1993 jyly biz  alghashqy Konstitusiyany qabyldadyq. Preziydent ol konstitusiyany jaratpay 1995 jyly ekinshi konstitusiyany qabyldady. Birinshi konstitusiyanyng barlyq baghyty demokratiya bolatyn. 1990-1995 jylghy Qazaq KSR Joghary Kenesining tóraghasy, qogham qayratkeri, sayasatker Serikbolsyn Ábdildin  osylay deydi.

– Serikbolsyn agha bizding sayasattanushylarymyzdyng «Qazaqstan ótpeli kezende túr» degenine biraz uaqyt boldy. Qashan ótip bolamyz?

– Ótpeli kezeng degen jalpy sayasatkerlerding oilap shygharghany. Myna ómirde kezeng degen bolmaydy. Sebebi adam balasy ózinen-ózi tarihty jalghastyra beredi. Onyng qay jerde, qanday kezeng ekenin anyqtau myna filosofiyada, ghylym tilinde joq. Árkim ózining oiyna, qabiletine baylanysty bir sheshilmey jatqan mәselelerdi soghan siltey salu ýshin ana kezeng boldy, myna kezeng boldy, anau auyr boldy, mynau auyr boldy dep shyghara beredi. Áytpese, ómir degen ózinen-ózi jyljy beredi. Al búlardyng kezeng dep aityp jýrgenderi ol sayasatty ózgertip, biylikting ózine-ózi tughyzyp alghan qiyndyqtary bolyp esepteledi.

– Qazaqstan halqy jyl sayyn kýzde ózgeris kýtedi. Sizding oiynyzsha biyl biylikte ózgeris bola ma?

– Ony Núrekennen súranyz. Óitkeni ózgeristi jasaytyn bizde bir ghana adam. Biylikte de bir adam sheshim qabyldaydy. Barlyq baylyq ta, óner de, ghylym da, bilim de bir adamda. Sondyqtan ol ózgeristi sol kisiden súrau kerek.

– Egemendikten keyin últ ziyalylary adasqan joq pa?

