Sherghazy súltan elge oralghan son, 1803 jylgha deyin Orynbor әkimshiligine jolamady. Oghan negizgi sebep - qazaq-orys qatynasynyng rettelmeui. Qazaq narazylyghyn elemegen, el iygilerining ótinish-talap­taryn ayaqsyz qaldyrghanyn kórgen Qarakóbek biyding rulastary Qara Altay, Sary Altay bastauymen 1799 jyly Búharadan Orynborgha shyqqan keruendi toq­tatty. Orys ýkimeti 295 000 somynan (rub.) aiyryldy. Osynday jaghdayda Ayshuaq han Sherghazy súltandy ózine tartyp, qazaq rularyn tynyshtandyrugha әreket jasady. Han úsynysyna, J.Qasymbaev esebinshe, Sher­ghazy Qayypúly, 15 bi, 1 tarhan, 1 batyr qol qoy­­ghan eken.

Kelisimge qol qoyghan el iygileri birauyzdan qa­lyptasqan jaghdaygha basty kinәli Orynbor әskery gu­bernatory N.Bahmetov dep eseptedi. Olar Ishki is­ter ministri V.P.Kochubeyden qazaq-kazak-orys, qazaq-bashqúrt qatynasyn әdil sheshudi súray oty­ra, N.Bahmetovtyng óz úsynystaryn eshqashan qazaqtar paydasy ýshin sheshpegendigin basa kórsetip, ony auys­tyru qajettigin dәleldedi. N.Bahmetov 1802 jy­­ly I Aleksandr patshagha qazaq dalasyndaghy ker­uen­di tonaushylar - Sherghazy súltan, Qarakóbek, Basy­qara, Jannazar, t.b. biyler dep kórsetip, olargha qar­sy әskery komanda jiberudi úsyndy. Degenmen guber­nator «Qarakóbek, Jannazar starshyndar «qausaghan shal» Ayshuaq hangha qaraghanda el aldynda bedeldirek» dep moyyndaugha mәjbýr boldy.

Sherghazy súltan elge oralghan son, 1803 jylgha deyin Orynbor әkimshiligine jolamady. Oghan negizgi sebep - qazaq-orys qatynasynyng rettelmeui. Qazaq narazylyghyn elemegen, el iygilerining ótinish-talap­taryn ayaqsyz qaldyrghanyn kórgen Qarakóbek biyding rulastary Qara Altay, Sary Altay bastauymen 1799 jyly Búharadan Orynborgha shyqqan keruendi toq­tatty. Orys ýkimeti 295 000 somynan (rub.) aiyryldy. Osynday jaghdayda Ayshuaq han Sherghazy súltandy ózine tartyp, qazaq rularyn tynyshtandyrugha әreket jasady. Han úsynysyna, J.Qasymbaev esebinshe, Sher­ghazy Qayypúly, 15 bi, 1 tarhan, 1 batyr qol qoy­­ghan eken.

Kelisimge qol qoyghan el iygileri birauyzdan qa­lyptasqan jaghdaygha basty kinәli Orynbor әskery gu­bernatory N.Bahmetov dep eseptedi. Olar Ishki is­ter ministri V.P.Kochubeyden qazaq-kazak-orys, qazaq-bashqúrt qatynasyn әdil sheshudi súray oty­ra, N.Bahmetovtyng óz úsynystaryn eshqashan qazaqtar paydasy ýshin sheshpegendigin basa kórsetip, ony auys­tyru qajettigin dәleldedi. N.Bahmetov 1802 jy­­ly I Aleksandr patshagha qazaq dalasyndaghy ker­uen­di tonaushylar - Sherghazy súltan, Qarakóbek, Basy­qara, Jannazar, t.b. biyler dep kórsetip, olargha qar­sy әskery komanda jiberudi úsyndy. Degenmen guber­nator «Qarakóbek, Jannazar starshyndar «qausaghan shal» Ayshuaq hangha qaraghanda el aldynda bedeldirek» dep moyyndaugha mәjbýr boldy.

Patsha ýkimetine Orynbordan Sherghazy súltan­dy kinәlәghan hattar kelgenimen, onyng Kishi, Orta jýzdegi bedeldi bauyry Ábilghazy hannyng Syr boyy rularyn basqaryp, Búhara, Hiua basshylyqtarymen tanystyghy qaytkende de Sherghazyny imperiyalyq sayasatty jýzege asyru ýshin paydalanugha iytermeledi.

