1924-1927 jyldardaghy 24 jastaghy shahar basshysy Aytjan Týrkebaev haqynda

Týrkebaev jәne «Týrksib» temir joly
Týrkebaev kóshesin almatylyqtar jaqsy biledi. Kýndelikti estip-bilip, ayaghymen basyp jýr. Alayda shahar túrghyndary Aytjan Týrkebaevtyng 1924-1927 jyldary qalanyng basshysy bolghanyn bile me eken? Bireu biler, bireu bilmes. Búl óz aldyna bólek әngime. Bizding aitqymyz kelgeni: 24 jasynda qala basqarghan túlghanyng ómiri, atqarghan qyzmeti, bitirgen isi, sonynda qaldyrghan izi...

1924-1927 jyldardaghy 24 jastaghy shahar basshysy Aytjan Týrkebaev haqynda

Týrkebaev jәne «Týrksib» temir joly
Týrkebaev kóshesin almatylyqtar jaqsy biledi. Kýndelikti estip-bilip, ayaghymen basyp jýr. Alayda shahar túrghyndary Aytjan Týrkebaevtyng 1924-1927 jyldary qalanyng basshysy bolghanyn bile me eken? Bireu biler, bireu bilmes. Búl óz aldyna bólek әngime. Bizding aitqymyz kelgeni: 24 jasynda qala basqarghan túlghanyng ómiri, atqarghan qyzmeti, bitirgen isi, sonynda qaldyrghan izi...
Aytjan Týrkebaev Almatyny ýsh jyl basqardy. Ýsh jyl shahardyng bas iydeology, bas qúrylysshysy boldy. Búl uaqytta Almaty qala mәrtebesin alghan bolatyn. Naqtyraq aitsaq, 1921 jyly 5 aqpanda ótken saltanatty jiynda Vernyy qalasynyng atauyn ózgertu turaly sheshim qabyldandy. Osy jiynda Vernyy «Alma-Ata» dep ózgertildi. Shynyn aitqanda, Aytjan Týrkebaev qala basqarghan ýsh jylda eldegi qalyptasqan sayasy jýie, әleumettik auyrtpashylyqtargha qaramastan shaharda birshama ilgerileushilikter oryn aldy. Bizdinshe Almatydaghy enseli qúrylys nysandary osy uaqyttardan bastap salyna bastady. 1926 jyly 3 jeltoqsanda Enbek jәne Qorghanys Kenesi Týrkistan-Sibir temirjolyn salu jóninde sheshim qabyldady. Týrksib qúrylysy Almaty qalasynyng elimizding astanasy boluyna zor septigin tiygizdi. Qalay aitsaq ta, Týrkebaev shahargha basshy bolghan ýsh jyl qalanyng әleumettik-ekonomikalyq әleuettin birshama arttyrdy. Eng bastysy Almaty el astanasy mәrtebesin iyelenuge tolyq mýmkindik aldy. 1927 jyly 2 nauryzda Qazaqstannyng astanasyn Qyzylordadan Almatygha kóshiru turaly sheshim qabyldandy. IV Býkil Qazaqstandyq kenester sezi búl sheshimdi birauyzdan maqúldady. Eki jyldan keyin Almaty el astanasy atandy. Búl iste bilikti basshy Aytjan Týrkebaevtyng enbegi ýlken.