– Jalpy múnday súraq qoyghanda da, oghan jauap bergende de negizgi sebepti eskeru kerek. Ony orys tilinde de, ghylym tilinde de «pervoprichina» deydi. Ol ziyalylardyng jasaghany ma, qoghamnyng jasaghany ma, patshanyng jasaghany ma, mәsele onda emes. Mәsele tarihtyng jelisinde, tarihtyng shyndyghynda. Eger shyndyqqa sýienetin bolsaq, bizding qazaq ghasyrlar boyy tәuelsizdikti ansaghan. Ol ýshin kóptegen bizding babalarymyz qan tókken. Osynday jerdi ústap otyrghan. Ony myna sizge iygilikke dep, paydalansyn dep qaldyrghan. Biraq ókinishke oray osynyng barlyghyn oilap, salmaqtap, tarihty bilip, janalyqty sonyng jelisine baylanysty jýrgizetindey bizde qogham joq. Ziyaly dep otyrsyz, ziyalynyng biri menmin, mine. Sondyqtan aityp otyrmyn men sizge. Onday qogham bolu ýshin últ myqty bolu kerek. Bizde últtyng myqtylyghy da joq. Bayaghyda bizding ata-babalarymyz bizge qaraghanda әldeqayda myqty bolghan. Al tәuelsizdik degen Kenes odaghynyng kýireuine baylanysty kelgen. Ol tәuelsizdikti jariyalaghan HII shaqyrylymdaghy jogharghy kenes. Onyng tóraghasy mine, sizding aldynyzda otyr. Ol jóninde siz de, basqa júrt ta bir auyz әdilettilikti aitpaydy. Sebebi nege? Sebebi osy tәuelsizdikting jaqsylyghyn da, jamandyghyn da bir adam jasady dep soghady, júrt. Al negizine qaraghan uaqytta tarihy jelis, tarihy ózgeristerdi ózi alyp kelip bergen, ghasyrlar boyy ansap jýrgen tәuelsizdik qazaqtyng qolyna tiygennen keyin ony dúrystap paydalanu degen mәsele tughan. Ol tәuelsizdikti dúrystap paydalanu ýshin birneshe zang shygharylghan. Tәuelsizdikti alghan jyldardyng ózinde 265 zang shyqty. Osy zannyng barlyghy bizding memleketting irgesin bekitu ýshin. Biylik pen halyq ekeuin biriktirip, tәuelsizdik pen últqa, keleshek úrpaqqa payda jasaytynday jol jasalghan. Ókinishke oray onyng barlyghy búzylyp ketti. Búzylyp ketken sebebi biylikti tartyp alghan, biylikke kelgen adamdardyng kópshiligi óz basyn saughalap ketti. Óz óneshin, óz qarnyn oilap ketti. Sol sebepti de tәuelsizdikti biz onaltpay otyrmyz. Qazir tәuelsizdik degen sóz bar da, ony toltyratyn is joq. Ókinishke oray odaq-odaq dep ózimiz kýn kóre almaytynday odaq jasadyq. Endi ol odaqqa kirgennen keyin ol odaqtyng talaby ózgeredi. Jýre-jýre siz tәuelsizdiginizden de, tengenizden de barlyghynan aiyrylasyz. Eger dәl osy kezde qazaq ózining qazaqtyghyn kórsetip, ózining memleketin ózi qúrugha, nyghaytugha kirispese, onda bizding tәuelsizdigimizde opa bolmaydy. Men ony bireudi múqatayyn, synayyn dep aityp otyrghan joqpyn. Bizden nashar, bizden tómen halyqtyng ózi memleket jasap otyr. Al biz jerimizding asty da, ýsti de baylyqqa syimay túrghan halyqpyz jәne osynday keng baytaq jerde halqymyzdyng sany shamaly. Tәuelsizdikti jariyalaghan kýni bizding sanymyz da, sanamyz da ózgeredi dep jospar jasaghanbyz. Solay oilaghannyng biri men. Men tóragha bolyp saylanghannan keyin maghan Tәkejanov pen Álimjanov degen eki deputat kirdi. Tәkejanov menimen birge tóraghalyqqa saylaugha týsken. Sonyng betin ashu ýshin olar maghan shyndyqtaryn aitty. Myna Tәkejanovty tóragha qylyp saylap jibersender onyng myna memleketti qúru jónindegi ózining kózqarasy bar edi. Qazaqtyn, qazaqtyghyn joghaltpay, ekonomikany joghaltpay ústaytyn. Olardyng búnyng barlyghyn maghan aityp otyrghandary ýsh qazaq qosylyp, osy joghary kenesting júmysyn dóngeletip, ózimizding memleketimizdi jasay alamyz degen tújyrymgha kelu bolghan. Biraq ókinishke oray Joghary kenesti taratyp bәrimizdi bet-betimizben jiberdi. Búghan deyin joghary kenes ózin-ózi taratty dep jýretin barlyghy. Jaqynda Nazarbaev ózi eki ret Joghary kenesti taratqanyn moyyndady. Endi myna baylyqtyng kimning qolynda ekenin aitayyn. Ókinishke oray bizding jerimizdi, baylyghymyzdy basqalar soryp jatyr. Múnay óndirip jatyrmyz dep jyl sayyn maqtanamyz. Biraq sonyng 81 payyzy shetelding qolynda. 19 payyzynan biz salyq alamyz. Múnday degen eshbir memlekette joq. Kaddafy degen kósemdi bilesing be? Men sonyng memleketinde boldym, 2002 jyly. Olar da múnay óndiretin el, olar 19 payyzyn investorlargha bergen de, 81 payyzyn ózderi paydalanady. Al men óz kózimmen, óz qolymmen kórgen dýniye. Shevron kompaniyasy kelgende men olargha aitqam. Eger bizding ýlesimiz 50 payyzdan kem bolatyn bolsa, biz búl qújatty Joghary keneste radifikasiyalamaymyz degenmin. Osylay biz 50-de 50 jasaghanbyz. Búnday baghdarlamany eng nashar memleketter jasaydy. Al endi joghary kenesti taratqannan keyin, preziydent aldy da onyng 25 payyz aksiyasyn taghy satyp jiberdi. Sóitti de Shevronnyng qolynda bizding múnayymyz 80 payyzdan artyq bolyp ketti de, jýre berdi. Onday mysaldy keshke deyin aitugha bolady.

– Biz ata zangha jii ózgeris engizemiz? Osyghan ne qajettilik bar?