1802 jyldyng ayaghynda Resey Búharagha elshilik dayyndaugha kiristi. Elshilik basshylyghyna Orynbor ólkesimen tanys poruchik Ya.Gaverdovskiy bekitildi. Orynbor әkimshiligi elshilikting sәtti baryp-qaytuyn úiymdastyrugha jol basy retinde Sherghazy súltandy úsyndy. N.Bahmetov súltangha senbese de, elshilikting Álimúldarynyng mekenderinen ótetindigi, oghan Sher­gha­zynyng yqpalynyng jogharylyghy amalsyzdan osy­ghan kelisuge mәjbýrledi. Aragha tilmәsh, súltannyng búrynghy tanysy M.Bekchurindi salyp, Sherghazynyng kelisimin aldy. Ya.Gaverdovskiy jol bastaushy shek­ti, tórtqara, shómekey rularynyng ókilderimen 1803 jyly 15 shildede Elek qorghany túsynda 75 shaqyrym­day Ordagha enip kezdesti. Osy kezdesuge poruchik Sher­­­­gha­zy súltan úsynghan tórtqara, shómekey rulary me­kenderimen ótu josparyn qabyldady. Sóitip 1803 jy­ly 26 shildede orys elshileri 90 týiege jýkterin ar­­typ, Sherghazy súltan ertken 35 tórtqara ruy, Qú­ran batyr balasy Edige bastaghan 9 shómekey ruy qa­zaqtarynyng jol kórsetuimen Búharagha attandy. El­shiler 13 tamyzda Qarakóbek, 19 tamyzda Sherghazy súl­tan auylynyng ýstinen ótedi. Ya.Gaverdovskiy súl­tannyng auyly tórtqara Janysh jәne Altay biylerding auyldarynyng ortasynda, Yrghyz ózeni boyynda, Ors­kiden 398 shaqyrym jerde dep suretteydi. Sherghazy auy­lynda elshilerdi sýt jәne qymyzben qarsy alghan.

Jol boyynda orys elshileri tórtqara jәne shó­mekey rularyna kelgen Búhara elshilerimen kezdesti. Búharalyqtar qazaqtar tartyp alghan keruenning to­lyq qúnyn talap etken. Múny estigen Sherghazy súl­­tan Ya.Gaverdovskiymen sapardy jalghastyrmay, qazaq-Búhara qatynasyn retteu ýshin rulardy aralap ket­ken. Al Qarakóbek by jiyenining qaytys boluyna bay­lanysty sapardy jalghastyrmady. Sodan 9 qyr­ký­yek kýni shektiler mekeninde keruen qazaqtar sha­buy­­lyna úshyrady. Poruchik kýndeliginen onyng en­di­gi taghdyry tikeley Sherghazygha tәueldi bolghanyn bay^­­­­qau qiyn emes. Ya.Gaverdovskiyding «Reseyge, ne Búharagha shygharyp salugha eshkimning tәuekeli jetpegen kezende Sherghazy keldi», «1803 jyly 30 qyrkýiekte saqal-múrtym ósip, qazaqsha kóilekpen Orynborgha kelgende, janymda Sherghazy súltan men onyng 50 senimdi qazaghy boldy» degeni biraz mәselening betin ashady [Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah HVI-HH vekah. V t. Pervye istoriko-etnograficheskie opisaniya kazahskih zemeli. Pervaya polovina HIH veke. Almaty, 2007. -S. 69, 146, 251, 283; OrOMM 6-q., 10-t., 278-is, 3-10-p.].

Sóitip, aragha 5 jyl salyp Sherghazy súltan Orynborgha oraldy. Orynbordyng jana әskery guber­na­tory G.Volkonskiy súltanmen tanysyp, onyng is­te­rinen habardar boldy. 1804 j. 19 sәuirde I Alek­sandr patshagha joldaghan hatynda G.Volkonskiy qa­zaq­­­­tar Ya.Gaverdovskiyding keruenin qamqorlyqqa al­gha­­ny­men, tonap alugha jol berdi. Kinәliler Ábilgha­zy han, Sherghazy súltan, Jannazar, Qarakóbek biy­ler­­di shaqyrtyp, moyyndatuymyz qajet degen úsy­nys ber­di. Gubernator Ayshuaq handy úly Jantóre­men auys­tyryp, 20 000 әskermen joryqqa shyghudy jospar­lady. Sherghazy súltandy Oryn­borda ústap, qamaugha almay 1803 jyly qyrkýiekte qol­gha týsip, Syr boyynda qalghan dәriger Bolishoydy bosatyp әkeludi tapsyrdy. Sherghazy Ordagha jetip, Ábilghazy han, Jannazar, Janúzaq, Boranbay biyler­men kene­se otyryp, dәriger, denshiyk, tatar balasyn bosa­typ, 1804 j. 26 shildede Orynborgha әkeldi. Ol turasyn­da gubernator Syrtqy ister ministri A.Char­torijs­kiy­ge 1804 j. 2 tamyzda habarlap, súltan Sherghazy Oryn­borda dep jetkizdi [RMTM 1291-q., 18-t., 13-is, 30-pp.].