«Atamannyng aqyry»
nemese Dutovty dýrbelenge salghan Týrkebaev

Aytjan Týrkebaev Almatyny basqarghangha deyin Jarkent qalasy men Taldyqorghan oblystarynda basshylyq qyzmetter atqardy. Basshy bolyp qana qoyghan joq, el ishindegi sayasiy-әleumettik qozghalystargha da belsene aralasty. Ózi tuyp-ósken Jarkent ónirinde Kenes ýkimetin ornatugha bar kýsh-jigerin júmsady. Ayta ketu kerek, Aytjan Týrkebaevtyng revolusiyalyq kózqarasynyng oyanuyna әser etken jaghday 1916 jyly tughan aghasy Ábiyirding patsha әskerining qolynan qaza tabuy edi. Búl uaqytta Aytjan Qapalda auylsharuashylyq uchiliyshesinde oqityn. Aytjan bir basqosuda uchiliyshede patsha ókimeti mýlde qatang tiym salghan sayasy әn «Júmysshy Marseliezasyn» aityp, oqu bitiruine bir jyl qalghanda oqudan shygharylady. Aytjan Týrkebaev qatarlastary Abdolla Rozybakiyev, Maghazy Masanchiymen birge ataman Dutovqa qarsy batyl kýres jýrgizip, nәtiyjesinde jeniske jetti. 1922-1923 jyldary ol ataman Annenkovtyng bandysyn jonggha da belsendi týrde aralasty. Bilikti basshy HH ghasyr basyndaghy Jetisu ólkesindegi Kenes ókimetin ornatuda erekshe belsendilik tanytqan Oraz Jandosov, Túrar Rysqúlov, D.Bәribaev jәne IY.Qabylov sekildi qogham qayratkerlerimen tyghyz qarym-qatynasta boldy.
Aytjan Týrkebaev 1931-1934 jyldary Mәskeudegi Sverdlov atyndaghy kommunistik uniyversiytette bilim aldy. Jigerli jas Resey astanasynda jýrip «Qazaq jerlesteri» qoghamyn qúrdy. Búl qogham osy qalada bilim alyp jatqan qazaq balalarynyng basyn biriktirdi. Aytjan Týrkebaev Mәskeudegi Qazaqstan studentteri partiya úiymynyng birinshi hatshysy bolyp qyzmet istegen kezinde F.Goloshekinning auyl sharuashylyghyn újymdastyru sayasatynda jibergen qatelikterin batyl synady.
1935 jyly Aytjan Týrkebaev Almatygha kelip, Halyq Komissariatynyng halyq aghartu jәne jogharghy mektep bólimining mengerushisi bolyp taghayyndaldy. Qanday júmys atqarsa da jýrekpen istedi. Halqyna adal qyzmet etti. Ókinishtisi sol bilikti basshy orda búzar otyzynda – 37 jasynda 1937 jyly 30 sәuirde Jarkent qalasyna  jana mektepting ashylu saltanatyna kelgen kezinde qandy qol qaraqshylardyng qolynan qaza tapty.      

«Aytjan otymyzdyng jaryghy edi, suymyzdyng túnyghy edi»
Qonaevtyng jezdesi Aytjan Týrkebaev 1925 jyly otau qúrdy. Qazaqstandy qyryq jyl basqarghan Dinmúhammed Qonaevtyng tughan әpkesi Áminamen júp jarastyrdy. Qonaevtar әuletining qamqorshysy, sýienishi boldy. Diymekenning Mәskeudegi Týsti metallurgiya institutyna týsuine qol úshyn sozdy. Diymekenning әkesi Menliahmet Qonaevtyng myna bir sózi Aytjan Týrkebaevtyng janashyr túlgha bolghanyn aighaqtaydy: «Aytjan otymyzdyng jaryghy edi, suymyzdyng túnyghy edi. Sol kisi bizge baqyt әkeldi».
Býginderi Aytjan Týrkebaevtyng úrpaqtary Almatyda túrady. Qogham qayratkerining úldarynyng biri Edige qazir 78 jasta. Professor, ekonomika ghylymdarynyng doktory. QR ÚGhA-nyng akademiygi. Qazaq KSR Memlekettik josparlau institutynda 23 jyl diyrektorlyq qyzmet atqardy. Biz aqsaqaldan ýsh jyl shahar basqarghan әkesi turaly súradyq.

Jandosov pen Masanchy bizding ýige jii kelip túratyn.
(Edige Aytjanúly Týrkebaevpen súhbat)

– Ákeniz jóninde aitynyzshy. Esinizde ne qaldy?   
– Ákemning aghasy Ábiyir 37 jasynda patsha jendetterining qolynan qaza tapty. Sol kezden bastap 16 jactaghy Aytjannyng sana-sezimi oyanyp, agha kegin qaytarugha tyrysady. 1918 jyldan bastap әkem otryad basqara bastaydy. Ákemnen tәlim alghan iri revolusioner Shәrip Ótepov maghan aityp edi: «Sender kóp nәrseni bilmeysin. Myna orystarda Gaydar degen batyr bar. 17 jasynda polk basqarghan. Sening әkeng de sol sekildi 17 jasynda jaugha oiran salyp jýr» deytin. Osy uaqyttarda belsendilik tanytqan әkem sayasy isterge de aralasyp, Jandosovpen tanysady. 1921 jyly әkem Mәskeuden 3 ailyq kurs bitirip keldi. Keyinnen Jarkentte jauapty hatshy boldy. Odan keyin Taldyqorghan uezdik partiya komiytetining hatshysy qyzmetin atqardy.
– Qazaq ziyaly qauym ókilderi ishinen kimdermen qarym-qatynasta boldy?
– Ákem Oraz Jandosov, Rozybakiyev, Masanchy sekildi taghy basqa da qogham qayratkerlerimen ýlken syilastyqta boldy. Jandosov, Masanchiylerding әielderi bizding ýige kelip túratyn.
– Esinizde qalghan oqigha bar ma?
–  Ákem óte quatty adam edi. Jýrgen jerin dumangha ainaldyryp, óz ortasynyng shyrayyn keltiretin. Tughan-tuystarynan kómegin ayamaytyn.