– 1993 jyly alghashqy Konstitusiyany qabyldadyq. Preziydent ol konstitusiyany jaratpay, 1995 jyly ekinshi konstitusiyany qabyldady. Birinshi konstitusiyanyng barlyq baghyty demokratiya bolatyn. Myna biylikting arasynda biylikti bólu atqaru, zang shygharu, sot әrqaysysyna ózining mindetteri ashyq aidan anyq, kýnnen jaryq bolyp jazylghan. Onyng barlyghy preziydentke únamady. Sol sebepti Joghary kenesting eki shaqyrylymyn quyp jiberip, óz konstitusiyasyn ózi ýshin jasady. Qazirgi konstitusiya preziydentting konstitusiyasy, preziydentke qyzmet etetin konstitusiya. Senbeseniz baryp kóriniz. Onda jazylghan keybir jerleri bar, biylikting kózi - halyq degen. Biraq siz  de, halyq ta jalpy biylikting iyisin sezbeysiz, barghandy qoyyp. Óitkeni sizding qolynyzdaghy biylikting bireui saylauda dúrys dauys berip, sonyng nәtiyjesin bilu. Biraq bizde ol da joq. Birde-bir saylau adal ótti dep aitqan eshkim joq. Ol birinshiden. Al ekenshiden, jyl sayyn konstitusiyagha týsip jatqan ózgeris, preziydentting ózine keregin jazyp ózgertken dýniye. Keyde preziydent ózine keregin ótkizu ýshin parlamentke anany berem, prokuraturagha anany berem dep júrtty aldausyratady. Aynalyp kelgende onyng barlyghy preziydentting qolyndaghy dýniye. Sol sebepti konstitusiyadaghy ózgeristerding kimge kerek ekenin taghy da sol kisiden súranyz.

– Qazirgi qazaq qoghamy kommunistik jýieni qabylday almaydy. Biraq sizder tәuelsizdik alghan jyldary kommunistik partiya qúrdynyzdar. Búl sayasy qatelik pe, joq әlde kenestik jýiege berilgendikteriniz be?

– Kommunistik partiyany tәuelsizdik alghannan keyin eshkim qúrghan joq. Qayta tәuelsizdik ala salysymen ony qúrtty. Tәuelsizdik alghannan keyin kenes odaghynda da, Qazaqstanda da joyyldy. Onan keyin 1994-1996 jyldary osynda kommunister partiya qúru jóninde úsynys jasap, basqa jýiedegi kommunistik partiya qúrdy. Aty kommunistik partiya, biraq isteytin júmysy, zaty basqasha. Ol partiya búrynghyday jalghyz partiya emes, kóp partiyanyng arasyndaghy partiya bolyp shyqty. Al endi ony basqarudy kenes zamanyndaghyday maghan eshkim tapsyrghan joq jәne sengen de joq. Óitkeni sol kezde «Ábdildin eshkimmen kenespey ózi sheshim qabylday beredi» degen anyz shyghyp ketken bolatyn. Sondyqtan partiya júmysyna meni jolatqan joq. Al myna qaytadan jandandyrghan partiya ol búrynghy partiya emes. Búl partiya demokratiyalyq jolmen jýretin, halyqtyng múnyn oilaytyn partiya bolyp qúryldy. Oghan meni basshy qylyp shaqyrghanda barghan sebebim ondaghy partiya mýsheleri adal adamdar bolatyn. Álgi qulyq-súmdyqtyng arasynda jýrgen búrynghy partiya mýsheleri ketken, tazarghan pariya boldy. Sol partiyany men 10 jyldan artyq basqardym jәne ony basqarghan sebebim olar preziydentting sayasatyna qanyqpady, olar kýiretu sayasatyna qarsy shyqty. Onday kýsh ol kezde kerek boldy. Sol sebepti qaysybireuler meni tughannan bastap kommunist dep oilaydy. Al jalpy búl degen sayasatta mýmkindikti paydalanu degen sóz. Mening ol shaqyrugha baryp, partiyany basqarghan sebebim ol mýmkindikti, eldi kýiretpeu ýshin, eldegi baylyqty, ekonomikany qúrdymgha jibermeu ýshin paydalandym.

– Qalay bolghanda da egemendi elding irgetasyn qalaghandardyng birisiz. Elinizge ne aitasyz?

– Halyqqa mening aitatynymdy osydan bir ghasyr búryn bizding Alashtyng azamattary aityp ketken. Oyanu kerek, sezimtal bolu kerek, aldanbau kerek, shyndyq jolymen jýruge tyrysu kerek, ótirikke, ósekke, úrlyqqa boy bermeu kerek. Ony jasaghan adamdargha qarsy túratynday mýmkindigi boluy kerek. Jalpy mynau qazaqtyng jeri ma, suy ma, auasy ma barlyghy qazaqtyng qazaq boluyna jaqsy mýmkindikter. Ony ata-babalarymyz da dәleldep ketti. El jәne jer degen eki úghym bar. Qazir barlyghy «Mәngilik el» dep shauyp jýr. Biraq bizding ata-babamyz «el elu jylda janarady» degen. El degen janaryp túrady, jer mәngilik. Eng birinshi qazaqtyng aldynda túrghan mindet jerin qorghau. Jerge el ie bolu kerek.

– Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Qoyshybek Mýbarak 

Derekkózi: qazaqtimes.com

Abai.kz