólip qaraugha bolady ghoy dep oilaymyn. Birinshi, til mәselesi. Men jazushy bolghannan keyin be, til mәselesimen kóbirek ainalysyp jýrgennen keyin be, qazaq tilining mәselesi turaly kóp aitylady. Soghan yqpal etudi súraydy. Ekinshi mәsele, júmyssyzdyq. Sosyn, taghy bir aitatyndary, qazaq qoghamynyng erteni. "Biz óz dәstýrimizdi qalay saqtap qalamyz?" degendi aitady. Kinogha qatysty saualdar da kóp qoyylady. "Últtyq tamyrymyzdan ajyrap qalmaymyz ba?" degen saual tastaydy.
- Sizding olargha aitar jauabynyz qanday?
- Áriyne, biz erteng joyylyp ketemiz dep aita almaysyn, olay aitugha da bolmaydy. Preziydentimiz de til mәselesi turaly ýnemi aityp ta keledi. Keshe assambleyada da aitty. Ony kim isteydi? Tiyisti ministrlikter orynsyz jaltaqtaydy. Osynyng bәrin týsindiresin. "Últtyq namysyndy, últtyq dәstýrindi ózing qadirle, tilindi ózing qorgha" degendi aitamyz. Kino týsirip jatqan rejisserlerimiz últtyq dәstýrimizdi qadirlep otyr ma, olardyng kóbi qazaq qoy. "Kelindi" týsir, "Qayrat devstvennikti" jasa" dedik pe? Bәrining rejisserleri, ssenariysteri qazaq. Olardyng últtyq namystary qayda, últtyq dәstýrge degen sýiispenshiligi qayda? Olardy qalalyq, asfalitte ósken dep bóluge bolmaydy, ol da qazaqtyng ókili ghoy. Men solardyng boyynda últtyq qan joq degenge senbeymin, bar. Osyny aityp týsindiresin. Qazaq ózining qay dәstýrin saqtap otyr? Qyzdarymyz qayda ketip bara jatyr? Oghan qogham kinәli me? Qogham kinәli emes. Oghan zaman da, auyrtpalyq ta kinәli emes. Jastar búzylyp ketetindey, qiyn zaman joq. Osynyng barlyghyn, últ bolyp tyimasaq, bizge poliysey tyiyp bermeydi. Últtyng ózi kýresu kerek. Últ ózining úrpaghyna ózi ie boluy kerek. Barlyghyna shekteu qoyatyn, bәrine qadaghalau jasaytyn qazaqtyng ózi. Memleket sayasy iydeologiyandy aiqyndap beredi, memleket sening ekonomikana jauapty. Ruhany ómirine de jauapty. Biraq, memleket degen abstraktili úghym. Memleketting iyesi kim? 0l - halyq. Memleketti qúryp otyrghan kim? Ol - qazaq últy. Últ pen halyqtyng ekinshi sinoniymi - memleket degen sóz. Sondyqtan, ózimizding dәstýrimizge de, tilimizge de ózimiz ie boluymyz kerek. Men sizge aitayyn, mening jas kezimdegi shaldarmen, qazirgi shaldardy salystyra almaysyn. Búrynghy uaqytta payghambarlyq dengeydegi aqsaqaldarymyz bolatyn. Qazirgi aqsaqalgha qarasan, mýldem basqa.
- Dúrys qartaya almay jatyrmyz ba?
- Ashy shyndyqty aitayyn, keyde men úyalam. Bir qariyalar otyryp, nemeresimen jasty qyzdargha әzil aitady. Aqsaqaldyq degenimiz osy ma? Búryn student bolyp, auylgha barsaq, aqsaqaldar jappay ýiine qonaqqa shaqyryp, aqsaqaldyq jol-joralghysyn jasaytyn. Aqylyn aitatyn. Keleli әngimeler qozghaytyn, sening jaqsy adam boluyna әserin tiygizetin. Sodan keyin, sol adamdardyng aldynda ózindi boryshtar siyaqty sezinetin-túghynsyn. Mine, osynday aqsaqaldyq dәstýr joyylyp barady. Dúrys qartaya almay jatyrmyz.
- Ótkende jas qalamgerlerding forumynda últtyq ensiklopediya jasau qajettigi turaly әngime qozghaghan ediniz.
- Bizge últtyq ensiklopediyanyng telenúsqasyn jasau kerek. Nege deseniz, ol kózben kóretin ensiklopediya. Mәselen, Anyraqay shayqasy delik. Sonyng kóp dýniyesin zerttep, kameragha týsirip, elge kórsetuimiz kerek. Sosyn bizdegi kózi tiri túlghalarymyzdyng tiri beynesin alyp qaluymyz qajet. Keshegi Ghaben, Múhandardy kórsetkende bir dýniyeni ainaldyryp bere beredi. Odan basqa, kórsetetin eshtene qalmaghan. Qazir Ázilhan Núrshayyqov agha toqsangha kelip otyr. Ábish Kekilbaev, Ábdijәmil Núrpeyisov, Fariza Ongharsynova, sol siyaqty taghy basqa aqyn-jazushylarymyzdyng bәrin býgin týsiruimiz kerek. Erteng izdeymiz ghoy solardy. Solardyng bәrining tiri beynesin alyp qalmasaq bolmaydy. Ómir bolghan jerde qaza bolady. Bәrimiz de bú dýniyeden ketemiz. Ol tiri әngime ghoy. Qaghazgha týsirgen dýniyeden góri, dauyspen jazylghan dýniyening әseri kýshti bolady. Tehnikanyng bar kezinde, osynyng bәrin alyp qalatyn bolsaq, ol ýlken olja. Biz arhivten aqsap jýrgen halyqpyz. Reseyding dokumentalisterine tang qalam. Anau Nikolay patshanyng ózin sol kezde qalay týsire bergen? Tarihy derekti filimderin bergen kezde bәri jýr. Tipti, belgisiz akterleri ólip qalsa, sonyng ózin jan-jaqty beredi. Ruhany baylyq degenimiz osy. Bizge osynday ruhany baylyq qajet.

Ángimelesken Gýlzina BEKTASOVA

«Týrkistan» gazeti