Patsha ýkimeti Sherghazy súltannyng yqpaly bar rular men onyng basshylary turaly mәlimetter jinaqtady. Ol boyynsha tórtqara ruy 12 bólimimen 11 000 týtinge, kishkene shektiler 6 bólimshesimen 8 000 týtinge jetken. Tórtqara ruyn Qarakóbek, Basyqara, Qaraaltay, Saryaltay, Janysh, Aqtóbe, Tekmeshe, Altay basqaryp, qysta Syr boyyndaghy Maylybay, Kentós mekenderinde jәne Qúban ózeni boyyndaghy Ótkel, Aqshyghanaq mekenderinde, Jan ózeni boyyn­daghy ejelgi Núrtay qorghany jәne Syrlytam kesenesi manynda, jazda Qaraqúm janyndaghy Qalmas meke­nin­de, Yrghyz boyynda, Qúlaqshy ózeninen Baqsay­ty kesenesine deyin, Úly Yrghyz ózenin jaylaghan. Kishkene-shektiler Jannazar bi, Janúzaq, Qojaber­gen, Ótegen biylerge baghynghan. Olardy Sherghazy agha­sy Ábilghazy han basqardy. Shómekey, tórtqara, shek­tiler kórshiles kóship-qonyp, Syr boyyndaghy ker­uen jolyn baqylauda ústady. Al olardyng orys keruenderin qazaq dalasyna ótkizbey, ýnemi tonap aluyn Reseyding otarshyldyq sayasatyna qarsylyqtyng bir týri dep týsingen abzal.

HVIII gha­syr­dyng ayaghy men HIH ghasyrdyng I shiyreginde qazaq-orys qatynasynda elshi dengeyinde Sherghazy Qayyp­úlynday belsendilik tanytqan birde-bir qazaq bolghan emes. Onyng shekara boyyndaghy talas-tartysty, el ishin­degi rular arasyndaghy barymtany retteuge qa­bileti jetkilikti edi.

G.Volkonskiy Resey Ishki ister ministri A.Ku­rakinge habarlasyp, Sherghazynyn «Ya.Gaverdov­skiy bastaghan keruendi qorghauda paydasynan ziyany kóp boldy» degen qorytyndy shygharghanymen, әzirshe tiymey, 1805 jyldyng basynda Orynborda qaldyryp, qazaq-orys qatynasyn sheshuge paydalanudy jón kórdi. Sodan gubernator 1805 jyly 24 aqpanda súl­tangha Ornybordaghy amanat ýiinen pәter bóldi. Kóp úzamay ol Músylman by úsynysymen shekti, tabyn rulary arasyndaghy barymtany sheshuge kiristi [OrOMM 6-q., 10-t., 278-is, 19-p.; QROMM 4-q., 1-t., 206-is, 45,160-165-pp.].

1805 jyly Ordadaghy Qaratay Núralyúly men Jantóre han arasyndaghy kelispeushilikti retteuge Sher­ghazy súltan jiberildi. Ol 17 qyrkýiekte shyghyp, 20 qazanda Kalmykov bekinisinen 20 shaqyrymday jerde ornalasqan Qaratay auylyna jetti. Sekund-ma­yor Sherghazynyng Qarataymen kezdesui turaly habarlamasymen tanysqan ataman Borodin keyin Qarataydyng handyq biylikke ýmiti bar ekenin mo­yyndady. Sherghazy súltan Qarataydan song 3 qara­shada Bókey súltangha attanady. Osy kezdesuden keyin Bókey súltan G.Volkonskiyden Sherghazyny ózine ji­beruin súrap, hat joldady. Biraq múnday ótinishting ar­tyn boljay almaghan gubernator әzirshe Sherghazyny jibere almaytyndyghyn jetkizdi [Ahmet A. Qaratay han. 49-b.; OrOMM 6-q., 10-t., 243a-is, 5-14-p.].