Diymekenning esep-qisaptaryn shygharatyn edim

– Diymekendi basshylyq mektepke tәrbiyeleude әkenizding yqpaly bar ghoy?
– 1931 jyly әkem Dinmúhammed Qonaevty Mәskeudegi Týsti metallurgiya institutyna aparyp, oqugha týsirdi. Alghashynda Diymekeng Omskidegi oqu oryndarynyng birine tapsyrdy. Biraq ony oqugha qabyldamaydy.
– Óziniz qayda oqyp ediniz?
– Men Mәskeudegi Stalin atyndaghy qúrysh institutynda oqydym.  Diymekenning inisi Asqar Qonaev ekeumiz egiz baladay birge óstik. Alghash institutta, keyin Temirtauda metalurgiyalyq zauytta birge júmys istep, qara metallurgiya salasy boyynsha elimizdegi alghashqy kәsiby maman qatarynan kórindik.
– Diymekenning sizge kómek qolyn sozghan kezderi boldy ma?
– Aspiranturany Mәskeude oqydym. Búghan Diymekenning tikeley yqpaly bar. Eger ol kisi bolmaghanda aspiranturagha týspeytin be edim. Kenes ýkimeti kezi ghoy. Kenes ýkimetinde qansha bilikti, bilimdi bolsa da ózge últ ókilderin kemsitu, ayaqtan shalu, ústap qalu jii kórinis beretin. Men de sonday jandardyng birimin. Aspiranturada jalghyz oryn boldy. Ýmitker eki adam. Onyng biri myna men. Emtihandy oidaghyday tapsyrdym. Biraq uniyversiytet basshylyghy meni janymdaghy ýmitkerden ýzdik ekendigimdi bile túra emtihannan ótkizbey, ózderining adamdaryn ótkizdi. Osy uaqytta Mәskeuge joly týsip Diymekeng keldi. Bar jaghdaydy bayandap berdim. Sonda Diymekeng KSRO ghylym akademiyasynyng hatshysy Topchiyevke aitypty: «Sizderde jylyna qansha adam uniyversiytetke týsedi, qansha adam bitiredi. Mine, bizding elimizden túnghysh bolyp qara metalurgiya salasy boyynsha jalghyz aspirantymyz bitirip otyr. Bizge bir oryndy qiynyzdar. Oqu qarajatyn ózimiz tóleymiz» depti. Ol da jón sózge toqtaghan eken. Mine, osylaysha jaqsy adamnyng arqasynda aspirant atandym. Kenes ýkimetining mýiizi qaraghayday ekonomisteri mening dostarym boldy. Diymekeng zeynetkerlikke shyqqan kezderi meni ýiine shaqyryp, esep-qisaptaryn maghan shyghartatyn.
– Ákenizge qaladan kóshe aty qay jyly berilip edi?
– Shamasy 1974-1975 jyldar boluy kerek.

Almatynyng qazaqsha audarmasyn jasaghan Oraz Jandosov.

