Juyrda Qytaydyng "Tang dәuirindegi poeziya. Ýsh jýz ólen" atty kitabyn oqyp shyqtym. 650-den 950-jyldar aralyghynda ómir sýrgen Jang Jiiliyn, Ly Bay, Du Fu, Uang Uiy sekildi jýzdegen aqynnyng ómirbayandary men ólenderi qaghazgha qattap, dәl keshe ómirden ótkendey tasqa qashaghan eken. Kenestik kezende bes ghasyrdy jyrlatqan Múhtar Maghauinning ólsheusiz enbegi oiyma orala berdi. Maghauin syndy birtuar úldarymyz bolmaghanda qazaqtyng әdebiyeti qarang qalghanday eken. Búghan da shýkir delik. 

Tang dәuirindegi Qytay poeziyasy, onyng kórkemdigi, ómirshendigi, ya basqa da kemshilikteri jayly lәm-mim degim kelmeydi. Osy kitapty oqyp otyrghanda mening sanamdy poeziyadan góri sayasat óz yrqyna baghyndyryp aldy.

Qytay sonau 650 jyldardaghy aqyndarynyng qanday óleng jazyp, kimmen ishkenin, qalay mas bolghanyn anyz emes, derekpen naqtylap keyingige jetkizip otyr. Aqyndardyng tarihy osylay bolghan son, memleketting tarihy jayly auyz ashpay-aq qoyalyq. Al, bizde she?

Biz bar tarihty Jonghar shapqynshylyghynan bastaghymyz keledi. Qay qazaq bolmasyn babalarynyng qalmaqty qynaday qyrghanyn maqtanugha әues. Odan ilgeri tariyhqa tis batyrghymyz kelmeydi. Bar bolghany 300 jyldyq, qala berdi Qazaq handyghy qúrylghan 550 jyldyq tarihymyzdyng ózi naqty derekten góri anyzgha jaqyn.

Osyny aitar bolsan, qazaghyna jau adam bolyp shygha kelesin. Býkil qazaq dalasyn jonghardan tazartqan Ábilqayyrdyng qoly ekenin býginde eshkim aitpaytyn boldy. Osy aqiqatty moyyndar bolsa, Kishi jýzding danqy artyp, ózge jýzderding jýzi kýierdey sasyq namys boy kóteredi. "Jetisudan Altaygha deyingi aimaqty Abylay men Qabanbaydyng qoly tazartty" degen aqiqat aitylar bolsa, Úly jýzding halqy u jútyp óleri anyq. Mine, bizding tarihtyng syiqy osy.

Ár ólkeni bir túlghagha syilap, әr audannyng kire berisine bir-bir atqa mingen batyrdyng eskertkishin qongmen tarih jasaghymyz keledi. Qazaqta Jonghardan búrynghy zamandy sóz etu, Shynghyshan qúrghan Úly imperiyanyng egesi bolugha talpynu, tarihty jýzdik kózqaraspen emes, eldik kózqaraspen jazu jaghy kemshil. Búl kemshilik qashangha deyin sozyla bermek?

Qazir әr ólkening óz batyry bar. Ol batyrlardyng tarihy 90 jyldardan keyin eski jyrlar men anyz әngimelerdegi tiyip-qashty derekter negizinde jasalghandyqtan býginde kóp jazarmannyng ótirigi ashyla bastady. Sonda da ótirik tarih jazudan bas tarta qoymadyq.

Nәtiyjesinde tughanyna 250 jyl bolmaghan túlghalardy 350 jyldyq mereytoyyn toylap tastadyq. Qorqyt ata sekildi tym ertede ómir sýrgen halyqtyq anyzdardyng keyipkerlerin Tóle, Áyteke biylerding zamandasy etip, taghy aljastyq. Ár qazaq óz batyryn qazaqqa mәlim túlghalarmen baylanystyryp, memlekettik dengeydegi "sheneunikke" ainaldyrghysy kelip shapqylap jýr.

Az ata qazaqty rugha bólip, qazaqtyng emes, rulardyng tarihyn jazyp jýrgenimizdi kórgende irgedegi qytaylardan úyalady ekensin. "Baqa-shayan jeydi" dep mensinbeytin hanzularymyz óz tarihyn bizding zamanymyzgha deyingi dәuirlerge deyin tamyrlandyryp ýlgerdi. "Qytay qorghanyn biz saldyrdyq" dep kýpinetin biz bolsaq, eskertkish túrghyzudan ary bara almay otyrmyz. Al endi Qytaygha qarsy túr? Al, endi kýsh synas?

Óz tarihyn tym terenge boylatyp alghan Qytay memleketi qazir qandastarymyzgha shejire kitap shygharugha molynan mýmkindik berip otyr. Arghy bette az Alban men az Qyzaydyn, az Kerey men az Naymannyng basyn biriktirmeu ýshin jylyna birneshe shejire shyghyp jatqangha úqsaydy. Kez-kelgen nәrsege ýrke qarap, astarynan sayasat izdeytin hanzulardyng qazaq shejiresine qamqor bola qaluy, onyng jolyn aiqara ashyp tastauynyng astarynda ne jatyr? Áriyne, "Ár ata shejire arqyly bólshektenip, bir-birimen qyryq pyshaq bolsyn" degen niyetten ózge eshtene joq.

Qytay osynday sayasat ústanyp otyrghan kezde biz de sol dýrmekke óz erkimizben erip, tarihymyzdy jýzding ynghayyna jygha jazuymyz, Ýsh jýzden shyqqan ýsh biyge bar kitaptarymyzdan tendey oryn berip, әdiletti bola qaluymyzdyng sony eldi qúrdymgha jibererin baghamdar uaqyt kelgen joq pa?

"Tang dәuirindegi poeziya. Ýsh jýz ólen" atty kitapty oqyp otyryp, osynday oilargha berildim. Qyzyq-ә!

Shәriphan Qaysar

Abai.kz