1805 jyly patsha ýkimeti handyq biylik irgesin shayqaltu әreketin jalghastyra berdi. Ayshuaq han ornyna balasy Jantóre súltan bekitildi. Kezinde Syrym bastaghan qozghalysqa qatysqan Jantóre jana ghasyrda tolyqtay orys әkimshiligining tapsyrmasyn oryndaushygha ainaldy. Mine, sondyqtan da onyng nemere aghasy Qaratay súltan osy kezende Jantórege qarsy ashyq kýresti bastady. Bastapqy kezde Sherghazy Bókeymen birge olardy kelistiruge úmtylghanymen, han artynda orys sayasaty jatqandyghyn úqty. Bókey súltangha jibermegeninen, Jantóre men Qaratay ara­syndaghy tartystyng kýn sanap kýsheygeninen qauip­tengen Sherghazy, onyng әseri qazaq-orys qatynasyn shiyelenistiretinin sezinip, Ordagha ketuge bel bay­la­dy. Onyng mýmkindigi 1806 jyly kýzde tudy. A.Ryazanovtyng anyqtauynsha, 1806 jyly qazanda Shómekey ruy­nyng qamqorlyghymen, 2040 týiege jýgi tiyelgen búha­ralyqtar kerueni Orskige jaqyndaghan tústa, ony kýtip alugha Sherghazy Qayypúly men Sәbitov jiberildi. Zertteushi búl keruen Orynborgha sәtti jetkenimen, oghan jeter jolda qazaqtar Sherghazyny tonap aldy dep týiindeydi. Ony shekaralyq komissiya 6 qazanda Orsk garnizony bataliony basshysy podpolkovnik Essen arqyly estigen. Múnday habardy M.Vyatkiyn: «Sherghazy tapsyrmany oryndamay, shekti rularynda qalyp qoydy», - dep ózinshe týiindeydi. Osydan ke­yin tarihshy J.Ismurzin Sherghazy súltan 1811 jyl­dyng jazyna deyin Orynborgha oralmaghan dep oy qo­rytady. Rasynda da 1806-1811 jyldar aralyghynda Sher­ghazynyng qoghamdyq-sayasy qyzmeti turaly derek­ter esh syr ashpaydy. Soghan qaraghanda Sherghazy Syr boyyna ketip, orys shekarasyna jaqyndamaghan. De­gen­men, keybir derekterge qaraghanda ol Búhara­da bolyp, ontýstiktegi sayasi-ekonomikalyq mәsele­lerdi sheshumen shúghyldanghan. Al Qaratay men Jan­tóre­ning kýresi Kishi jýz hanynyng óltiriluimen ayaq­tal­dy. Ólim sony Qaratay hannyng inisi Orman Nú­ra­ly­úly men Esim han úldary premier-mayor Qara jәne Shojyqtyng jer audaryluymen, ózge qaty­sushylardyng qatang jazalanuymen ayaqtaldy.