– Ákeniz qala basshysy bolghan jyldary qanday júmystar atqaryldy?
– Negizinen iydeologiyalyq júmystarmen ainalysty. Bylaysha aitqanda, shahardyng bas iydeology boldy. Almaty 1921 jyly qala mәrtebesin aldy. Almatynyng qazaqsha audarmasyn jasaghan Oraz Jandosov. Ákem 1924 jyly Moskvadan keldi. Almatygha jauapty hatshy boldy. Búl uaqytta Jetisu әskery guberniyasynyng bastyghy Bәribaev boldy.Ákem qalany basqarghan songhy jyldary astanany Qyzylordadan Almatygha kóshiru mәselesi qaralyp, dayyndyq sharalary jýrip jatty. Almatyda iri qúrylystar bastaldy. 1927 jyly astanany Qyzylordadan Almatygha kóshiru turaly mәsele qarala bastady. Dayyndyq sharalary bastaldy. Osy uaqytta әkem Leningrad institutyna óz erkimen oqugha týspekshi boldy. Alayda әkem ayaq astynan qatty auyryp, ol jaqqa bara almady.
– Dinmúhammed Qonaevtyng kózin kórdiniz. Dastarhandas boldynyz. Asqar Qonaevpen qúlyn-tayday tebisip birge óstiniz. Tekti әulet turaly aityp ótseniz? 
– Diymekenning әkesining esimi – Menliahmet. Menliahmetting әkesi Júmabay, Júmabay Qonaydyng balasy. Qonaydyng әkesi – Aznabay. Aznabay Ystynyng bas batyry bolghan. Ilening boyynda bir qauym eli bolghan. Aznabaydyng jaylaghan jeri óte qúnarly, malgha jayly bolghan eken. Zamanynda búl jer kóp júrttyng kóz qúrty bolghan desedi. Aqyry jerge talas kóbeygen song tynyshtyq izdegen Aznabay júrtyn bastap Balqash boyynan Bayanauyl jaqqa qaray kóshedi. Aznabaydyng tórt úly bolghan. Qonay onyng ekinshi úly. Jastayynan erjýrek, batyr bolyp ósedi. Aznabay sol balasyna qalyndyqty tobyqty elinen alyp beredi. Alayda qyz alyp qyz berisken eki elding arasynda jerge baylanysty kóp daular oryn alady. Sonday ýlken daulardyng birinde Qonay: «Maghan jerding de, elding de, qyzdyng da qajeti joq» dep ketip qalady. Osy jerde bir qyzyq aita keteyin. Asqar Qonaev Áuezovtyng qyzy Leylamen otau qúrady ghoy. Sonda keyingileri: «Búryn bir-birimen jaulasqan tobyqty men ystyny ekeuing biriktirdinder» qaljyndap otyratyn. Júmabay dinge shyn berilgen adam boldy. Qajylyqqa bardy. Dini-aghartushylyq júmystarmen ainalysty. Al Diymekenning әkesi Menliahmet dindi berik ústamasa da meshitke soghyp, júma namazgha baryp túrudy paryzy sanaghan.
1924 jyly әkem Almaty qalalyq komiytetining jauapty hatshysy bolyp taghayyndaldy. Ol kezde әkem boydaq. Sol kezderde Diymekenning әkesi Menliahmetpen Jiyenbaevtar otbasy kórshi túrdy. Súltan Sýleymenúly Jiyenbaev kóp jyl Diymekenning orynbasary bolyp qyzmet istedi. Onyng әkesi Sýleymen Menliahmetpen kórshi túrdy. Ózi bedeldi, tóniregine syily jan boldy. Sol ýide әkem pәter jaldap túrdy. Úzyn sózding qysqasy әkem Sýleymen Jiyenbaevtyng arqasynda Menliahmetting ýlken qyzy Áminamen tanysyp, otau qúrady. Bәribaev toy jasaugha kómektesti. Menliahmetting 11 balasy bolghan. Bir úl, bir qyzy jastay shetinep ketti. Qalghan eki úl, jeti qyz. Úldary: Diymekeng men Asqar Qonaev. Asqar ekeumiz qúlyn-tayday tebisip birge óstik. Bir jyly dýniyege keldik. Mәskeude birge oqydyq.

Ángimelesken – Azamat QASYM

«Aqshamnyn» anyqtamasy

Aytjan Týrkebaev 1900 jyly Almaty oblysy,Kegen audany, Saty selosynda qarapayym sharua otbasynda dýniyege kelgen. 1913-1914 jyldary Prjevalisk qalasyndaghy orys uchiliyshesinde, 1915-1917 jyldary Qapaldaghy auylsharuashylyq uchiliyshesinde bilim aldy. 1918-1920 jyldary Jarkent uezdik әskery revolusiyalyq komiytetining tóraghasy, 1920-1922 jyldary Jarkent uezdik partiya komiytetining hatshysy, 1923-1924 jyldary BK(b)P Taldyqorghan uezdik komiytetining hatshysy, 1924-1927 jyldary Almaty qalalyq komiytetining jauapty hatshysy qyzmetin atqardy. 1930-1931 jyldary BK(b)P Qazaq ólkelik komiytetining núsqaushysy, 1935-1936 jyldary Halyq komissariatynyng halyq aghartu jәne jogharghy mektep bólimining mengerushisi, 1936-1937 jyldary Qazaq KSR jer sharuashylyghy halyq komissariatynyng oqu oryndary jónindegi basqarmasynyng bastyghy boldy. 1931-1934 jyldary Mәskeudegi Ya.M.Sverdlov atyndaghy uniyversiytette oqydy. Qogham qayratkeri 1937 jyly 30 sәuirde dýniyeden ótti. Býginde Almatyda Aytjan Týrkebaevtyng esimimen atalatyn kóshe bar.

«Almaty Aqshamy», №94 (3876), 2007 jyl, 31 shilde.