Jantóre han óliminen song jana han saylau mә­sele­si kýn tәrtibine shyqty. Qarataydyng biylikke úm­tylysy men elding qoldauyna qaramastan, eng bastysy, orys ýkimetine qatysty sayasaty eskerilip, handyq taqqa saylanbaytyndyghy belgili boldy. Ayshuaq han úrpaqtary Jantórening inisi Sherghazyny dayynday bastady. Búdan habardar bolghan Núraly han, Qayyp han úrpaqtary, sonyng ishinde Sherghazy Qayypúly, t.b. qazaq rularymen aqyldasa otyra, Bókey súltandy birauyzdan qoldap, handyq taqqa úsyndy. Ony jýzege asyru ýshin jәne Búhara, Hiua, Resey baghytyndaghy sauda-sattyqty damytu maqsatynda Sherghazy Qayyp­úly Orynbormen baylanysqa shyqty. Ol 1811 jyly jazda jýzege asty. Orynborgha shekti, qarakesek, kete-ojyray keruenderin jetkizgen son, Sherghazy ne­me­re inileri Álimghazy Ábilghazyúly, aghasy Qarabay súltan balalary Ábilghazy, Esenghazy, Siyrek, Jaryq súltandar jәne t.b. 1811 jyly 13 qyrkýiekte Bókey­di handyq taqqa kóterdi. 20 qyrkýiekte Sherghazy Qayypúly gubernator G.Volkonskiyge «halyqpen kenesip, Bókey súltan Núralyúlyn Jantóre Ayshuaq­úly ornyna sayladyq» degen habar saldy. Al guberna­tor óz jospary boyynsha 27 qyrkýiekte R.Rumyansev­qa «Sherghazy Ayshuaqúly Kishi jýzding hany bolyp say­lan­dy», - dep habarlady. Sonymen osy kezenning erek­sheligi Qazaqstannyng batys ónirinde Resey mo­yyndaghan ekinshi hannyng bekitilui edi. Sherghazy Ay­shuaqúlymen qatar Bókey han taqqa saylanyp, Astra­han dalalary men Jayyq ózenining Kaspiy tenizine qúyatyn salalaryndaghy qazaqtardy basqaru jýkteldi. Orynbor әkimshiligining qoldauyna ie bol­ghan Bókey ekinshi ret 28 qyrkýiekte «maghan kómekke Sherghazy Qayypúlyn jiberiniz» degen ótinishin jol­da­dy [OrOmm 6., 10-t., 716-is, I bólim, 200-2002, 256-pp.]. Keyin Bókeyge kelgen Sherghazy bir aiday Sarayshyqta bolyp, ishki mәselelermen shúghyldandy. Onyng ong nәtiyjesi de kózge kórindi. Bókey han 1812 jyly 12 aqpanda V.Volkonskiyge Sherghazy súltangha sene­tindigin jetkizip, ózin qoldaushylar qataryna Erәli han úldary Jantóre men Temir súltandy qosyp jazdy. Hatta Bókey Sherghazymen birge auyl-auyldy aralap jýrgendigin de erekshe atap ótti. Sherghazy Qa­yypúly 1812-1815 jyldary aralyghynda Orynbor әkim­shiligimen Bókey han, Sherghazy han qatynasyn­­da­ghy kýrdeli mәselelermen ghana shúghyldanyp qoymady. Ol әrqashan bauyry biylegen Syr boyy qazaqtary­nyng Búhara, Hiua handyqtarymen de baylanysyn na­zar­dan tys qaldyrmady. Mýmkindiginshe keruen jol­daryn búrynghysynsha baqylauda ústap, Ábilghazy hanmen Syr boyyn saqtaugha baryn saldy.

Óitkeni naq atalghan jyldary Hiua handyghy Kishi jýzding ontýstigine jana talaptar qoya bastady. Hiua әskerlerining ýnemi qoqan-loqqysy Qayyp úrpaqtaryna jana syn әkeldi. Qarabay súltannyng 1813 jyly jazda, Jihanger Qayypúlynyng 1814 jyly 1 tamyzda, Ábilghazy Qayypúlynyng 1815 jy­ly jazda qaytys boluy Batyr han úrpaqtary al­dyn­­daghy Sherghazy súltannyng jauapkershiligin kó­terdi. Arynghazytanushy Ú.Ahmetova qalyptasqan saya­sy jaghdaydy eskergen Sherghazy 1815 jyldyng ba­synda ata júrtyna keldi dep esepteydi. Ábilghazy han qaytys bolghan tústa shekti, tórtqara, qarakesek rulary Sherghazyny han taghyna úsynghan. Orynbor odan 1815 jyly 27 shildede habarlandy. Sodan Orynborgha kelgen Sherghazyny G.Volkonskiy jany­na S.Abubakirov pen konfiydent R.Múrtazindi qo­syp, Syr boyyna attandyrdy. Degenmen, el aqsa­qaldary oilana kele, Ábilghazy ornyna ýlken ba­lasy Arynghazyny saylady. Keyin 1817 jyly ta­myzda Orynbor general-gubernatory P.Essenge ja­zylghan hatta Arynghazynyng eki jyl búryn han saylanghan­dyghy, oghan bas kómekshilikke aghasy mayor Sherghazy taghayyndalghany belgili boldy [Ahmetova Ú.Arynghazy han. Almaty, 2004. - 66-b.]. Aghasy Sherghazynyng birneshe elding basqaru jýiesimen tanystyghy Arynghazygha kýshti әser etti. Ishki birlikti kýsheytu maqsatynda tәrtipti qatang saqtap, rular arsyndaghy barymtany toqtatyp, kinәlilerdi el aldynda jazalauy kópke ýlgi boldy. Mәselen, 1816 jyly Shómekey, t.b. Álimúldarynyng Syr boyyndaghy Altyn-jappastarmen kelisimge kel­tiruin Arynghazynyng alghashqy tabysy edi. Sodan 1816 jyly 18 mamyrda Arynghazy men Sherghazy G.Vo­l­konskiyge elde Kenes ótkizip, kópshilikke «oghan qa­tysushy adamdardyng osynday әreketteri ýshin bola­shaqta ólim jazasyna kesiletindikterin, al dýniye-mýl­­kining talan-tarajgha salynatynyn» eskerttik dep habarlady.

1816 jyldyng kókteminde Arynghazy han men Sherghazy Qayypúly orta jýzdegi Arghyn ruynyng súltany Júma Qúdaymendiúlyna, Músa batyrgha, Qypshaq ruynyng súltany Húsyrau súltangha habar salyp, ózara kezdesu úiymdastyrady. Arynghazynyng Halyq Kenesi 1816 jyly 20-25 mamyr aralyghynda Or ózeni boyynda ótti. Keneske tek qana Orta jýzden 7 000 adam qatysty. Sonynda Kishi, Orta jýz bi, batyrlary kelisimge keldi. Ony Arynghazy men Sher­ghazy Rahmettola Múrtazin arqyly Orynborgha habarlady. Mine, osydan keyin Arynghazy Resey moyyndaghan Kishi jýz hany Sherghazy Ayshuaqúlymen Kenes ótkizu kerek dep tapty. Ol janyna Sherghazy Qayypúlyn ertip, han auyly ornalasqan Berdyanka ózenine jaqyndady.

Halyq kenesi 1816 jyly 8 tamyzda Sherghazy han jaylauynan 3 shaqyrym jerde ótti. Keneske Aryn­ghazy, Sherghazy súltan, Qaratay Núralyúlynyng kelu sebebin Sherghazy han «meni óltirip, mal-mýlkimdi iyelenu» dep týsindirmek boldy. Múny bir jaqty qabyldaghan G.Volkonskiy tez arada 600 adamnan tú­ra­tyn qaruly әsker attandyrdy. Sonyng kesirinen Halyq Kenesi ótpey qaldy.

Sherghazy súltannyng Arynghazyny Orynbor­men baylanysqa shygharyp, ishki kelisimdi ornatu jo­lyndaghy júmystaryna Hiua hany Múhamed Rahim ә­rdayym kýdikpen qarady. Onyng arty reti kelgende Syr boyy qazaqtaryn tonaugha aparatyn. 1816 jyly qarashada hiualyqtar shabuyly taghy qaytalandy. Qaraqalpaqtardyng aidap saluymen Sýiin bi, t.b. bastaghan hiualyqtar 10 000 qolmen 11 kýn boyy Jan­kent qalasyn, onyng manyndaghy 1 000 qazaq auylyn ayau­syz tonady. Shabuyl kezinde 20 hiualyq óltirilse, qazaqtar 2000 adamynan airyldy.

Sodan Sherghazy súltan Orsk qorghany komen­dan­tyna hat jazyp, әskery kómek súrap, Arynghazy әreketinde orys ýkimetine eshqanday qarsylyq joq ekenin algha tartty. Hiualyqtardyng bolashaq shabuylynan qorghanu ýshin Arynghazy Sherghazy súltandy 1817 jyly Orynborgha jiberdi. Búhara ker­uenderin bastaghan Sherghazy 11 shildede Orskige jet­ti. Basty maqsat- qaytkende de әskery kómek alu bo­latyn. Sherghazy 12 shildede Orynbor gubernatory P.Essenge Hiua baghytyndaghy qazaqtar sayasatyn ashyq aitpaghanymen, keruendi qorghaugha qarulanghan әs­ker kerektigin dәleldeuge tyrysty. Biraq guber­nator múnday kómekten bas tartty [OrOmm 6-q ., 10-t., 716-is, II bólim, 2-p.;]. Soghan qaramastan Sherghazy súltan keruenmen keri qaytyp, qarasha aiynda Arynghazygha jetti. Búhara keruenderin bauyry Mysyrghaly men Múratqa jýktep, Sherghazy súltan Hiuamen kelis­sóz jýrgizu ýshin Ýrgenishke attandy. 1818 jyly she­karalyq komissiyagha jazghan hatynda ol «Hiua hany maghan 200 chervones túratyn arghymaq syilady» dep habarlady. Sherghazy kelisim nәtiyjesinde 300 qazaqty auylyna qaytardy.

Hiua hany Múhamed Rahim Syr boyy hany Arynghazy men Sherghazy súltan arqyly qarym-qatynasty retke keltirgendey bolyp kóringenimen, onyng astarynda ýlken sayasy oilar jatty. Kóp úzamay ol anyq kózge týsti. Orys ýkimetinen kómek alyp, Hiuany talqandaudy negizgi maqsat tútqan Arynghazyny ózine keltire almaytyndyghyn sezip, oghan ózge súltandardy qarsy aidap sala bastady. Syr boyynda Hiua bekitken handar payda boldy. Tipti birde Múhamed Rahim ózine «qarsylas» qazaqtyng 6 bel­gili bi, batyrlaryn shaqyryp, Hiua be­kinisinde óltirgen. Onyng astarynda sóz joq qazaq iygilerin kýshtep moyyndatu jatty. Hiua hany keli­sim barysynda Sherghazy súltangha handyq taq berip, Arynghazygha qarsy qoi әreketterine kirisken. Sher­ghazy súltan úsynysty birden qabyldamady. Biraq kóp úzamay Hiua hany esebi tolyq jýzege asty.

1818 jyly mausym aiynda Arynghazy han Ors­kiden 200 shaqyrym jerdegi Qyzyl-Kebeje ózeni bo­yynda, Sherghazy súltan Orskiden 100 shaqyrym jer­degi Qamysty ózeni jaghasynda otyrghanda Bú­har­dan Orynborgha shyqqan keruen tonaldy. Ony Sher­ghazy súltan balasy Mysyrghaly men Jannazar biy­ding qa­ramaghyndaghy shekti ruy jigitteri toqtatqan [QROMM. 4-q., 1-t., 4690-is, 3, 8-9-pp.]. Al shekti ruyna Sher­­ghazynyng biyligi jýretin. Múny eskergen Aryn­ghazy Sherghazy arqyly keruen zattaryn týgeldey jiy­­nap aldy. Al Hiua hany әbden senimnen ketken Aryn­­ghazyny Syr boyynan soltýstikke qaray yghystyryp, onyng ornyna orys sayasatyn biletin Sherghazy súltan­dy otyr­ghyzugha kiristi. Ony handyq taqqa otyr­ghyzudyng Hiua ýshin tómendegidey tiyimdi jaqtary bol­dy.

Birinshiden, Arynghazy ornyna aghasy Sherghazy­ny saylap, súltannyng el ishindegi bedeli arqyly Ábil­gha­zyúlyn Syr boyynan birjolata yghystyru. So­ny­men birge, aghayyndylar arasyna ot jaghu. Ekinshiden, Sherghazy súltan arqyly Reseyding Aziya baghytyndaghy qadamdaryn baqylaugha alu, Syr boyy qazaqtaryn tolyqtay ózine baghyndyru.

Múhamed Rahim Sherghazy súltandy 1818 jyly kez­desuge shaqyryp, Syr boyy qazaqtarynyng hany re­tin­de bekitip, Ýrgenish qalasynda taqqa otyrghyzdy. Sherghazy Qayypúlyn Álimúldary - shekti, tórtqara, shómekey rularynyng keybir bólimderi moyyndaghan. Janalyqtan habarlanghan Arynghazy tez arada Ha­lyq Kenesin ótkizip, inisi Ardu súltan bastauymen el­shilikti Hiuagha attandyrdy. Elshining basty maqsaty qazaqtyng Hiua hanymen tatu túruyn qalaytynyn, Syr boyy hany Arynghazy ekendigin, al Sherghazy Qayyp­úlyn han retinde tanu mýmkin emestigin jet­kizu boldy. Elshilik 1818 jyly qazan aiynda Ýrge­nishke kelgen. Qazaq-hiua kelissózinen son, Múhamed Ra­him Arynghazynyng tәuelsiz sayasatynan bas tartpay­tyndyghyn sezip, Ardudy tútqyngha aldy. Kezdesuge, bizdinshe, Sherghazy Qayypúly da qatys­qan. Biraq onyng nemere inisi Ardudy qoldamay, qorghan bola almauy bolashaqta Arynghazymen qarym-qatysynyng shiyelenisuine әkeldi. Arynghazy inisin bosatugha baryn salghanymen, tipti Resey atynan Oryn­bordan elshi Ábubәkirov jiberilgenimen, dege­nine jetpedi. Ardu 1828 jylgha deyin Ýrgenishte tút­qynda qaldy. Sodan Arynghazy ózine baghynatyn qa­zaq rularymen Kishi Borsyqqa kóshuge mәjbýr boldy. Ol turasynda 1819 jyly 2 sәuirde konfiydent R.Múr­ta­zin P.Essenge habarlady [OrOMM. 6-q., 10-t., 2028-is, 2-5-p.].

Sherghazy Qayypúly men Arynghazynyng ara ji­gi­ning ashyluyn әrkim ózinshe týsindiredi. Mәselen, onyng sebebin 1820 jyly qazaq dalasynda bolyp, Aryn­­ghazymen kezdesken E.Meyendorf tonalghan keruenderden izdese, A.Negry Sherghazy Arynghazynyng Ordadaghy bedelin kóre almauynan dep týsindiredi. Zertteushi A.Ryazanov «1818 jyly kóktemde Arynghazy men Sherghazy Qayypúly ózara renjisip, ekige bólindi. Onyng sebebi Han Kenesine tóragha bolyp alghan Arynghazynyng Sherghazy súltanmen biylik pen baylyqty bólise almauynan jәne sheksiz biylikqúmarlyghynan» dep týiindeydi [Ryazanov F. Sorok let boriby za nasionalinui nezavisimosti Kazahskogo naroda (1797-1838 g.). S.123; Ahmetova T. Arynghazy han. 83-b.]. Bizdinshe, basty týiin Hiua handyghynda jatyr. Arynghazy qaytken kýnde de Múhamed Rahimdi jenudi armandasa, Sherghazy Hiuamen kelisimge keludi kózdegen. Mine, osy kózqaras eki bauyrdy eki baghytqa shyghardy. 1819 jyly nauryz aiynda Sherghazy Qayypúly Qarabay atty úlynyng qyzyn Múhamed Rahimge qalyndyqqa berdi. Sol tústa Sherghazy qaramaghynda shamamen 2 500 týtin kóship qonghan. Degenmen Sherghazynyng handyq biyligi úzaqqa sozylmady. 1819 jyldyng kýzinde Sherghazy qaytys boldy. G.F.Gens óz jazbalarynda «Sherghazy súltan Aral tenizi jaghalauynda qorghan saludy josparlady. Bizding baqytymyzgha qaray, ony jýzege asyrghansha, Hi­ua hany onyng óluine kómektesti» dep anyqtaydy [OrOMM. 166-q., 1-t., 4-is, 15-p.]. Halqymyzdyng «ózge elde súltan bolghansha, óz elinde últan bol» degeni de osynday ómirden alynghan tәjiriybe bolsa kerek.

Sherghazy Qayypúly Hiua qalasyndaghy Paluan ata meshitine jerlenipti. Onyng artynda Mendi jә­ne Qoqash degen әielderinen taraghan Janghazy (Mә­nen­bay), Esqazy, Jaqysh (1820 j. óltirilgen), Ghúmargha­zy (Ómirghazy), Bóri, Qarabas atty úldary qaldy. Sher­ghazy ornyna 1819 jyly 21 qarashada ýlken úly Janghazy han bolyp bekitildi. 1802 jyly dýniyege kel­gen Janghazy búl kezende nebәri 17-18 jasta edi.

Sherghazy Qayypúlynyng eki әieli 1822 jyly Arynghazy hannyng bәibishesi Jaqsy hanymnyng qamqorlyghynda bolghan. Ol turasynda Jaqsy hanym 1822 jyly 26 qyrkýiekte Orynbor gubernatoryna habarlap, «Mendi hanym óz erkimen bizding әpendining zandy týrde әieli boldy, al Qoqash jasynyng úlghangyna baylanysty Mendining janynda» degendi jetkizdi. Janghazy han 1852 jyly qaytys bolyp, Hiua jerinde mәngilikke qaldy. Sherghazynyng ózge úrpaqtary aragha uaqyt sala Kishi jýzge oraldy [RMÁTM. 846-q., 16-t., 19255-is, 69-p.; QROMM. 4-q., 1-t., 1273-is, 69-p.]

«Qazaq tarihy» jurnalynan